Agent Ceyms Bond barədə franşizanın dörd filmində çəkilən məşhur britaniyalı aktyor Pirs Brosnanın özü və ailəsi bir qadın tərəfindən təqibə məruz qalıb. Uzun müddət səbr etsə də, onun əl çəkmədiyini görən aktyor nəhayət məhkəməyə müraciət edib.

Brosnanın sözlərinə görə, qadın bir neçə dəfə onun evinə gəlib, onunla, həyat yoldaşı və iki oğlu ilə danışıb.

“Əvvəlcə o, Dik Van Daykı (amerikalı aktyor, prodüser və ssenarist - red.) axtardığını dedi; qolunda onun döyməsi var idi. Amma məni və ailəmi tapanda evimizin qarşısından əl çəkmədi”, - deyə artist bildirib.

Brosnanın məhkəməyə müraciətinə baxmayaraq, qadını həbs eləmək mümkün olmayıb - o, təqibi aktyorun mülkündən kənarda aparıb.

Bununla belə hakim qadına aktyor və ya onun ailəsi ilə birbaşa, yaxud dolayı yolla əlaqə saxlamağı qadağan edib. Bundan başqa məhkəmənini hökmü ilə o, Brosnanın evindən, məktəbdən və ya uşaqlarının ola biləcəyi yerdən ən azı 400 yard (365 metr) aralıda olmalıdır.




Mənbə: Daily Mail

Türkçülüyün yaranması və bütün Türkləri əhatə edən böyük bir ideoloji-siyasi cərəyana çevrilməsində çar Rusiyasında yaşayan bütün milli Türk ziyalılarının əməyi vardır. “Dildə birlik, fikirdə birlik, işdə birlik” ideyasının müəllifi, “Tərcüman” qəzetinin sahibi məşhur Qaspıralı İsmayıl Bəylə başlayan bu ideoloji-siyasi cərəyan genişlənərək Azərbaycan, Qazan və Türküstanı da əhatə etməyə başlamışdı. Rus şovinizmi və millətçiliyinə qarşı yaranan “Türkçülük” cərəyanının yaradıcıları onu ideoloji-siyasi dokfirina kimi qəbul etmişdilər ki, bu işdə böyük Türkçü kimi tarixə öz möhürünü vuran Yusuf Akçuraoğlunun (1879-1935) müstəsna xidmətləri olmuşdur.
“Türkçülük” ideyasının Türk dünyasında yayılmasında əvəzsiz fəaliyyət göstərən, keşməkeşli, lakin başarılı bir həyat yaşayan, siyasi-ideoloji çalışmaları, tədqiqatçılığı, xüsusilə siyasət və tarixi mövzulardakı əsərləri ilə Türk mədəni-siyasi həyatında xüsusi yer tutan Yusuf Akçura 1879-cu ildə Simbirskdə anadan olmuşdur. İlk yaşından atasını itirən Yusuf Akçuraoğlu kiçik yaşlarından anası ilə birgə Simbirskdən İstanbula gələrək ilk və orta təhsilini orada tamamladıqdan sonra 1897-ci ildə 18 yaşında ikən İstanbul hərbi Məktəbinə daxil olmuşdu. Hərbi Məktəbdə oxuyarkən tətil vaxtlarını anadan olduğu Simbirskdə və Qazanda qohum-əqrəbasının yanında keşirən Yusuf Akçura Şimal Türklərinin həyatını və düşüncə tərzini yaxından izləməklə gələcək elmi, ideoloji, siyasi və fəlsəfi əsərləri üçün material toplamış, Kırımda yaşayan bacısı əri məşhur İsmayıl Bəy Qaspıralı ilə görüşərək onun ideyalarını mənimsəmiş, bir çox qərb dillərini qədim və yeni Türk dilini bilən, Uyğurca oxuyub yazmağı bacaran tədqiqatçı və zəngin kitabxanaya malik olan əmisi İbrahim Bəy Akçuraoğlundan Türk aləmi və Türkologiyaya dair söhbətlər dinləmiş, həmçinin şimalda milli fikrin yaradıcılarından olan Qəyyum Nasiri və Sihabəddin ilə yaxından tanış olmuşdu. Bütün bunlar həmçinin Vələd Çələbi, Nəcib Asim kimi Türkçülərin əsərlərini oxuması Yusif Bəyin gənc yaşlarından bir Türkçü kimi yetişməyində mühüm rol oynamışdı.
Yusuf Akçura hərbi məktəbin ikinci kursunda oxuyarkən Gənc Türklərə qoşulmuş və bu səbəbdən də Sultan II Əbdülhəmid tərəfindən ömürlük həbsə məhkum edilmişdi. Fəqət fürsət tapıb yaxın dostu Əməd Fərid Bəylə birlikdə həbsdən qaçaraq Fransaya getməyə müvəffəq olmuşdu. Parisdə Türk milliyyətçilərindən olan Doktor Şərafəddin Mağmumi ilə yaxından tanış olan Yusuf Akçura ondan “Osmançılıq” siyasətinin çürüklüyünü, Türk milliyətçiliyindən başqa heç bir sağlam fikrin olmamasını, qərblilərin Türk düşmənçiliyini öyrənmiş, Əhməd Fərid Bəylə birgə vaxt itirmədən Sərbəst Siyasi Elmlər Məktəbinə daxil olmuşdu. Bu məktəbdə Albert Sorvelin, Funk Brentanon, Boutumyon, Anatol Leroy-Beanlien, Renovier, Levi Bryul kimi dövrün ciddi millətçi alimlərindən dərs alan Yusuf Akçura özünə qədərki maarifçi Türkçülüyü siyasi-ideoloji Türkçülük səviyyəsinə qaldırmışdı.
Parisdə təhsilini bitirib diplom aldıqdan sonra Türkiyəyə qayıtmağı mümkün olmadığından Yusuf Akçura öz vətəninə dönməyə məcbur olur. O, ailəsinin əsil yurdu olan Ziyəbaşı kəndinə gələrək əmisi İbrahim Bəyin yanında yaşayır. İlk məqaləsini hələ 1897-ci ildə hərbi Məktəbdə oxuyarkən Şimal Türklərinin ən məşhur alimlərindən, Şimalda milli oyanış hərəkatının və dini yenilik cərəyanının ilk cığırdaşlarından olan Şihabəddin Mərcaninin həyat və fəaliyyətinə həsr edərək İstanbulda “Mətbuat” dərgisində çap etdirən Yusuf Akçura məşhur əsəri olan “Üç tərzi-siyasət” əsərini doğma yurdu Ziyəbaşı kəndində yazaraq Qahirədə Əli Kamal Bəyin redaktorluğu ilə nəşr olunan “Türk” qəzetində çap etdirir. Əsər çap olunan kimi böyük əks-səda doğurmuş, həm tam müdafiə olunmuş və həm də kəskin tənqidlərə məruz qalmışdı. Əsər təkcə şərq tədqiqatçılarının deyil, Avropa tədqiqatçılarının da nəzər-diqqətini cəlb etmiş, Yusuf Akçura Türkçülük hərəkatının öndərlərindən, qurucularından və yayıcılarından biri kimi qiymətləndirilmiş, “İslam birliyi” fikrinin yaradıcısı və yayıcısı Şeyx Cəmaləddin Əfqani ilə müqayisə edilmişdi (Seçmələr bizimdir – A.M. Bax: Rafail Əhmədli, Azərbaycan milli-demokratik Dövlətçilik məfkurəsi-Türkçülük, Müasirlik, İslamçılıq, Bakı, Elm, 2007, səh.155).
Bu əsəri ilə Yusuf Akçura ilk dəfə olaraq açıq bir şəkildə “Osmanlıçılıq, İslamçılıq və Türkçülüyü” şərh edərək Türkçülüyü siyasi cəhətdən bütün açıqlığı ilə gündəmə gətirmişdi. Bu yazısında Yusuf Akçura bütün həqiqətləri araşdıraraq belə bir nəticəyə gəlmişdi ki, “Osmanlıçıların “Osmanlı Milləti” adı altında Osmanlı İmperatorluğunu qoruyub saxlamaq niyyəti boş bir yorğunluqdur”. “İslam Birliyi” məsələsinə müəyyən qədər ehtiyatla yanaşmasına baxmayaraq Yusuf Akçura əsərinin bir çox yerində elə faktlar gətirmişdi ki, bu faktlar onun “İslam Birliyi” məsələsinə də inanmadığını göstərir. Belə ki, müəllif İslamla bağlı geniş şərh verdikdən sonra yazırdı ki, “Bu siyasətin tətbiqi Osmanlı təbəələr arasında dini nifaq və düşmənçiliyin artması... və həmçinin Osmanlı dövlətinin gücünün azalması ilə nəticələnəcək. Bundan başqa, ümumiyyətlə Türklərin arasına müsəlman və qeyri – müsəlman fərqi düşərək, irqdən gələn qardaşlıq dini ixtilaflarla pozulacaq...” “İslam Birliyi” siyasətinin tətbiqində xarici maneələr də çox güclüdür. Həqiqətən, bir tərəfdən İslam dövlətlərinin çoxu xristian dövlətlərinin nüfuzu altındadır. Digər tərəfdən də bir-iki xristian dövləti istisna olmaqla bütün xristian dövlətləri müsəlman təbəəyə malikdir... Ona görə də zamanımızda ən qüvvətli “İslam Birliyi” siyasətini tətbiqə başlamasına xristian dövlətləri müvəffəqiyyətlə qarşı çıxarlar” (Seçmələr bizimdir – A.M. Bax Akçura Yusuf, Üç terzi-siyasət, 2-ci baskı, Ankara 1987, səh.32-33).
Yusuf Akçura “Osmanlı Milləti” və “İslam Birliyi” ideyasından daha çox “Türk Birliyi” ideyasına inanmış və Türk birliyi məsələsini Türk dünyasında ilk dəfə olaraq siyasi, elmi, fəlsəfi və ideoloji cəhətdən şərh edərək özünə qədərki bütün maarifçi Türklərin fikir və mülahizələrini ümumiləşdirərək “Üç tərzi-siyasət” əsərində göstərmişdir ki: “Zamanımız tarixində görülən ümumi cərəyan irqlərdədir. Dinlər, din olmaq baxımından getdikcə siyasi əhəmiyyətlərini, güclərini itirirlər. İctimai olmaqdan daha çox fərdiləşirlər. Cəmiyyətlərdə vicdan azadlığı din birliyinin yerini alır... Dinlər irqlərlə birləşərək irqlərə yardımcı və hətta xidmətedici olaraq siyasi və ictimai əhəmiyyətlərini mühafizə edə bilirlər... Bu gün Xristian dövlətlərindən yalnız birinin-Rusiyanın müsəlman Türk təbəəsi vardır. Bu cəhətdən öz mənfəətləri xatirinə Türklərin birləşməməsinə çalışacaq yalnız bu dövlətdir. (Rusiya nəzərdə tutulur-A.M.) Başqa Xristian dövlətlərə gəlincə, ehtimal ki, bəziləri Rusiyanın mənafeyinə zərərli olduğu üçün bu siyasəti (Türk Birliyi nəzərdə tutulur-A.M.) müdafiə edə bilərlər” (Seçmələr bizimdir –A.M.; Bax: Yusuf Akçura, Üç tərzi-siyasət, səh.33-35)
Əsil böyük faydanın dilləri, irqləri, adət-ənənələri və hətta əksəriyyətinin dinləri belə bir olan, Asiya qitəsinin böyük bir hissəsi ilə Avropanın Şərqinə yayılmış olan Türklərin birləşməsinə, digər böyük millətlər arasında öz varlığını qoruyub saxlaya biləcək böyük bir siyasi güc təşkil etmələrinə, gələcəkdə “bəyazlar və sarılar aləmi arasında bir Türk dünyası yaranacağına” inanan Yusuf Akçura göstərirdi ki, “Türklük fikirləri... Türkləri birləşdirmək düşüncəsi hələ yeni doğulmuş bir cocuqdur... Türkləri birləşdirmək siyasətinin tətbiqindəki daxili çətinliklər... daha çoxdur... Xülasə, sağlam bir birliyi meydana gətirə biləcək amillər və hazırlıqlarda hələlik heç biri Türklükdə yoxdur. Bu gün (söhbət 1903-cü ildən gedir – A.M.) Türklərin əksəriyyəti keçmişlərini unutmuş bir vəziyyətdədir. Lakin bu da unudulmamalıdır ki, dövrümüzdə birləşməsi mümkün olan Türklərin böyük bir hissəsi müsəlmandır. Buna görə də İslam dini böyük Türk milliyyətinin təşəkkülündə mühüm bir ünsür ola bilər... İslam Türklüyün birləşməsində bir xidməti yerinə yetirmək üçün son zamanlarda xristianlıqda da olduğu kimi, öz içində millətlərin mövcudluğunu qəbul edəcək şəkildə dəyişməlidir. Bu dəyişmə əslində məcburidir də. Çünki bugünkü tarixdə görülən ümumi cərəyan irqlərdədir”(Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Akçura Yusuf, Üç tərzi-siyasət, səh.34)
Bütün bunlar onu göstərir ki, Yusuf Akçura Osmanlı birliyinin şiddətlə sarsıldığını, Osmanlı İmperatorluğunda yaşayan millətlərin milli məqsədlərinə çatmasının qarşısının alınmasının mümkün olmadığını 1903-cü ildə, yəni Albaniya, Makedoniya və Qərbi Trakiyanın İmperiyadan ayrılmasından 9 il, Osmanlı İmperatogluğunun tamamilə dağılmasından isə 15 il əvvəl görmüş, ona görə də belə bir fikir irəli sürmüşdü ki, “Osmanlı İmperatorluğu öz varlığını qoruyub saxlaya bilməsi üçün bir Federativ Dövlət şəklinə düşməlidir” (Akçura Yusuf, Türkçülüyün tarixi, İstanbul, 1990, səh 129)
Bütün mənalı həyatını Türklərin yüksəlişinə həsr edən böyük Türk mücahidi Yusuf Akçura Rus-Yapon müharibəsi, 1905-ci il rus inqilabı, Rusiyada Məsrutiyyətin elanından və s. istifadə edərək siyasi sahədə Şimal Türklərinin təşkilatlanmasında, Türk millətçiliyinin yayılmasında, “Rusiya Müsəlmanları İttifaqı” adlı siyasi təşkilatın yaradılmasında əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Bütün bunların nəticəsi idi ki, o, Rusiya İmperatorluğu tərkibində əzilən Türklərin, o cümlədən də o dövr Azərbaycan Türklərinin içərisndə sayılan və sevilən şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur. Onun və İsmayl Bəy Qaspıralının, Əlimərdan Bəy Topçubaşovun, Əlibəy Hüseynzadənin, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Məmmədəmin Rəsulzadənin və s. sayəsində çar Rusiyası tərkibindəki Türklər arasında “Milli Birlik” şüuru ön plana keçmişdi.
Çar Rusiyasında Stolipinin irticası illərində Yusuf Akçura özünün məşhur “3 haziran Vakayi-Müəssifəsi” (3 iyun vaqiəsi-A.M.) adlı oçerkini yazıb çap etdirmişdi. Bu oçerkdə Yusuf Akçura qorxmadan, çəkinmədən yazmışdı ki: “Dünya mədəniyyət tarixinə ən çox təsir göstərən fikir milliyyət fikiridir. Milliyət fikrinə - bu əzəmətli gücə heç bir şey qalib gələ bilməz. Yüz minlərlə nizami ordular milliyyətçilik qarşısında yenildi. Bu gün milliyyət fikirlərini yenə biləcək qüvvət, şiddət, zülm, top, tüfəng deyildir, bəlkə milliyyət fikrinin ata və anası olan hürriyyət və bərabərlik fikirləri onu yenə bilər... İctimai və siyasi inqilabların ən güclü səbəbi sosial siniflər və ən başlıcası hakim-məhkum millətlər arasındakı həqiqi bərabərsizliklərdir. Müsəlman, ya da əsas etibarilə rus olmayan xalqlar ruslarla olan əlaqələrində nə qədər güc göstərə bilərlərsə, o qədər hüquqa sahib ola bilərlər. Müsəlmanlar əvvəldən bəri alışdıqları boyun əymək, yalvarmaq və üzə gülmə siyasəti ilə zərbələrdən qorunacaqlarını düşünürlərsə, çox yanılırlar” (Yusuf Akçura 3 haziran Vakayi-Müəssifəsi, Orenburq 1907, Bax: (Akçura Yusuf, Türkçülüyün tarixi, səh.139).
Yusuf Akçuranın bu oçerki o dövrdə mətbuat qanununa zidd elan edilərək müəllifi Rusiyada bütün Türk və müsəlman hərəkatının amansız düşməni olan şərqşünas alim və senzor Smirnov tərəfindən məhkəməyə verilmiş, barəsində axtarış elan edilmiş və sorğu hakimi tərəfindən ona “Çağrışnamə” göndərilmişdi. Axtarış dövründə Yusuf Akçura Baxçasarayda bacısının həyat yoldaşı məşhur İsmayıl Bəy Qaspıralının nəşr etdiyi “Tərcüman” qəzetində çalışırdı. “Çağırışnamə” ona çatmamış Osmanlı səltənətində II Məşrutiyyət elan edildiyindən Yusuf Akçura yenidən 1908-ci ilin oktyabr ayında İstanbula qayıdır.
Yusuf Akçuranın 1905-1908-ci il fəaliyyətini qiymətləndirən tədqiqatçılar göstərirlər ki: “Rusiyadakı 1905-ci il və Türkiyədəki 1908-ci il inqilablarından yararlanan Yusuf Akçuraoğlu Türk millətçiliyi fikirlərini hər vasitə ilə yaymağa başladı və bu yolda mümkün olan siyasi təşkilatların qurulmasına çalışdı. Bu məqsədlə o, Qazanda “Məhəmmədiyə Mədrəsəsi”ndə tarix, coğrafiya və Osmanlı Türk ədəbiyyatı müəllimi kimi Tatar gənclərinə milliyyətçiliyi, müasirliyi təbliğ etməklə yanaşı, “Qazan müxbiri” adlı bir qəzet də çıxararaq ilk dəfə bütün Şimal Türklərini milli bir siyasi təşkilatda birləşdirmək məqsədilə İsmayıl Bəy Qaspıralı, Əlimərdan Bəy Topçubaşov və Əbdürrəşid Kadı İbrahimovla bərabər çalışaraq “Rusiya Müsəlmanları İttifaqı” adlı partiya yaratdı və Firqənin İdarə heyətinə üzv olmaqla ümumi katibliyinə seçildi” (Bax: Rafail Əhmədli, göstərilən əsəri, səh, 215)
“Rusiya Müsəlmanları İttifaqı” adlı partiyanın Proqramını Əlimərdan Bəy Topçubaşov hazırlamış və partiyanın Nijni Novqorodda keçirilən III Qurultayında qəbul edilmişdi. Bu siyasi təşkilatın əsas məqsədi çar Rusiyasında yaşayan bütün xalqların, xüsusilə Şimal, Türküstan və Azərbaycan Türklərinin hüquq bərabərliyinin, milli mədəniyyətinin inkişafının qanunla təsdiq edilməsi idi. Bu siyasi təşkilat Dumaya seçkilərdə ciddi fəaliyyət göstərmiş və çar Rusiyasındakı Türklərin lazımi miqdarda millət vəkili seçilməsinə nail olmuşdu. Bu dövrdə Yusuf Akçura həm də “Vakit” və “Tərcüman” qəzetlərində davamlı olaraq Türk milliyyəti qayəsinə uyğun olan siyasi-ideoloji və mədəni yazılar da dərc etdirmişdi.
1908-ci ildən Yusuf Akçuranın fəaliyyətinin ikinci dövrü olan Türkiyə dövrü başlayır.
“Böyük ideologiyalar kiçik əməlləri, mənfəətləri, şəxsiyyətləri unutdurur” (Ömər Seyfəddin, Türkçülük ülküsü, İstanbul 1990, səh.48) düşüncəsiylə yola çıxan, az bir zamanda böyük uğurlar əldə edərək dünya Türklərinin qəlbində özünə şərəfli bir yer qazandıran Yusuf Akçura “Türkçülük” ideologiyasının yaradıcılarından biri və mən deyərdim ki, birincilərindən olmuşdur.
Yusuf Akçura ilk olaraq bir millətçi kimi özündən əvvəlki ideoloji, siyasi, fəlsəfi və ədəbi cərəyanların Millət, dil, din, əxlaq, adət-ənənə, Vətən və s. kimi anlayışlara öz münasibətini bildirərək şəxsi nəzəri siyasi və ideoloji fikirlərini irəli sürmüş, 1908-ci ildən 1914-cü ilə qədər İstanbulda fəaliyyət göstərən bütün milliyyətçi təşkilatlarda və orada çap olunan əksər qəzet və dərgilərdə yaxından iştirak etmiş, “Türk Dərnəyi” adlı təşkilat yaratmış, eyni adda bir jurnal nəşr etdirmiş, “Türk Yurdu” Cəmiyyətinin təşkilatlanmasında yaxından iştirak etmiş və Cəmiyyətin orqanı olan, dövrün bütün Türk mütərəqqi ziyalılarını ətrafında toplayan “Türk Yurdu” jurnalının təsisçisi və ən aparıcı simalarından biri olmuşdur. Sonradan “Türk Dərnəyi” “Türk Ocağı”na birləşmişdi.
“Türk Ocağı” və onun orqanı olan “Türk Yurdu” dərgisi böyük bir milliyətçi ziyalı ordusunu öz ətrafında birləşdirərək dünyadakı bütün Türklərlə bağlı məsələləri şərh etməyi özünə hədəf seçmiş, Türklərin qədim əsərlərini, xalq ədəbiyyatı nümunələrini, etnoqrafiyasını, qədim və müasir coğrafiyasını araşdırmış, müasir ədəbi, mədəni və siyasi-ideoloji görüşlərinə səhifələrində geniş yer ayırmış, bir sözlə, “Türkçülük” məfkurəsinin yayılmasını öz öhdəsinə götürmüşdü. “Türk Ocaqları” ilə “Türk Yurdu”nun birgə səyi nəticəsində “Türkçülük” artıq bir ideologiya səviyyəsinə yüksəlmişdi.
Yusuf Akçura və digər milliyətçilərin sayəsində artıq Türk dünyasında hər bir ziyalı milliyyətçi olmuş, “Türkçülük” ən öyülən, şərəfli bir iş sayılmış, hətta II Əbdülhəmidi devirərək yenicə hakimiyyətə gəlmiş “İffihad və Tərəqqi” Cəmiyyətinin aparıcı şəxsiyyətləri olan vitsegeneralissimus Ənvər Paşanın, dövlətin Xarici İşlər Naziri Tələt Paşanın, Dəniz qüvvələri Naziri Camal Paşanın, Xəlil Paşanın və digərlərinin “Osmanlıçılıq”dan imtina edərək bu ideologiyaya dəstək vermələri, onu Türkiyə hökumətinin rəsmi ideologiyasına çevirmələri Türkçülüyün daha da güclənməsi və tərəfdarlarının çoxalmasına yol açmışdı. Beləliklə Yusuf Akçura və digər Türkçülərin səyi nəticəsində maarifçi və ideoloji Türkçülüklə siyasi və hərbi Türkçülük birləşərək “Turançılıq” məfkurəsini ön plana çıxarmışdı. Bu ideologiyanın xarici siyasətdə də tətbiqinə başlanması, məktəb və mədrəsələrdə və hətta hərbi məktəblərdə tədrisi “Türkçülük” cərəyanına bütün Türk dünyasında böyük maraq yaratmışdı. Başda Yusuf Akçura, Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Ziya Göyalp olmaqla Türkçülüyün elmi əsaslarını işləyib hazırladılar ki, sondan Ziya Göyalp bütün bunları bir “Proqram” şəklinə salaraq “Türkçülüyün əsasları” adı altında nəşr etdirmişdi.
Digər Türkçülər kimi Yusuf Akçuraya görə də “Türk dili, Türk tarixi, Türk ədəbiyyatı, Türk mədəniyyəti yalnız bir türk xalqının, məsələn, Osmanlının malı deyil. Bütün Türklük birdir, bir Millətdir və bütün bu mədəniyyət Ümumtürk mədəniyyətidir”. (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Akçura Yusuf, Türkçülük, İst., 1990, səh.28).
“Türk Yurdu” dərgisi 1931-ci ildə qapadılsa da, “Türk ocaqları” tərəfindən fasilələrlə də olsa yayımlanmasına və yaşadılmasına çalışılmışdır. Bu dərgi Türklük şüurunu oyandırma vəzifəsini əsasən onun yaradıcısı Yusuf Akçuranın redaktorluğu dönəmlərdə yerinə yetirmişdi.
Yusuf Akçura özünün məşhur “Osmanlı dövlətinin dağılma dövrü” adlı əsərində İmperatorluğun çöküşünün səbəblərini xülasə edərək göstərmişdi ki: “Qərbdən fərqli olaraq Osmanlıların dənizlərdən istifadə edərək müstəmləkəçilik siyasəti yeritməməsi, o ölkələrin sərvətlərini mənimsəməməsi; Digər Qərb dövlətlərindən fərqli olaraq Osmanlıların müxtəlif dinlərə, məzhəblərə inanan, müxtəlif dillərdə danışan təbəələrini maddi və mənəvi təsislərlə uzlaşdıraraq birləşdirməyə çalışmaması; İmperatorluğun çox geniş bir ərazini əhatə etməsi və xristian dünyası ilə davamlı müharibələrdə olması; Osmanlıların dənizlərdə Fransızlara, Felemenklilərə, Venedeklilərə, İngilislərə imtiyazlar verməsi; Osmanlı dövlətinin zəiflənməsindən istifadə edən xristian Avropanın və Rusiyanın Osmanlı təbəəsi olan xristianları himayəyə qalxması və onları Osmanlı dövlətinə qarşı seperatçılığa və itaətsizliyə təşviq etmələri; Xristian əsillilərin Osmanlı dövlətində yüksək mövqe tutaraq dövlətin xarici siyasətində və maliyyə işlərində xəyanətkar mövqe tutmaları; hökumətlə əhali arasında ahəngin zəifləməsi; Elmin Qərbdən geri qalması; Kapitalist istehsal üsuluna keçilə bilməməsi və beləliklə də sənaye, texnika və hərbi cəhətdən Qərbdən geri qalması və s. (Seçmələr bizimdir – A.M. Bax: Yusif Akçura, Osmanlı dövlətinin dağılma devri, İstanbul 1940, səh.6-9).
Çar Rusiyasında Yusuf Akçuranın Türk ruhunun inkişafında müstəsna xidmətləri olmuşdur. Yusuf Akçuranın gərgin fəaliyyəti nəticəsində Türklük ruhu Namiq Kamalın fikir aləmi ilə birləşərək Türkiyə Türklüyünə də öz təsirini göstərmişdi (Bax: Prof. Dr. Laszlo Rsonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971, səh.237, 258, 276).
İstanbulda yaşayan, əslən çar Rusiyasının tərkibində olan Türk yurdlarından bir çox ziyalılarla da bir araya gələrək “Rusiya Müsəlmanları Türk-Tatar Millətləri Müdafiə hüquq Cəmiyyəti”ni yaradan Yusuf Akçura Əlibəy Hüseynzadə, Qafqaz üləmalarından olan Məhəmməd Əsəd Çələbizadə və Mükməddin Beycan ilə birgə 1915-ci ilin sonlarında Rusiya Müsəlmanlarının hüquqlarını müdafiə məqsədilə Mərkəzi Avropa dövlətlərinin hökumət nümayəndələrinə vəziyyəti anlatmaq üçün İstanbuldan Avropaya hərəkət etmişdilər.
“Turan heyəti” öncə Budapeştə, oradan Vyanaya, Berlinə və İsveçrəyə gedərək Yusuf Akçura və Əlibəy Hüseynzadə tərəfindən “Komitə” adına hazırlanan “Rusiya Müsəlmanlarının Tələbləri” adlı memorondium mahiyyətli bir risaləni Alman dilində çap etdirərək Avropa dövlət adamları və məşhur şəxsiyyətlərinə, həmçinin Rus sosialist liderlərinə təqdim etmişdilər. Bu “Tələbnamə”də Rusiyadakı Türklər altı bölgədə göstərilmiş və onların hər birinə milli müstəqillik verilməsi istənmişdi. Komitə üzvləri Budapeştdə Macarıstan Baş Naziri Kont Tissa, Vyanada Avstrya Baş Naziri və Xarici İşlər Naziri tərəfindən səmimi qəbul edilmiş, onlarla bu “Tələblər”lə bağlı danışıqlar aparılmışdı. Ondan sonra Berlinə gələn nümayəndə heyəti orada Alman dövlət yetkililəri ilə görüşlər keçirmiş, memorandumu əlaqəli şəxslərə təqdim etmişdilər. Təbiidir ki, Alman hökumətinin rəyi xüsusi əhəmiyyətə malik idi. Çünki Rusiyada yaşayan Türklərin mədəni və siyasi haqlarının əldə edilməsi yalnız Almaniya hökumətinin razılığı ilə mümkün ola bilərdi. Vyanadan sonra Berlinə daha sonra isə tərəfsiz ölkə olan İsveçrəyə gələn heyət üzvləri burada da hökumət üzvləri və həmçinin Leninlə Zürihdə görüşmüş, öz istəklərini də onlara çatdırmışdılar. İsveçrədə olarkən Leninlə bir neçə dəfə görüşən Əziz Bəy yazır ki: “Yusuf Akçura Bəylə bərabər 1916-cı ilin iyun ayında Lozanda keçirilən məhkum millətlərin Qurultayında iştirak edirdik. Orada bəzi rus sosialistləri ilə də görüşdük. Bunlardan Zifeld adlı bir gənc bizi Leninlə görüşdürməyə vasitəçi oldu” (İqtibas Dr. Akdes Nimet Kuratın “Türkiye ve Rusya” adlı əsərindən götürülmüşdür. Bax: göstərilən əsər, Ankara 1990, səh.329).
Tərəfsiz bir ölkə olan İsveçrədə heyət üzvləri “Rusiyadakı Xalqlar Konqresi” adı ilə bir toplantı təşkil edərək Rusiya müsəlmanlarının və azlıqda qalan xalqların mədəni, dini bərabərsizliklərinin aradan qaldırılmasını, seçki sistemində dəyişikliklər edilməsini İsveçrə hökumətindən xahiş etmişdilər. İsveçrədən İngiltərə, Fransa və digər ölkələrin hökumətlərinə teleqramlar göndərərək onlardan da Rusiya Müsəlmanlarının haqlarının tanınmasını xahiş etmişdilər. Həmçinin Yusuf Akçura, Əlibəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağaoğlunun imzası ilə 18 may 1916-cı ildə ABŞ Prezidenti Vilsona eyni məzmunda bir teleqram göndərilmişdi. Onların bu fəaliyyətinin müəyyən qədər də olsa təsiri olmuş, ilk dəfə olaraq Rusiya Müsəlmanlarının səsləri onların vasitəsilə xarici aləmə duyurulmuşdu.
I Dünya müharibəsi dövründə “Petroqradda keçirilən Qarışıq Komissiyada Türk heyətinin tərkibində Türk əsirlərinin işləri ilə məşğul olmaq üçün “Hilali-Əhmər” (Qızıl Ay) təşkilatının xətti ilə Kopenhagenə göndərilən Yusuf Akçura da Türkiyə Xarici İşlər Naziri Tələt Paşanın Berlindən verdiyi əmrə əsasən iştirak etmişdi”. (Bax: Dr. Akdes Nimet Kurat, göstərilən əsəri, səh.396).
Yusuf Akçura həmçinin Ruslara əsir düşmüş Türk əsirlərinin vətənə dönmələri üçün “Hilali-Əhmər” xətti ilə Moskvaya gəlmiş, burada Türkiyə səfiri Qalib Kəmali Bəyə Rusiya və bolşeviklər haqqında müfəssəl məlumatlar vermiş, Moskvadakı əsirlərə yardım Komitəsi ilə görüşdükdən sonra Türk əsirlərinin daha çox bulunduğu Kostroma şəhərinə getmiş və Moskvada Ayaz İshaki Bəy tərəfindən nəşr edilən “El” qəzetində Türk əsirlərinə xitabən bir “Açıq Məktub” dərc etdirmişdi. Bu açıq məktubunda Yusuf Akçura bütün Rusiyadakı əsir Türk zabit və əsgərlərinə müraciət edərək onlardan yaşadıqları yerlər və sayları haqqında məlumat vermələrini, həmçinin yerli xalqlardan onlara hər cür yardım göstərməyi xahiş etmişdi. Yusuf Akçuranın sayəsində yerli Türklər Rusiyadakı Türk əsirlərinə hər cür yardım göstərmiş, bu məqsədlə Rusiyanın 13 şəhərində “Əsirlərə yardım şöbələri” yaradılmış, bir neçə yüz Türk əsirləri Finlandiya və İsveç yolu ilə vətəninə qayıda bilmişdilər.
Yusuf Akçuranın Moskvaya gəlişi Türkiyə səfirliyi ilə Rusiya Müsəlmanları arasında təmaslar yaratmaqda mühüm rol oynamışdı. Belə ki, bolşevik hökumətinin qəbul etdiyi “Vərəsəlik qanunu” bütünlüklə Rusiyadakı Türklərin mal-mülkdən məhrum olmasını ehtiva etdiyindən Yusuf Akçuranın təşəbbüsü ilə Ufadakı İdil-Ural Türklərinin “Milli İdarəsi”nin başçısı Sədri Məqsudi Bəy, Mufti Əlimcan Barudi və İdarənin üzvlərindən Qurbanqaliyev Sovet hökumətinə bir “Memorandum” hazırlayıb təqdim etmiş, onun həyata keçməsi üçün Türkiyə səfiri Qalib Kəmali Bəydən Rusiya Müsəlmanlarının haqlarının qorunmasında yardım istəmiş və bu yardım göstərilmişdi.
I Dünya müharibəsində məğlub olan və əraziləri Antanta dövlətləri tərəfindən işğal olunan Osmanlı İmperatorluğunun tarix səhnəsindən silinməsindən sonra Qazi Mustafa Kamal Paşanın başlatdığı “İstiqlal Savaşı”nın iştirakçısı olan Yusuf Akçura hətta “45 yaşında olmasına baxmayaraq bir dəliqanlı kimi “Sakarya Meydan Savaşı”nda bir əsgər kimi düşmənlərə qarşı savaşmışdı. İstiqlal mücadiləsi və sonrakı dövrlərdə də Türkiyə Böyük Millət Məclisinə millət vəkili seçilən Yusuf Akçura 1931-ci ildə “Türk Yurdu” dərgisinin bağlanmasına baxmayaraq (Dərgi 1931-ci ildə bağlansa da “Türk Ocaqları” tərəfindən fasilələrlə də olsa yayımlanmış və yaşadılmışdır-A.M.) Türk Tarixi Tədqiq Cəmiyyətinin (Sonrakı adı “Türk Tarihi Kurumu” – A.M.) üzvü, 1932-ci ildən vəfatına, yəni 1935-ci ilə qədər Cəmiyyətin başqanı olmuşdur. Öz həyatı ilə bağlı yazdığı “Ta Kəndim-Yahut Defteri-Amalım” adlı əsəri 1944-cü ildə İstanbulda nəşr edilmişdir.
Türkçülüyü bütün dünyadakı Türk Millətinin milli mənafeyini özündə əks etdirən dünyagörüş kimi qəbul edən, özünün məşhur “Üç tərzi-siyasət, “3 haziran Vakayi-Müəssifəsi”, “Türkçülüyün tarixi”, “Türkçülük” və s. kimi əsərləri, sayı-hesabı bilinməyən elmi, siyasi, ideoloji və fəlsəfi məqalələri ilə Yusuf Akçura, fəaliyyəti ilə də Tark Millətinin haqqının, ləyaqətinin, hüququnun təmsilçisi kimi Türk Millətini yox etməyə çalışan bütün qüvvələrə, xüsusilə rus şovinizminin iyrənc antitürk siyasətinə qarşı ömrünün sonuna qədər mübarizə aparmışdır.
Yusuf Akçuranın da öndərliyi ilə Türkçülüyün “Türk millətçiliyi” bayrağı altında tarix səhnəsinə çıxması o dövrdə yalnız Türkiyə milli ziyalılarını deyil, bütün dünyadakı Türk milli ziyalılarını bir araya toplayaraq Türklərin tarixən yaşadıqları və əzəmətli dövlətlər qurduğu ərazilərin adı ilə bağlanmış, “Turançılıq” adı altında adlanmağa başlamışdı.
Bu ideologiya XX əsrin əvvəllərində Türk dünyasına Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti və Türkiyə Respublikasını, XX əsrin sonlarında isə beş müstəqil Türk Cumhuriyyəti bəxş etmişdir.
Ruhun şad olsun, ey böyük Türk mücahidi!
AYDIN MƏDƏT OĞLU QASIMLI
FİLOLOGİYA ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU
Teref.az

TÜRKLÜYƏ XİDMƏT ETMİŞ TÜRKÜN AZMAN ŞƏXSİYYƏTLƏRİ SERİYASINDAN
Tarix şəxsiyyətlər yetişdirdiyi kimi, şəxsiyyətlər də tarix yaradırlar. Tarix yaradan, orta əsrə son verib yeni əsrə qədəm basan belə tarixi şəxsiyyətlərdən biri də 1000 illik bir İmperatorluğa son qoyub, Türk-İslam və ortodoks Xristian Bizans hakimiyyət ənənələrini birləşdirməyi bacaran, Türk-İslam dünyası ilə Şərqi Avropa ortodoks xristian dünyasını öz Türk çadırı altına alan, bu iki müəzzəm mədəniyyəti çulğaşdıran əzəmətli Türkün böyük oğlu, dahi Türk Xaqanı Sultan Mehmet Fatehdir.
Dünyanı yeni bir nizama və bəşəriyyəti səadətə erişdirmək qayəsi ilə meydana çıxan, Ulu Peyğəmbərin müqəddəs əsəri olan İslamiyyət, əxlaqı pozulmuş Sasani Pers İmperatorluğunu ildırım sürəti ilə ortadan qaldırdığı halda "gah anarxiya, gah da müstəbidlikdə ad çıxaran, hər cür mənəvi mənadan məhrum, siyasi əhəmiyyətini itirib, ayrı-ayrı əxlaqsız şəxslərin və ictimai təşkilatların ehtiraslarının miskin oyununa çevrilən Şərqi Roma və ya başqa adla Bizans İmperatorluğu" (Mirzə Kazımbəy, İslam tarixi (rusca), "Russkoye slovo" jurnalı, 1860, II nömrə, səh 124) yalnız qanadları qırılmış halda İslamın rəqibi olaraq qalmış, xristian dünyasının başlıca təəssübkeşi kimi İslam aləmini təhdidə girişmiş və İmperiyanın paytaxtı Konstantinapol (İstanbul - A.M) da xristian dininin bir qalası rolunu oynamışdır. O dövrdə İstanbul xristitanlıq üçün təkcə dini deyil, həm də siyasi əhəmiyyət daşıyırdı.
Doğrudur, xristian dünyası üçün İstanbul Qüds və digər şəhərlər kimi müqəddəs sayılan bir şəhər deyildi. Lakin Həzrəti Məhəmməd Peyğəmbərin (s) İstanbulla bağlı hədisləri və Ulu Peyğəmbərin (s) səhabələrindən Əbu Əyyub Ənsarinin məzarının orda olması İstanbulu müsəlmanların nəzərində müqəddəs bir şəhərə çevirmişdi. Ona görə də istər Ərəb xəlifələrinin və istərsə də Türk Sultanlarının İstanbulun qurtarılmasını zəruri edən amillər arasında bu dini amil də başlıca rol oynamış, şəhərin fəthinə siyasi məziyyətlə yanaşı həm də ilahi bir əmr mahiyyəti qazandırmışdı. İstanbul artıq Türklərin "Qızıl Alma"sı, Türk Cahan Hakimiyyəti məfkurəsinin bir simvolu olmuşdur.
O dövrdə artıq xristian dünyasında belə bir fikir qətiləşmişdi ki:"Konstantinapol şəhəri Konstantin adlı bir hökmdar zamanında itiriləcək". (Bax: Barboro, Konstantiniyyə muhasırası, İstanbul, 1953, səh 62; Dukas, Bizans tarihi, İstanbul 1956, səh 168)
İslam dünyasında da Peyğəmbər adından söylənilən: "Konstantinapol mənim (Məhəmməd Peyğəmbərin (s) - A.M) adımı daşıyacaq bir müsəlman hökmdarı tərəfindən alınacaq" hədisi geniş yayılmışdır.
Hər iki fikir sonda özünü doğrultdu. Bizans İmperatoru XI Konstantinin dövründə Türk Sultanı Sultan Məhəmməd tərəfindən 29 may 1453-cü ildə Konstantinapol fəth edilərək, "İstanbul" adlanmağa başladı. Ulu Peyğəmbərin 800 il öncə söylədiyi hədisi böyük Türk qazisi Sultan Mehmet Fateh tərəfindən təsdiqləndi.
Bizans İmperatoluğuna ilk zərbəni hələ 1048-ci ildə Səlcuqlu Sultanı Toğrul Bəy dövründə onun ordu komandanlarından olan İbrahim Yınal və Kutalmış Pasin Ovasında, daha sonra Toğrul Bəy özü 1054-cü ildə Ercisdə, ən böyük zərbəni isə 1071-ci ildə Sultan Alp Arslan Malazqırtda vurmuş və tarixdə ilk dəfə olaraq Bizans İmperatorunu (İmperator Diogenesi - A.M) əsir almışdı. Alp Arslandan sonra oğlu Böyük Səlcuqlu Sultanı Məlikşah dövründə Anadolu Bizanslılardan alınaraq, artıq bir Türk məmləkətinə çevrilmişdi. Böyük Səlcuqlu İmperatorluğu parçalandıqdan sonra da bu ərazidə Anadolu Səlcuqlu dövləti təşəkkül tapmış, Türk-Moğol İmperatorluğu dövründə Anadolu Səlcuqlu dövləti də ayrı-ayrı Bəyliklərə parçalanaraq, Hülakülərin vassalına çevrilmiş, nəhayət XIV əsrin əvvəllərindən başlayaraq, Osmanoğulları dövründə bir çox bəyliklər birləşdirilərək, mərkəzləşmiş dövlət halına gətirilmişdir. Osmanlı Sultanı İldırım Bəyazidin Əmir Teymura məğlub olmasından sonra bir müddət ölkə yenə də Bəyliklərə parçalanaraq, Teymuroğullarının vassalına çevrilmiş, nəhayət Sultan II Mehmet İldırım Bəyazidin mərkəziyyətçi hakimiyyətini bərpa etməyə müvəffəq olmuş və dövləti İmperatorluğa çevirmək təşəbbüsündə bulunmuş və buna nail olmuşdur.
Sultan II Mehmet Xanın atası Sultan II Murad Əmir Teymurun oğlu Şahruxun ölümündən sonra vassallıqdan qurtularaq dövlətini müstəqil elan etmiş, II Kosovo savaşında yeni bir Xaçlı ordusunu məğlub etmiş, Albaniya səfərində ölüncə yerinə gənc oğlu II Mehmet taxta çıxmışdır. Karaman səfərindən sonra Bizansla mübarizəyə və İstanbulun fəthinə hazırlaşan Sultan II Mehmet Xana qarşı xarici və daxili düşmənlər fəaliyyət göstərsələr də böyük övliya AK Şəmsəddin:"Dərd çəkmə Bəyim, İstanbulu fəth edəcəksən. Bəyim, bu qalanın (İstanbul nəzərdə tutulur - A.M) fatehi sən olasan deyə aləmi-şahzadəlikdə sənə çatdırdıq"- müjdəsini vermiş, Sultan Mehmet Xan da İstanbulun fəthinə dair Peyğəmbərin hədisində göstərilənə və övliyasının kəramətlərinə inanaraq bu işə girişmiş və müvvəffəqiyyətlə başa çatdırmışdı.
Gənc Xaqanın İstanbulun fəthi üçün keçirdiyi iztirab və həyəcanları tarixi qaynaqlara əsaslanaraq, tarixçi Dukas yazır ki:"Padşahın (Sultan Mehmet nəzərdə tutulur - A.M) gecə və gündüz huzuru qaçmış, dincliyi pozulmuşdu. Yatağına girərkən də, yatağından qalxarkən də, sarayında və bayırda gəzinərkən də İstanbulun fəthini düşünürdü. İstirahət və yuxu bilməzdi. Əlində qələm və kağız daima İstanbulun xəritəsi ilə uğraşırdı. Beləliklə Xaqan böyük insanlara məxsus yüksək bir idealın atəşi ilə yanırdı". (Bax: Dukas, Bizans tarihi, İstanbul 1956, səh 152-154)
Sultan II Mehmet Xanın Ədirnə sarayında topladığı yüksək bir məclisdə etdiyi tarixi nitqi gənc Sultanın bu yaşda nə qədər geniş bir biliyə, dərin bir zəkaya sahib olduğunu göstərir. Tarixi mənbələrdə qeyd edilən bu nitqində Sultan II Mehmet Xan:"Əlimizdə bulunan bu dövlət əcdadlarımızın necə cihad, necə savaş və əməkləri ilə qazanılmış və bizlərə miras qalmışdır. Yaşlılarımız bu cihad ilə savaşlara şahiddirlər, onlarla birgə savaşmışlar. Gənclərimiz də onların hekayələrini ata-babalarımızdan dinləmişlər. Bu uğurda bir çox igidlərimiz əbədiyyətə qovuşmuşlar. Fəqət onların qəhrəmanlıq xatirələri içimizdə yaşamaqdadır. Ürəkləri uca hisslərlə dolu, qorxudan azad olan atalarımız ən müdhiş təhlükələrə göyüs gərərək, böyük işlər gördülər...Ey yaşlı fədakarlar və igid gənclər! Bütün bu fəthlərin asan olmadığını və əməksiz dövlət əldə edilmədiyini bilirsiniz. Bu uğurda nə qədər qanlar töküldü, yaralar açıldı. Nə qədər dul və yetimlərin göz yaşları axdı. Necə əngin dərələr, coşqun irmaqlar, yalçın qayalar, sərt dağlar aşıldı. Neçə yuxusuz gecələr, istirahətsiz gündüzlər və təhlükəli anlar keçdi. Əcdadımız bütün bu fövqəladə əziyyətlərə qatlandı. Düşmən qarşısında bəzən tale üzlərinə gülmədi. Fəqət heç bir zaman istiqbaldan ümid kəsmədilər. Qalib gəlincəyə qədər uğraşdılar. Daima cihad yolunda qaldılar. Ata-babalarımız fəlakət zamanında kədərlənməz, zəfər anlarında da aşırı sevinc duymaz, qürrələnməzdilər. Bu sayədə şanlı bir dövlət qurdular. Cahana da hamilik və ədalətin örnəyini verdilər. Bizlərə də hər yönü ilə mükəmməl bir dövlət ərmağan etdilər. İndi bizə düşən vəzifə şöhrətimizi yüksəltmək və ata-babalarımıza layiqli xələf olduğumuzu meydana qoyaraq ruhlarını şad etməkdir... Rum (Bizans nəzərdə tutulur - A.M) hökumətinin bizlərə verdiyi zərərləri, çıxardıqları zorluqları və çevirdiyi dolabları hamınız bilirsiniz. Dədəm Bəyazidə qarşı (İldırım Bəyazid -A.M) Fransız, German, Macar və digər Kralları rumlular kuşqurtmuş, ordularını Tunadan (Dunaydan -A.M) gəmilərlə keçirib, dövlətimizi yıxmaq, bizi Rumelidən və hətta Anadoludan çıxarmaq istəmədimi? Şükür ki, dədəm onları Allahın yardımı ilə Tunanın dalğalarına tökərək, dövlətimizi qurtardı. İstanbul fəth edilmədikcə Bizansın fəsadı və bizə qarşı çıxardığı təhlükələr davam edəcəkdir. Məmləkətimizi ortadan parçalayan bu şəhər (İstanbul - A.M) Rumların əlində qaldıqca dövlətimiz əmniyyətdə olmayacaqdır. Sizləri buraya bu qənaətimə qatılmağınızı düşünərək topladım. Biz ya şəhəri hücumla alacağıq, ya da uzun bir mühasirə ilə düşməni təslim olmağa məcbur edəcəyik. Sürətlə hərəkətə keçib, düşmənin dövlətimizin ortasında təhrik və fəsadına fürsət verməyəlim və əcdadımıza layiq olduğumuzu cahana göstərəlim.
Bizi heç bir əngəl yolumuzdan döndərməyəcək. Mən (Sultan Mehmet Xan - A.M) ordumun başında sizinlə bərabər birinci səfdə bulunacağam" - deyərək, bu böyük və məzmunlu nitqini bitirmiş və səfər hazırlıqlarına başlamışdı. (Bax Tarihi Sultan Mehmet Han, İstanbul, Hicri 1328, səh 24-37) Toplantıda iştirak edən övliya, üləma, bəy və ordu komandanları dualar edib, söyləmişlər ki: "Cəmi başımız sənin yoluna fəda olsun". (Bax: Dukas, Bizans tarihi, İstanbul 1956, səh 112)
Sultan Mehmet Xan Bizans İmperatoru XI Konstantinə şəhəri döyüşsüz təslim edərsə, Mora yarmadasını ona verəcəyini bildirmişsə də Bizans İmperatoru ilk öncə bu təklifi rədd etmiş, sonda sülh təklif etmişsə də gənc Xaqan:"Ya mən şəhəri alacam, ya da şəhər məni"- demişdi. (Bax: Dukas, Bizans tarihi, səh 170)
"Hər başlanğıc gözəl bir hekayə, yeni bir həyatdır" düşüncəsi ilə yola çıxan Sultan II Mehmet Xan Ədirnədə möhtəşəm ordusu, müəzzəm topları və başda mürşidi AK Şəmsəddin, üləmalardan Akbıyık və Molla Gürani olmaqla 70-ə qədər alim, vəli, şeyx və dərvişlərlə birlikdə "Mehtər marşları"nın sədası altında yürüşə başlamışdı. Şəhərə hücum zamanı övliya AK Şəmsəddin çadırına çəkilərək, tanrıya dua ilə məşğul olmuş, Sultan da vaxtlı-vaxtında namazını qılaraq, "Quran"dakı" və Cahidu" ayəsini oxuyaraq "Ya Rəbbim, sənə layiq olmağa çalışıram"- deyə Allaha niyaz etmiş, qazilərinə də "Şəhərin daşı və torpağı mənə, mal və sərvəti də sizə nəsib olsun"- demişdi.
İstanbulu qurtarmaq üçün Bizans İmperatoru, dövlət və din adamlarının bütün səylərinə baxmayaraq, 50 günlük mühasirədən sonra 29 may 1453-cü ilin axşamında ölümə hvazırlaşan İmperator və onun kiçik mühafizə bölüyü çirkləndirdikləri müqəddəs Ayasofiyada son dualarını yapmış və beləliklə min illik bir İmperatorluq tarixə qovuşmuş, Türk Cahan hakimiyyətinin yeni və parlaq bir dövrü başlamış oldu.
İstanbulun fəthi ilə "Fateh" titulu qazanan Sultan II Mehmet Xan şəhərin fəthindən üç gün sonra bəyaz atının üstündə möhtəşəm bir alayla Topqapıdan İstanbula daxil olmuş, birbaşa Rumların kirlətdiyi Ayasofiyaya gələrək, oranı təmizlətdirmiş, qazilərin sevinc və həyəcanları içində ilk "Cümə namazı"nı Türk "Qızıl Alması"nın qəlbi sayılan Ayasofiyada qılmışdı. Konstantinapolun fəthində başda Serblər olmaqla xeyli digər Xristian əskərlər də Türklər tərəfində vuruşmuşlar. Bizanslı Nofarausun o çağlardakı düşüncələri əks etdirən bu sözləri sonrakı tarix kitablarında da təkrarlanmışdı. O yazırdı: "Latın tiarası (Katoliklərin baş örtüyü - A.M) yerinə şəhərdə Türk sarığını tərcih edərik". Dövrün digər bir xristian müəllifi G.Trapezuntios da Sultan Mehmet Fateh haqqında yazırdı:"Kimsə şübhə edə bilməz ki, Sən (Sultan Mehmet Fateh - A.M) Rum İmperatorusan. İmperatorluq mərkəzini hüquqi cəhətdən əlində tutan şəxs İmperator və Rum İmperatorluğunun mərkəzi də İstanbuldur". (Bax: Fr Babinqer, Mehmet II der Eroberer und İtalien, Beyantion 1951, səh 266)
İstanbulun fəthindən sonra Sultan Mehmet Fateh əhaliyə dinlərini sərbəst ifadə etməyə icazə vermiş, Katoliklər tərəfindən həbs edilərək, zindana salınan İstanbul patrikini azad etmiş, onun rütbə və mövqeyini özünə qaytarmışdı. Fatehin Rum Patrikxanəsinə bəxş etdiyi muxtariyyət və imtiyazlar milli ənənə, din hürriyyəti və siyasi görüş baxımından olduğu kimi Türk Cahan hakimiyyəti məfkurəsinin həyata keçirilməsi üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Fateh Rum patrikini himayə etməklə ortodoks xristianlarının qəlbini qazanmış, ortodoks rahiblərinə imtiyazlar verməklə bütün Avropaya Türk ədalət və hürriyətini nümayiş etdirmişdir.
İstanbulun Sultan II Mehmet tərəfindən fəthi İslam dünyasında nə qədər yüksək həyəcan və sevinclə qarşılanmışdısa, Xristian dünyasında bir o qədər səssiz qarşılanmış, dinlərinə bağlı Rumlar Katolik olmaq qorxusundan azad olduqlarından hətta sevinmişdilər. İstanbulun fəthindən sonra XI əsr xristian xronikləri kimi, XV əsrə aid bəzi xristian müəllifləri də Türkləri qədim qəhrəman Troyalıların nəsli saymışdılar. Tarixçi Kritovules Sultan Mehmet Fatehə həsr etdiyi əsərində Fatehi:"Allahın iradəsi ilə müzəffər qalib, yenilməz, dəniz və quruların ağası, hökmdarların hökmdarı, İmperatorların ən böyüyü" kimi vəsfləndirmişdi. (Bax: Tarihi Sultan Mehmet Han, İstanbul, hicri 1328, səh 27)
Məşhur tədqiqatçı Uspenski İstanbulun fəthi ilə əlaqədar olaraq yazırdı:"1453-cü ildə Türklər, 1204-cü ildə Konstantinapolu işğal edən Xristianlara baxanda daha çox insani hərəkət etmişlər". (İqtibas Prof.Dr Laszlo Rasonyinin "Tarihte Türklük" əsərindən götürülmüşdür. - A.M Bax: Göstərilən əsər, Ankara 1971, səh 197)
İstanbulun fəthindən sonra Sultan Mehmet Fateh İslam dünyasının ən şanlı, ən qüdrətli Sultanı sayılmış, "Xəlifə" ünvanı daşımaqla "Müsəlmanların rəhbəri, Qazi və mücahidlərin əfəndisi, Rəbbülaləmin təyini ilə səltənət və xilafət səmasının, dünya və dinin Günəşi Əbül-fəth Sultan Məhəmməd Xan" kimi vəzifələr daşımışdır.
Sultan Mehmet Fateh də qədim Türk Xaqan və Sultanları kimi Allah, haqq və ədalət uğrunda cihad etdikləri üçün Cahanşaha göndərdiyi məktubunda öz əskərlərini "Allahın qalib ordusu" adlandırmış və göstərmişdir ki:"Dünyada tək bir din, tək bir dövlət, tək bir padşah və İstanbul da Cahanın tək paytaxtı olmalıdır". (İqtibas Prof.Dr Osman Turanın "Türk Cihan hakimiyyeti mefkuresi tarihi" əsərindən götürülmüşdür. - A.M Bax: göstərilən əsər, II cild, səh 60-65)
Fateh İstanbulun fəthindən sonra kəramətlərini gördüyü böyük Şeyxi AK Şəmsəddinin əllərini öpmüş, boynuna sarılmış və hakimiyyətdən əl çəkib, xəlvətə çəkilərək, guşənişin olmasını və ondan (AK Şəmsəddindən - A.M) faydalanmasını rica etmiş, lakin AK Şəmsəddin Sultanın bu ricasını rədd etmiş və "Dünya işlərinə Tanrı tərəfindən məmur olan Sultanın "Qeyb aləmi"nin sirlərinə dalmasını öz vəzifəsini icra etməməsi" kimi dəyərləndirmiş və belə bir işin dövlətə zərər gətirməklə bərabər hər ikisinin (Sultanın və AK Şəmsəddinin - A.M) də Allah qarşısında məsul olacaqlarını bildirmişdi.
Şeyxinin bu məsləhətindən sonra Fateh Sultan Mehmet qısa bir zamanda Anadoluda İsfəndiyar, Trabzon və Ağqoyunlu ərazilərini, Karaman və Dülqədir Bəyliklərini İmperatorluğun tərkibinə qatmış, Krım Xanlığını öz vassalına çevirmiş, Yunanıstan, Albaniya, Bosna-Hersek, Belqrad istisna olmaqla bütün Serbiya, Bessarabiya, Moldoviya və digər ölkələri fəth edərək, Osmanlı İmperatorluğunu Tunadan (Dunaydan - A.M) Fərata qədər genişləndirmişdi. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən anası Sara Xatunu qaynatası Trabzon hökmdarını qorumaq üçün Sultan Mehmet Fatehin yanına göndərmiş və onun Trabzona toxunmamasını, bu ərazini gəlininə bağışlamasını xahiş etmişdi. Sara Xatun:"Ey oğul, bu Trabzon sənin nəyinə lazımdır, onu mənim gəlinimə bağışla" demiş, Sara Xatunu bir ana kimi qəbul edən Fateh isə ona bildirmişdi:"Ey ana, bu zəhmət din yolundadır, axirətdə Allah hüzuruna varınca inayət ola. Zira əlimizdə İslam qılıncı var. Əgər bu zəhməti çəkməsək bizə "Qazi" demək yalan olar". (İqtibas Osman Turanın göstərilən əsərindən götürülmüşdür. - A.M Bax: Göstərilən əsər II cild, səh 62)
Sultan Mehmet Fateh 1461-ci ildə Trabzonu aldıqdan sonra Gürcüstana qədər bütün güney Qara dəniz bölgəsini Osmanlı İmperatorluğunun sərhədləri içinə almış, Bosna-Hersek və Albaniyanı ələ keçirəndən sonra isə dənizlərdə Venedikt donanmasını məğlubiyyətə uğratmışdı. Fateh 1463-cü ildə Bosnyaya daxil olarkən xalq öz krallarını buraxıb, Türklərlə birləşmiş, kütləvi şəkildə müsəlmanlığı qəbul edərək, "Bosna müsəlmanları" adı ilə bir daha xristianlığa dönməmiş, bu bölgədə uzun müddət Osmanlı hakimiyyətinin dayağı olmuşdular. Davamlı olaraq digər xristianlar tərəfindən əzilən bu xalqın Türk hakimiyyəti sayəsində əllərindən alınan torpaqları özlərinə qaytarılmış, ölkədən qaçqın düşən Bosnalılar yenidən öz vətənlərinə qayıtmışdılar.
Katolik Venediklərin zülmünə dözə bilməyən Mora yarmadası əhalisi də 1457-ci ildə Fatehə məktub göndərərək, bildirmişdilər:"Gəl yurdumuzu Venediklərdən al da rahat olaq". Fateh Moranı almış, yunanların xeyrinə Katolik kilsəsinə və Roma hakimiyyətinə son vermiş, keçmiş yunanların öz vətənlərinə dönmələrinə imkan yaratmışdır. Yunanlar qüdrətli və ədalətli Fatehi öz İmperatorları saymış, sonrakı Osmanlı Sultanlarını da "Rum Sultanı" adlandırmışdılar. Bu proses XIX əsrə qədər davam etmiş, uzunmüddətli bir Türk-Yunan dostluğu yaranmışdır.
Sonradan Xristian təəssübkeş Avropa alim, şair və romantikləri sayəsində bu dostluq Yunan-Türk düşmənçiliyinə çevrilmişdir ki, bu düşmənçilik bu gün də davam etməkdədir.
Sultan Mehmet Fateh Anadoluda milli birliyə nail olmaqla yanaşı, bütün Türk və İslam dünyasının hörmətini qazanmış, həmçinin şərq ortodoks xristianlarını Qərb katolik təhlükəsindən xilas etməklə Ortodoksların nüfuzunu qazanmışdır. Fateh ortodoks Rum və Balkan xristianlarını da öz himayəsi altına almış, Bizans tarixində ilk dəfə olaraq, İmperatorların siyasi vasitə kimi istifadə etdiyi Patrikxanəni müstəqilliyə qovuşdurmuşdu. Çünki Bizanslılara görə, Qərbi Avropalılar barbar, zalım və Xristianlıqdan çıxmış insanları idi. Avropa Katolikləri də Bizansılıları "Rafizi" (Kafir), hiyləgər və Xristianlığa xəyanət etmiş sayırdılar. Bu iki məzhəb (Katolik və ortodoks) arasındakı düşmənçilik nəhayət Xristianlığı ikiyə bölmüş, dördüncü Səlib yürüşündə katoliklər İstanbulu 1204-cü ildə yağmalamış və yandırmışdılar. İstanbulda katoliklərin törətdiyi bu vəhşiliyin izləri bu gün də qalmaqdadır.
Fateh tarixi Türk, İslam və Bizans hakimiyyət ənənələrini çulğalaşdıraraq, klassik Türk hökmdarı tipi yaratmış, balkanlardakı bütün hökumət və xanədanları ortadan qaldıraraq, yarmadanı bütünlüklə öz hakimiyyəti altında birləşdirmiş, Boğazlarda (Bosfor və Dardanel boğazları) hakimiyyəti əlinə alaraq Qara dənizi bir Türk dənizi halına gətirmiş, iki qitədə (Asiya və Avropa) bulunan Balkanları və Anadolunu birləşdirərək 400 illik bir İmperatorluğun əsasını qoymuşdur.
Sultan Mehmet Fateh öz milli və İslami məfkurəsi, yüksək zəkası və enerjisi, millət, din, vətən və dövlət uğrunda sonsuz fədakarlıqları, ədaləti, tolerantlığı, uğurlu siyasəti, böyük din və dövlət adamlarını ətrafında toplaması sayəsində elə sağlam bir dövlət sistemi yaratmışdı ki, sonradan həm normal, həm də zəif sultanlar zamanında belə bu dövlət əsrlərcə öz varlığını qoruyub saxlaya bilmişdi. Əslində Anadoludakı bütün Oğuz-Türkmən boylarını vahid bir millət şəklinə salan və Osmanlı dövlətini İmperatorluğa çevirən ilk Sultan da məhz dahi Mehmet Fatehdir.
Yəhudilərin Türk Sultan sarayı ilə ilişkiləri də Fateh dövründən başlayır. Təbabətdə məharəti və geniş bilgisi ilə Fateh Sultan Mehmetin etimadını qazanan, "Əslən bir İtalyan Yəhudisi olan Həkim Yaqub Paşa İslamiyyəti qəbul edərək, Osmanlı sarayında vəzirlik rütbəsinə qədər yüksəlmişdir". (Bax: Mustafa Uslu, "Fatihin ölümü üzərinə", Türk dünyası tarih dərgisi, İstanbul 1988, XVII nömrə, səh 19)
Yaqub Paşadan sonra da Osmanlı sarayında bir çox Yəhudi dövlət işlərində çalışmışdır.
Sultan Mehmet Fateh dövründə "Ankara savaşı"nın yaraları sarılmış, artıq Osmanlı dövləti tam mənası ilə yeni yüksəliş dövrünə qədəm qoymuşdur. Fateh öz mərkəziyyətçi hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün bir sıra radikal addımlar atmışdı. Belə ki, o, "Yeniçəri" (Yeni ordu) orudusunu iki dəfə artırmış, uc Bəyliklərinin kontrolunu öz əlinə almış, bir çox dövlət tərəfindən təsdiqlənməmiş vəqf torpaqlarını dövlət mülkü elan etmiş, yeni pul buraxdırmış, yeni vergi sistemi tətbiq etmiş, yeni gömrük qaydaları müəyyənləşdirmiş, dünyanın bir çox ölkələrilə ticarət əlaqələri yaratmış, yeni "Qanunnamə" tərtib etmişdi. Fateh öz "Qanunnamə"sində bir çox məsələlərlə yanaşı: "Övladlarımdan hər kimsəyə səltənət müyəssər olarsa, onun öz qardaşlarını Nizami-aləm üçün qətl etməsi münasibdir. Əksər üləma və qazilər bunu bəyənmişdir." maddəsini də əlavə etməklə dövlətin qüdsiyyətini düşünmüş və dövlətçiliyə aid bir zərurəti qanuniləşdirmişdir.
Türk, İslam, Yunan, İtalyan, Yəhudi və s. böyük elm, din, mədəniyyət və sənət adamlarını ətrafına toplayan Fateh Türk-İslam mədəniyyətinə yeni bir çalar gətirmiş, İstanbulu dövrün ən böyük elm mərkəzlərindən birinə çevirmiş, Şərq-Qərb mədəniyyətini çulğalaşdırmağa nail olmuşdur. Fateh Trabzonlu alim Georgi Amirukusu xidmətinə götürərək, Batlamyus coğrafiyasına görə, dünya xəritəsini çəkdirmiş, Baltamyusun əsərini 1465-ci ildə ərəbcəyə tərcümə etdirmiş, dinlə fəlsəfə arasında Qəzzali ilə İbn Rüşd tərəfindən başladılan münaqişyə son qoymaq məqsədi ilə hikmətlə bağlı əsər yazan Türk Xocazadənin başçılığı ilə bir heyət təşkil etmiş və üçüncü bir "Təhafüt" əsəri yazdırmışdı.
Fateh dövrün İtalyan rəssamı Bellinini sarayına dəvət edərək, gözəl tablolar çəkdirmiş, çeşmələri, su anbarlarını bərpa etdirmiş, mədrəsələr, məscidlər, xəstəxanalar, imarətlər, saraylar inşa etdirmiş, Ayasofyanı yenidən bərpa etdirərək məscidə çevirmiş, Anadolu və digər yerlərdən gətirtdiyi insanlarla şəhərin əhalisini çoxaltmış, sönən şəhərin - İstanbulun üzünü yenidən güldürmüşdü.
Fateh 30 illik hakimiyyəti dövründə dövlətin sərhədlərini 2,5 milyon kilometrə çatdırmış, Anadoludan İtaliyaya qədər olan bölgələri Türk hakimiyyəti altına almış, Türk quru ordusu kimi, Türk donanmasını da bir neçə dəfə böyüdərək, dünyanın ən güclü donanmalarından biri durumuna gətirmişdi. Fateh İstanbulda Universitet yaratmış, paytaxtını bir elm mərkəzinə çevirməyə müvəffəq olmuş, böyük mədrəsədə şəriət və psixologiya elmlərinin oxudulmasını, caminin nəzdindəki Darüş-Şəfada təbiblər, cərrahlar, göz həkimləri, əczaçılar, və s. yetişdirilməsini şərt qoymuşdu. O dövrdə xəstəxanalarda hətta sinir və ruhi xəstəlikləri musiqi ilə tədavi etməyi şərt kimi irəli sürmüşdü.
Sultan Mehmet Fatehin sarayında bulunan dövrün İtalyan tarixçisi Lanqustonun yazdığına görə:"Fateh hərb sənəti başda olmaqla dövrün elm, fəlsəfə, tarix, ədəbiyyat, və riyaziyyatını da gözəl bilirdi. Fateh uzun boylu, gözəl üzlü və alicənab idi. Türkcə, rumca və slavyanca danışırdı. Hər şeyi öyrənmək istəyən zəkalı bir araşdırıcı, nəfsinə hakim, soyuğa, istiyə, aclığa, susuzluğa dözümlü idi". (Bax: P. Vittek, Fəthi-Mübin, İstanbul Enstitüsü dərgisi, II, 1956, səh 209)
İstanbulu fəth edib İmperatorluğun paytaxtına çevirdikdən, Krım Xanlığını öz vassalına çevirdikdən, Balkanları və Mora adasını fəth etdikdən sonra Şərqdə bütün İslam dünyasına və Xilafətə sahib olmaq, Qərbdə Papalığı və Romanı da alıb, dünya birliyi və nizamı qurmaq istəyən Sultan Mehmet Fateh İtaliya səfərinə çıxarkən 6 may 1481-ci ildə zəhərlənərək ölmüşdür. Ruhu şad olsun!
İstanbulun fəthindən sonra Cahan hakimiyyəti sevdalısı, Qara dəniz, Mərmərə və Aralıq kimi üç dənizi iç dəniz halına gətirən Sultan Mehmet Fatehin ölüm xəbəri bütün Türk-İslam və ortodoks xristian dünyasını kədərə, Qərbi Avropa katolik dünyasını isə sevincə qərq etmiş, hətta Roma Papasının göstərişi ilə Katolik kiləsələrində şükran duaları oxunmuşdur.
Siyasi tarixçilər göstərirlər ki, əgər Fateh on il artıq yaşamış olsaydı, dünya tarixi tamamilə başqa şəklə düşmüş olardı. (Mustafa Uslu, Fatihin ölümü üzərinə, Bax: Türk dünyası tarih dergisi, 1988, XVII nömrə, səh 15)
Dahi Türk Xaqanı Sultan Mehmet Fatehin Cahan hakimiyyəti ideyalını xələfləri Sultan Səlim Yavuz Şərqdə, Sultan Süleyman Qanuni isə Qərbdə həyata keçirməyə müvəffəq olmuşlar.
Ruhları şad olsun!
AYDIN MƏDƏT OĞLU QASIMLI
FİLOLOGİYA ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU

TÜRKLÜYƏ XİDMƏT ETMİŞ TÜRKÜN AZMAN ŞƏXSİYYƏTLƏRİ SERİYASINDAN
Azərbaycan Türk ədəbiyyatının yaranma tarixi tam bəlli olmasa da bu bölgədəki proto-türk mədəniyyətinin izləri göstərir ki, bu ərazidə kökləri çox qədim zamanlara dayanan zəngin sözlü xalq ədəbiyyatı örnəkləri mövcuddur. Ərəblərin bölgəni işğal etmələri və müəyyən bir dövrdə yönətimləri altına almaları nəticəsində Azərbaycanda İslam dini yayılmış və ərəblərin milli siyasətlərinə bağlı olaraq burada ərəbcə əsərlər yazılmağa başlamışdı. VII əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanda ərəbcə əsər yazan bir çox sənətkarlar yetişmişdir ki, bunlar haqqında Azərbaycan alimi Malik Mahmudov özünün “Ərəbcə yazmış Azərbaycanlı şair və ədiblər, VII-XII əsrlər” adlı monoqrafiyasında geniş məlumat vermişdir (Bax: Malik Mahmudov, göstərilən əsər, Bakı 1983). Səlcuq Türklərinin bu bölgəyə gəlişi və daha öncələri burada yaşayan digər Türklərlə qarışaraq yeni bir mədəniyyət vücuda gətirmələri öncədən ərəblər tərəfindən tarixə mal edilən fars dilini yenidən canlandırmış, Türklər tərəfindən farsca ədəbi əsərlər yazılaraq fars dilini bir ədəbi dil halına gətirmişdi. Ümumiyyətlə, Səlcuq Türklərinin Yaxın Şərqə gəlişi ilə bu bölgədə bütün dəngələr dəyişmiş, bölgədə mərhələ-mərhələ Türk hakimiyyəti tam qələbəyə ulaşsa da Türk əsilli Qətran Təbrizi (1012-1088), Xətib Təbrizi (1030-1109), Xaqani Şirvani (1126-1199), Nizami Gəncəvi (1141-1209), Məhsəti Gəncəvi (XII əsr) və s. kimi sənətkarlar sayəsində Türk ruhlu fars dilli bir İslam ədəbiyyatı vücuda gəlmişdi.
Hətta Çingizoğullarının hakimiyyətləri dönəmində belə bölgə yenə də Türklərin nüfuz dairəsində olmuş, bölgədə ərəb və fars ruhu sındırılmış, Elxanilərin rəsmi dövlət dili Türkcə olmuş, Türkcə yazan şairlərin sayı artmağa başlamışdı. Artıq XV-XVI əsrlərdə Türklər nəinki Asiya qitəsində hətta Şərqi Avropa və Şimali Afrikada da hakimi-mütləqə çevrilmiş, adı keçən ərazilərdə müəzzəm Türk dövlətləri yaradılmışdı ki, bunlardan ən əzəmətlisi Osmanlı İmperatorluğu və Səfəvi İmperatorluğu idi. Bu iki İmperatorluq arasında Xilafətə sahib çıxmaq uğrunda mübarizə başlamış, sonda Osmanlıların qələbəsi ilə nəticələnmiş və tarixdə ilk dəfə olaraq Türk sultanı həm də İslam dünyasının Xəlifəsi elan olunmuşdu.
İstər Qaraqoyunlu, istər Ağqoyunlu, istərsə də Səfəvi saraylarında gerçək dövlət və yazı dili Azərbaycan Türkcəsi olmuşdur. Yerli şairlərdən “Yusif və Züleyxa” müəllifi Xətayi, “Əsrarnamə” əsərini Türkcəyə çevirən Əhmədi və Həbibi kimi ana dilində əsərlər yazan Azərbaycan şairləri məhz bu dövrün saray sənətkarları olmuşlar. Siyasi mücadilə yolunda Azərbaycan Türkcəsindən maksimum yararlanan Şah İsmayıl Xətayi sarayını bir növü Azərbaycan Türk mədəniyyətinin mərkəzinə çevirmişdi. “Rəsmi və musiqini sevən Şah İsmayıl xüsusilə şeir və ədəbiyyatı öz himayəsi altına almışdı. Özünün qabiliyyətli bir şair olması sarayında sənətkar və alimlərin toplanmasına imkan yaratmışdı. Sadə Azərbaycan Türkcəsi ilə yazdığı şeirləri uzun zaman örnək olmuş, mərkəzə bağlı şairlər tərəfindən də təqib edilmişdir” (Ahmet Caferoğlu, Yavuz Akpınar, Azerbaycan Türkleri edebiyatı. Bax: Türk dünyası el kitabı, III cilt, ikinci baskı, Ankara 1992, səh. 604).
Ümumiyyətlə, XV-XVI əsrlər Azərbaycan üçün uğurlu əsrlər olmuşdur. Ağqoyunluların mərkəzi olan Təbriz şəhəri, Səfəvilərin mənəvi mərkəzi olan Ərdəbil şəhəri və digər mərkəzi şəhərlərdə tarix, coğrafiya, fəlsəfə və dini əsərlərlə yanaşı ədəbi əsərlər də yaradılmış, Azərbaycan və İraq bölgələrində Türk ədəbiyyatı, minyatür sənəti, memarlıq, musiqi və digər sənət nümunələri olqun bir səviyyəyə ulaşmışdı. Bu dövrdə bir çox ictimai-siyasi səbəblərdən bir çox Azərbaycan şair və sənətkarları Türkiyəyə, bir çox sənətkarlar da Türküstandan Azərbaycana gəlmişlər. Azərbaycandan Türkiyəyə gedən Hamidi, Haşimi, Süruri, Şahi, Tüfeyli, Həbibi, Xəlili, Matəmi, Arifi, Qasımi, Bidari, Səhabi, Pənahi, Hafiz, Xəlifə, Məsihi, Xəzani və s. kimi sənətkarlar, Türküstandan Azərbaycana gələn Kəmaləddin Behzad kimi rəssam, Tüfeyli kimi şair və xüsusilə əslən Azərbaycandan olub müxtəlif səbəblərdən Türküstana köç edib sonradan Səfəvi dövlətinin yaranması və Təbrizin yenidən Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzinə çevrilməsi ilə vətənlərinə dönən Şahqulu, Pəri Peykər, Susəni və s. kimi sənətkarlar Türk dili və ədəbiyyatının çiçəklənməsində əvəzsiz xidmətlər göstərmişlər.
XVI əsr Türk dünyasının qızıl əsri olduğu kimi Azərbaycan Türk ədəbiyyatının da qızıl əsridir. Azərbaycan Türk ədəbiyyatı Qafqaz, Azərbaycan, Farsistan, İraq və Şərqi Anadoluda yaşayan Türklərin birgə yaratdıqları ədəbiyyatdır. Bu ədəbiyyat Türküstan ədəbiyyatı ilə Türkiyə ədəbiyyatını bir-birinə bağlayan körpü rolu oynamışdır.
Zəngin proto-türk mədəniyyəti, dili və ədəbiyyatını beş min illik bir tarixdə özündə barındıran bu qədim Türk yurdu Azərbaycanda hər dövrdə olduğu kimi XVI əsrdə də dünya ədəbiyyatı tarixinə cahanşümul şəxsiyyətlər bəxş etmişdir ki, bunlardan biri də Məhəmməd Füzulidir.
Azərbaycan Türkcəsinə və şeirinə ölməzlik qazandıran Füzuli (1494-1556) Türk ədəbiyyatının ən böyük lirik və qəlb şairidir. “Balkanlardan Doğu Türküstana qədər uzanan bütün Türk dünyasında özündən sonra gələn nəsilləri öz təsiri altına almaq baxımından ancaq Əlişir Nəvai ilə müqayisə oluna biləcək, ədəbiyyatımızın müstəsna şəxsiyyətlərindən biri” (Əhməd Cəfəroğlu, Yavuz Akpınar, Azərbaycan Türkləri ədəbiyyatı, Bax: Türk dünyası el kitabı, 3-cü cilt, ikinci baskı, Ankara 1992, səh. 606) olan Füzulinin Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri o qədər güclü olmuşdur ki “Füzulidən sonra Azərbaycan ədəbiyyatı öz məhvərindən çıxıb Füzulinin dalınca qoşmağa başlamışdı”(Cəfər Cabbarlı).
Füzulinin lirikası, onun Türk ədəbiyyatındakı cahanşümul yeri haqqında onlarla monoqrafiya, yüzlərlə məqalə yazılmışdır. Biz bu yazımızda əsasən böyük şairin ictimai-siyasi görüşlərini açıqlamağa çalışacağıq.
Öz dövrünün geniş dünyagörüşlü siması olan Füzuli təkcə böyük şair deyil, həm də fəlsəfə, astronomiya və digər elmlərə dair əsərlər yaratmış məşhur alim idi. Onun “Mətlə-ül-etiqad” (“Etiqadın mənşəyi”) əsərində Hind, Ərəb, Azərbaycan fəlsəfəsinin təhlili ilə yanaşı antik yunan fəlsəfəsi haqqında da geniş məlumat vardır. “Klassik çağın ən böyük lirik şairləri arasında yer alan Füzuli” (Prof. Dr. Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971, səh. 205) sənətini şərtləndirən amillər “yüksək mənəvi keyfiyyətlər, ağıl və idrakın gücü, gözəllik, eşq və ədalətli üsul-idarədir” (Fuad Qasımzadə, Qəm karvanı yaxud zülmətdə nur, Bakı 1968).
“Allahlıqdan aşağı olan bütün təkamül rütbəsinə çatmağa qadir olan insanın tərkibində ağılın feyzindən bütün imkanlar mərkəzləşmişdir”-deyən mütəfəkkir həm də göstərir ki: “Lakin səy göstərilməsə hünər və fəzl örtülü qalar, imkandan gerçəkliyə çevrilə bilməz”. Ataların söylədiyi kimi: “Tanrı insana buyurmuşdur: Səndən hərəkət, Məndən bərəkət”. Mütəfəkkir ümumiyyətlə insanı qorxu, həsəd, kin, riyakarlıq kimi mənfi hisslərdən uzaq, kamilliyə ulaşmış ülvü bir varlıq kimi göstərmək istəmişdir. Mütəfəkkirə görə, xalqı anlayan, onun dərdi və arzusu ilə maraqlanan adil bir hökmdar, ədalətli bir üsul-idarə olsa, ölkə “aşiqlərin ürəyi kimi viran olmaz, cəmiyyət dağılmaz. Kəndli quru torpağa arpa dənəsi səpsə, buğda sünbülləri hasil edər”.
Mütəfəkkir haqq və ədalətin nə vaxtsa qələbə çalacağına inanmış, zalımların bir gün cəzaya düçar olacaqlarını, zülm ilə yaratdıqları səltənətin bir gün ədalətlə məhv olacağını onların yadına salmış və göstərmişdi ki:
“Zəmanə zalımı zalım əlilə məhv edər bil kim,
Düyünlü taxtını həmvar edər nəccar sühanı”
(Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, Bakı 2005, səh. 269).
Verdiyi ehsanları “səxavət” adlandıran şahları kəskin tənqid edən şair göstərir ki:
“Zərurət qarşısında verdiyi ehsan səxavətmi?
Məgər şah xeyrinə xalqı çalıb-çapmazmı əyanı?!”
(Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 266).
Öz əsərlərində zülmə, zalım şahlara qarşı öz nifrətini bildirən, onları canavara bənzədən şair göstərmişdi ki, əgər şah zalım olarsa xalq xoş gün görməz, bəladan xilas olmaz:
“Olarsa şah zalım, xalq xoş gün görməz aləmdə,
Xilas olmaz bəladan bir qoyun, qurd olsa çobanı”
(Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 265).
Mütəfəkkir bütün həyatı boyu kəndlinin əməyinə yüksək qiymət vermiş, xalqın səadətini arzulamış, dövrünün hökmdarlarına məsləhət görmüşdü ki, onların əkdikləri ağacları kəsib özlərinə taxt qurmasınlar, dehqanı məyus etməsinlər, kəndlinin qazancından şərik kimi pay aldıqları üçün onların mallarını qorusunlar (Rəfail Əhmədli, Azərbaycan dövlətçilik fəlsəfəsi, Bakı 2008, səh. 82). Mütəfəkkir göstərir ki, əgər kəndlinin malları talan olunarsa ən böyük cərimə çəkən hökmdarlar olacaq:
“Onun malı talandıqca cərimə çəkməli sənsən,
Cərimə kim çəkər, indi ki sən etdin bu talanı”
(Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 265).
“Nə lazımdır sənə bir taxt ki, qayıq kimi axsın,
O göz yaşı selində ki, tökər məzlum müjganı”
-deyən şair hökmdarlardan soruşur ki, məzlumların göz yaşlarının selində qayıq kimi üzən taxt-tac sənin nəyinə lazımdır? Mütəfəkkir Sabir də öz sələfinin səsinə səs verərək göstərmişdi ki:
“Məzlumların göz yaşları ümman olacaqmış,
Dəryaları, ümmanları neylərdin İlahi?!”.
Füzuli göstərir ki, şahlar, sultanlar var-dövlətin, cah-cəlalın əlvanlığına uyub uşaq kimi aldanırlar. Onlar unudurlar ki, zaman tədricən onların başına torpaq səpir, onların tacına zinət verən ləllərin hər danəsi belə əlvan torpağa qarışır:
“Düşün, hər danəsi bir zərrə əlvan torpaq olmuşdur,
Bu şahlar tacına ziynət verən ləli-Bədəxşanı”
(Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 268).
Zülm və ədalətə də fəlsəfi baxımdan yanaşan mütəfəkkir göstərir ki, Cahanın işi öncə nizamlı idi. Bu nizamı sonradan pozan zülm oldu. Zülmü yox etmək üçün ədalətin dünyanı nizama salmaqdan ötrü gəldiyini göstərən şair belə hesab edir ki, ədalətli insanlar hakimiyyətdə olsalar, cəmiyyətdə qayda-qanun pozulmaz, insanlar bir-birinə kömək edər, ölkə gülzara çevrilər və dövlətin ömrü uzun olar. Bununla da mütəfəkkir həyatın yaxşılaşdırılmasında, zəhmətkeşlərin vəziyyətinin yüngülləşdirilməsində maarifpərvər, ədalətli monarxa ümid edir və belə hesab edirdi ki, mərhəmətli və ədalətli hökmdar öz tələbələrinin rifahı və xoşbəxtliyi naminə tədbirlər görsə, xalq xoşbəxt olar. Şair hökmdarları xeyirxah, ədalətli olmağa, xalqa zülm edənlərə qarşı barışmaz olmağa çağırmışdı. (Bax: Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 213, 214).
Mütəfəkkir hökmdarlara məsləhət görür ki, xalqa xeyir versinlər, onlarla xoş rəftar edib xalqın hörmətini qazansınlar:
“Çalış xalqa xeyir ver, xoş sifətlərlə qazan hörmət,
Arı bal vermək ilə əldə etmiş şöhrəti, şanı”
(Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 270).
“Nədən ötrü gərək fəğfur ilə xaqana baş əysin?
Nədən ötrü gərək tərif etsin Keylə Kəsranı?”
-deyən şair xalqa çatdırmaq istəyir ki, əgər yoxsulların idrakı olsa, şah və onun əyanlarının xalqı soyduğunu dərk etsə və düşünsə ki, ona ruzi verən şah, xaqan deyil, Tanrıdır, onda sağ olduğu müddətcə xaqana, şaha baş əyməz, onları tərifləməz.
Şair əsərlərində Azərbaycan, Osmanlı və Türküstan hökmdarlarından, bəylərindən, paşalarından, valilərindən bəhs etmiş, onları sülhə, ədalətə dəvət etmiş, bu Türk hökmdarları arasında qardaşlıq münasibətləri yaratmağa çalışmışdır. Dövrünün Türk hökmdarlarını mədh etməklə mütəfəkkir onları ədalətli olmağa, zülmü yox etməyə səsləmiş, onların gördükləri xeyirxah işləri, gərəkli tədbirləri yüksək dəyərləndirmiş, bütün bunların xalq üçün məqbul olduğunu göstərmişdi (Bax: Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 56, 58, 98, 99, 101, 102). Osmanlı sultanı Süleyman Qanunini “haqq çırağı, səltənət şamı, ədalət sərvəti, xilafətdə vilayət əhlinin sərdarı, xilafət taxtının dövlətli sultanı, hər dərdin dərmanı, şəriət zirvəsi, din rövnəqi, mürüvvət mənbəsi, insaf dəryası” adlandıran Füzuli, onu Süleyman Peyğəmbərlə müqayisə etmiş və göstərmişdi ki:
“Haqq iki adil Süleyman hakim etmiş aləmə,
Əvvəli axır qılıb sirri-ədalət aşikar”
(Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 58).
Dövləti ədalətlə idarə edən Sultan Süleyman Qanuniyə mütəfəkkir hətta məsləhət görür ki, o, haqqın, ədalətin olmadığı ölkələri də fəth edib oralarda da ədaləti bərpa etsin:
“Əzimət qıl ki, dövran müntəzirdir fəth zövqünə,
Rəvan ol kim, zəmanə təbii düşmən mühəqqərdir.
Cəzair mülkünü qıl Bəsrə iqliminə mülhəq kim,
Peyapey fəthi nüsrət neməti-qeyri-mükərrərdir.
....Səbati-mülkünə bürhan yetər keyfiyyəti-ədli,
Ədalət qanda olsa, müstədam olmaq müqərrərdir”
(Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 109-110).
Osmanlı dövlətinə və Osmanlı sultanlarına xüsusi rəğbət bəsləyən Füzuli onların bütün qələbələrinə ürəkdən sevinmiş və öz əsərlərində bu tarixi hadisələri və qələbələri yüksək sənətkarlıqla qələmə almış, Türklərin bütün qələbələrini Tanrı təyinatı hesab etmişdir (Bax: Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 137-139).
Füzuli hətta aşiq-məşuq münasibətlərinin fonunda belə cəmiyyətdəki ictimai-siyasi münasibətləri əks etdirmiş, xalqı düşünən sənətkar “şərəfi-əhli-vücud” adlandırdığı füqəranın tərəfində olduğunu açıqca göstərmişdir:
“Fəqr imiş, fəqr, Füzuli, şərəfi-əhli-vücud,
Özünə eyləmə həmdəm füqəradan qeyri”.
Şair Səfəvi şahları Şah İsmayıl Xətayi, oğlu Təhmasib və Səfəvi dövlətinin İraq hakimi Cəfər Bəyə də hörmətlə yanaşmışdı. Şahlara mədhiyyə yazmağı özünə qadağan edən şair Səfəvilərin Kərbəlanı ələ keçirdikdən sonra əmin-amanlığı bərpa etdiklərindən öz qadağasını pozaraq yenidən onlara mədhiyyələr yazmışdı.
“Əhd qılmışdım ki, tərif etməyəm mən şahları
Əhdimi sındırdı iqdamın sənin, ey xoş xisal.
Hər anda xaliqi məxluq səninlə razıdır
Əyildi qarşına təzimə bu fələk çün nal”
“Onun nəzərləri etdi bu torpağı cənnət,
Onunla oldu Hicazdan İraq daha abadan.
Xalqa çatsın hikmətin feyzilə səhhət neməti,
Lütfün ilə həll olunsun xalq üçün hər müddəa”
(Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 208-211, 216, 223)
Hökmdarlara nəsihət verən şair göstərir ki: “Əgər istəyi can olsa da heç kəsin diləyini rədd etmə. Əgər qətlinlə belə bir könül xoş olacaqsa belə bir ölümə özün razılıq ver” (Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 154).
Təbii hüquqa üstünlük verən, bərabərlik, azadlıq, ədalətlilik ideyalarını təbliğ edən Füzuli insanları hər cəhətdən azad, həyatın əziyyət və iztirablarından xilas olmuş görmək istəyirdi. Mütəfəkkir həm də insanları ədalətli qanunlara ciddi əməl etməyə çağırırdı. Şair mütəfəkkirin fikrincə dünyada mövcud olmayanları yaratmaq çətin deyil, çətin olan odur ki, bir ədalətli hökmdar mövcud olmaya:
“Nə mövcud olmasa əshabi-dünyadan, deyil müşkül,
Bu müşküldür ki, mövcud olmaya bir hakimi-adil”
(Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 110).
Ədalət prinsipini hər şeydən üstün tutan mütəfəkkir göstərir ki, ədalətli bir hökmdarın dövründə əkinçinin torpağa əkdiyi hər dəndən bol məhsul hasil olar:
“Zəhi adil ki, dövranında dehqan tirə torpağa
Buraxsa daneyi-cov, xuseyi-pərvin qılır hasil”
(Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 111).
“Füzuli ədaləti “hikmət sirrinin aynası” adlandırır və göstərir ki, əsl hakim odur ki, verdiyi hökmə mütabiq ola, onun zatında qırıqlıq, əməlində riya olmaya, xalqdan, fəqir-füqəradan xəbərsiz olmaya, niyyəti xeyirxahlıq ola. Belə hakim Tanrının zəhmət əsəridir. O, haraya getsə, oraya zövqü-səfa verər” (Rəfail Əhmədov, göstərilən əsəri, səh. 84-85). Və əksinə, inayəti Haqqdan olmayan ədalətsiz hakim dövlət başçısı olsa, hökmündə xəta edər, məzlumları mərhəmətindən məhrum edib zalımları müdafiə edər:
“Hakim oldur ki, müvafiq ola hökmünə qədər,
Hakim oldur ki, mütabiq ola əmrinə qəza.
Böylə hakim əsəri-rəhmətdir Yəzdanın,
Qanğı iqlimə qədəm bassa verir zövqü səfa.
Bulmayan dövləti-tövfiqi inayət Haqqdan,
Nə rəva kim, qıla icrayi-hökumət dəva.
Qıla məzlumları mərhəmətindən məhrum,
Verə zalımlara öz nəfi üçün istila”
(Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 131, 132).
Hökmdarlara nəsihət verən şair onları füqəranın köməyi ilə ədəb dərsi almağa çağırır, adil hökmdarları isə İlahinin lütfü sayır və belə hökmdarların ədalətindən xeyir görən insanları xeyirli işlər görməyə səsləyir. Ədalətli hökmdarları ölkə üçün, dövlət üçün qənimət hesab edən şair onlara itaət etməyənlərin cəzasını Tanrı verər qənaətinə gəlmişdir:
“Füqəranın köməyi şaha verən dərsi-ədəb
Əhli-dil yoldaşı, məhbubeyi-ərbabi-kamal”
“Belə hökmdarlar ölkə üçün, dövlət üçün qənimətdirlər
Belə hökmdarların yolu ilə gedənlər səadət taparlar”
“Vücudun ölkəyə, ey sərvərim, qənimətdir,
Ki, adil hakim lütfi-İlahi saymışlar
İtaətindən o kəs ki, boyun qaçırdı sənin
Cəza verər ona qəhr ilə Xaliqi-qəhhar”
(Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 202, 234).
Dahi sənətkar elə bir hökmdar istəyir ki, o, yoxsullara, fəqirlərə tükənməz nemətlər bəxş etsin, iltifatı ilə yoxsullar sərvət paltarı geyinsin. Mütəfəkkirə görə: “Şah zülm edərsə, ölkə viran olar, təqva əhlinə zülmü rəva görərsə, Tanrı Özü ona divan tutar. Bir insanın başqa bir insandan yüksəkliyini göstərən şərt Allahı tanımasıdır. Bu yüksəklik dilənçilik və yaxud padşahlıq rütbəsindən asılı deyildir. Məxluqatın yaradılmasında məqsəd Xaliqə ibadət etməkdir. Məxluqun məxluqa ibadət etməsi layiq deyil” (Bax: Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, IV cild, səh. 236; V cild, səh. 26).
Mütəfəkkir əsərlərində xalqı aldadan hökmdarlara bildirir ki:
“Bulmayan dövləti-tövfiqi-inayət Həqdən,
Nə rəva kim, qıla icrayi-hökumət dəva”
(Məhəmməd Füzuli, Seçilmiş əsərləri, IV cild, Bakı 1961, səh.

Arxeoloqlar qazıntılar zamanı Qahirənin ətraf ərazilərində qədim Misirin ən qüdrətli hökmdarı olan firon I Ramzesin xəzinəsinin gözətçisi Ptah-em-viaya məxsus qədim sarkofaq aşkar ediblər.

Kəşf Qahirədən 30 km cənubda yerləşən qədim nekropol Sakkarada edilib. Sarkofaq Qahirə Universitetinin Arxeologiya fakültəsinin professoru Ola Əl Aqizi tərəfindən aşkar edilib.

Qeyd olunub ki, ötən il mütəxəssis və onun komandası Ptah-em-vianın məzarını aşkar edib, hazırda isə arxeoloq onun sarkofaqla birlikdə yeraltı dəfn otağını tapıblar. Türbənin dərinliyi təxminən 8 metrdir.

Qəbir üzərindəki heroqliflər Ptah-em-vianın titullarını sadalayır, onun padşaha yaxınlığını vurğulayır, mərhumun o dövrün idarəçiliyində çox mühüm rol oynadığını sübut edir.

Mənbə: iz.ru

Rusiyanın primadonnası Alla Puqaçovanın Rusiyaya qayıtmasının səbəbi məlum olub.

Puqaçova Moskva vilayətinin Qryaz kəndindəki lüks evini satmalı olduğu üçün Rusiyaya qayıdıb.Bundan başqa o, həm də uşaqlarının sənədlərini məktəbdən götürməli imiş.

Puqaçova evini 1 milyard rubla satmağı planlaşdırır.

Xatırladaq ki, Rusiya ilə Ukrayna arasında müharibə başlayanda Alla Puqaçova uşaqları və həyat yoldaşı Maksim Qalkinlə birlikdə İsrailə uçub.

Avqustun sonunda sənətçi Rusiyaya qayıdaraq uşaqları məktəbə göndərib. Bir neçə gün əvvəl isə o, dönüşü olmayan biletlə yenidən İsrailə uçub.

Mənbə: “Mash” “Telegram” kanalı

TÜRKLÜYƏ XİDMƏT ETMİŞ TÜRKÜN AZMAN ŞƏXSİYYƏTLƏRİ SERİYASINDAN
19-CU YAZI. TURANI GERÇƏKLƏŞDİRƏN BÖYÜK TÜRK XAQANI
ƏMİR TEYMUR
Hər bir xalqın, millətin tarixi missiyası onun gücü, yaratdığı mədəniyyəti, qurduğu dövlət və İmperatorluqlarla ölçülürsə, hər bir fərdin gücü - qüdrəti onun fiziki və mənəvi enerjisi də mənsub olduğu millətə və milli mədəniyyətə xidməti ilə ölçülür. Bu baxımdan bəşər tarixinə istiqamət verən Türklər dünya xalqları içərisində birinci yerlərdən birini tutduğu kimi, tarixi şəxsiyyətlər içərisində də Böyük Türk Xaqanı Əmir Teymur birinci yerlərdən birini tutur.
"Hər millətin tarixi meydanda. Əcnəbilər "Böyük İskəndər", "Böyük Napoleon" - deyə öz qəhrəmanlarına abidələr yapdırır, heykəllər tikdirirlər. Fəqət bizlər! "Bizlər isə, Çingiz kimi Cahangirləri, Teymur kimi qəhrəmanları xunxar, canavar deyə ləkələmək istəyirik"-deyən, böyük mütəfəkkir Hüseyn Cavid nə qədər haqlıdır. Çünki “biz özümüzə, qövmümüzə, irqimizə, tariximizə yabançıların gözümüzə taxdığı gözlüklə baxırıq. Əgər Türkləri, Türklərin keçmişini olduğu kimi görmək istəsək yabançıların taxdığı gözlüyü qırıb ataraq, tariximizə öz Türk gözümüzlə baxmalıyıq. Yəni babalarımızın buraxdığı əsər və vəsiqələri tədqiq edib, ona görə hökm verməyə çalışmalıyıq”. (Yusuf Akçura, Bax:Ahmet Temir, Yusuf Akçura, Ankara, 1987, səh 65)
Bizlər də məhz bu böyük Türkçü ideoloqların fikir və düşüncələri işığında tariximizi incələməli, dahi şəxsiyyətlərimizi, o cümlədən də Türk birliyi ideyasının həyata keçiricisi, məfkurəvi Türk dövləti olan Turanın savaşçısı və yaradıcısı əzəmətli Türk Xaqanı Əmir Teymuru özünə layiq şəkildə tədqiq edib gec də olsa öz millətimizə və bəşəriyyətə təqdim etməliyik.
Əmir Teymur 8 aprel 1336-cı ildə Səmərqəndin Güneyindəki Keş (indiki Şəhri-Səbz) şəhərində anadan olmuşdur. Atası Əmir Turağay, anası Təkinə Xatundur. Atası Əmir Turağay Barlas Türk boyunun başbuğu olmuşdur. Səmərqənd və Keş bölgələrində hakim mövqedə olan Barlas Türk boyu o dövrdə Cığatay Xanlığının tabeliyində idi. Çingizoğullarından qalma bir xanlıq olan Cığatay Xanlığı da Qızıl Orda Xanlığı kimi artıq bir Türk dövləti durumuna gəlmişdi.
Cığatay xanlığı içərisində qarışıqlıqlar çıxınca Teymurun atası Əmir Turağaydan sonra Barlas boyunun başbuğu olan əmisi Hacı Barlas Keşdən qaçaraq Xorasana getdiyindən Barlas boyuna Teymur "Bəy" olaraq başçılıq etməyə başlamışdır. Teymur Bəyin bu hərəkətini alqışlayan Cığatay Xanı Tuğluq Teymur onun dəstəkləmişdi. Cığatay birlikləri başqa bölgələrə getdiyindən Əmisi Hacı Barlas öz dəstəsi ilə geri dönmüş, lakin Teymur Bəy əmisinə qarşı çıxdığından Teymurun ətrafındakı əskərlər onu tərk etmiş, əlacsız qalan Teymur Bəy əmisinin yanına getmiş və ondan üzr istəmişdi.
Cığatay Xanı Tuğluq geri dönüncə, Hacı Barlas yenidən Xorasana qayıtmış və orada üsyançılar tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Bundan sonra Cığatay Xanı oğlu İlyas Xocanı Türküstana vali təyin etmiş Əmir Bəyciki ona birinci, Teymur Bəyi isə ikinci yardımçı göndərmişdi. Bu vəziyyətə hirslənən Teymur Bəy yeznəsi Kabil hökmdarı Mir Hüseynin yanına getmiş, onunla birləşərək güclü bir ordu yaratmışdılar. Birləşmiş ordular Qunduz bölgəsindən keçərək Türküstana daxil olmuş, onlara qarşı çıxan Cığatay ordusunu məğlub edərək, Keş şəhərini ələ keçirmiş, İlyas Xocanı İli Bölgəsinə qaçmağa məcbur etmişdilər. Teymur Bəy Mir Hüseynlə birgə İlyas Xocanı Xocəndə qədər qovaraq, Daşkənddə qərarlaşmışdılar. Beləliklə Teymur Bəyin bu ilk səfəri ilə Türküstan Moğollardan qurtulmuş, Cığatay xanədanının nüfuzu bir qədər qırılmışdır.
Atası Tuğluq Teymurun ölümündən sonra hakimiyyət başına keçən Türküstan valisi İlyas Xoca 1364-cü ildə yeni və güclü bir ordu ilə Teymur Bəyi və Mir Hüseyni yenmiş, Mir Hüseyn Qunduzun quzeyinə, Teymur Bəy isə Bəlxə doğru qaçmağa məcbur olmuşdu. Cığatay xanı İlyas Xocanın 1365-ci ildə bir Duğlat Əmiri tərəfindən öldürülməsi ilə Teymur Bəy və Mir Hüseyn yenidən Türküstana sahib çıxmışdılar. Mir Hüseynin bacısı, Temur Bəyin arvadı öləndən sonra, onların arasındakı əlaqə sarsılmış və Mir Hüseyn Teymur Bəyi Karaşidən uzaqlaşdırmışdı.
Teymur Bəy yavaş-yavaş güclənərək şəhəri yenidən ələ keçirmiş, az sonra Buxaraya da sahib olunca Mir Hüseyn güclü ordu ilə Hücuma keçdiyindən Teymur Bəy Xorasana çəkilmiş, orada müxtəlif bölgələri dolaşaraq, yeni bir ordu yaratmış və yenidən Mir Hüseyn onunla yaxınlaşaraq dostluq münasibətlərini bərpa etmiş və özü Əfqanıstana çəkilmişdi.
Teymur Bəy ərazidəki Türk boylarını öz ətrafında toplayaraq gücləndikdən sonra Mir Hüseyni məğlub edərək, onu əsir götürmüş, Mir Hüseyn hər şeydən çəkilərək, Həccə getmək üçün Teymurdan icazə almışdır. Yolda ikən yanındakılar Mir hüseyni öldürərək, Bəlx camaatını qılıncdan keçirmiş, şəhəri yağmalamışdılar.
Öncə İl, Ulduz, Fərqanə bölgələrini və Bəlx şəhərini ələ keçirməklə Teymur Bəy Türküstan və bütün Orta Asiyanın hökmdarı olmuşdur. 1370-ci ildə 34 yaşında hökmdar elan olunan Əmir Teymur özünü Çingiz Xanın varisi kimi göstərsə də, Çingiz Xanın nəslindən olan Uyğur hökmdarı Xızır Xanın qızı ilə evlənsə də, o Moğol hakimiyyətinə son qoyaraq, bölgədə çoxdan gözlənilən Türk hakimiyyətini yenidən bərpa etməyə müvəffəq olmuşdur.
Əmir Teymur əsasən Türklərdən ibarət ordusu ilə bütün Türküstan ərazisini vahid dövlət ətrafında birləşdirdikdən sonra ilk olaraq Əfqanıstan və Doğu İranı, 1381-ci ildə Xorasanı, Şiraz və Kirmanı, İraqın ərəb bölgəsini, Azərbaycanı, Mardin və Diyarbəkrdən keçərək Gürcüstanı işğal edərək Qızıl Orda Xanı Toxtamışın üzərinə yürümüşdü. Hələ 1376-cı ildə Toxtamış Qızıl Orda dövlətini yenidən canlandırmaq üçün Səmərqəndə gələrək Əmir Teymurdan Ağ Orda hökmdarı Urus xana qarşı yardım istəmiş, Teymur da Orta Seyhun bölgəsində bulunan Otrar, Çabran və Sığnaq şəhərlərini Toxtamışın ixtiyarına vermişdi. Toxtamış Ağ Orda ilə savaşda iki dəfə məğlub olub, yenidən Əmir Teymura sığınmış, Əmir Teymur Toxtamışın bir şey edə bilmədiyini görüb, özü Urus Xanın üzərinə yürümüş, onu məğlub etmişdir. Əmir Teymurun yardımı ilə Qızıl Orda Xanlığını ələ keçirən Toxtamış, Ağ Orda Xanlığı ilə Qızıl Orda Xanlığını bir araya gətirərək Cuci ulusunu Batı Xanın dövründə olduğu kimi yenidən tək xanın hakimiyyəti altında birləşdirməyə müvəffəq olmuşdu.
Moskva knyazı Dmitri, Kulikova savaşında Mamay Xanı məğlub etmişdisə də yeni Xan Toxtamış öncə Mamayı, 1382-ci ildə isə Dmitrini məğlub edərək Moskvanı tutmuş, dövlətini Seyhundan Dnestrə, Otrardan Kiyevə qədər böyüdərək Əmir Teymurun himayəsindən çıxmağa çalışmışdı. O, Teymurun ona etdiyi yaxşılıqları unudaraq Litva knyazlığı, Misir Məmlük Türkləri və hətta Osmanlı Sultanı İldırım Bəyazidlə əlaqə yaratmış və Əmir Teymura qarşı çıxmışdı. Bütün Qızıl Orda Xanları kimi Azərbaycanın zənginliklərini ələ keçirmək istəyən Toxtamış da Əmir Teymurun uzaqda olduğunu düşünərək, bölgəyə hücum etmiş, Təbrizə qədər irəliləmiş, ölkəni yağmalayaraq geri dönmüşdü. 1386-cı ildə Əmir Teymurun Azərbaycana gəlişi iki dövlət arasındakı çatışmanın başlanğıcı olmuşdur. 1387-ci ildə Toxtamış Dərbənd üzərindən Azərbaycana girərkən Teymurun oğlu, Azərbaycan valisi Miranşah Toxtamışın qarşısını almış, onu önünə qataraq qovalamış və bir çox əsir ələ keçirmişdi. Əmir Teymur Çingiz nəslinə hörmət əlaməti olaraq əsirləri bağışlamış, Toxtamışa xəbərdarlıq etmişdisə də onun xəbərdarlığına baxmayaraq Toxtamış Seyhun sərhəddinə hücum edərək, Çabran şəhərini dağıtmışdı. Bunu eşidən Əmir Teymur Qərb yürüşünü təxirə salaraq geri dönmüş, Teymurun geri döndüyünü eşidən Toxtamış qaçmışdı. Müəyyən bir vaxtdan sonra Toxtamışın yenidən Dərbənd üzərindən Şirvana hücum etməsindən qəzəblənən Teymur Misir səfərini yarımçıq qoyaraq 1395-ci ildə Toxtamışın üzərinə yürümüş və onu taxt-tacdan məhrum etmişdi.
1398-ci ildə Hindistan səfərinə çıxan Əmir Teymur ilk öncə İndus hövzəsini ələ keçirən nəvəsi - Məhəmmədlə birgə Hindistana daxil olarkən Dehli Türk Sultanı Mahmudun ordusu ilə qarşılaşmış, Hindlilərin döyüş filləri Teymur süvarilərinin qarşısında duruş gətirə bilməmiş, döyüş meydanı kəsik xortumlar və ölü fillərlə dolmuşdu. Teymur böyük bir törənlə Dehli şəhərinə girərkən, Sultan Mahmud Qucurat Krallığına sığınmış, din adamlarının xahişi ilə xalq bağışlanmış, 200 illik Türk Sultanlığının xəzinəsi Teymurun əlinə keçmişdi. Dehlidə Xütbəni öz adına oxutduran Əmir Teymur Hindistan imperatoru kimi iki həftə sonra böyük qənimət və fillərlə geri dönmüşdü. Dönərkən, Kəşmir Bəyi ona tabe olacağını yəmin etdiyindən Əmir Teymur Kəşmirə toxunmamış, Pəncaba Seyid Xızırı vali təyin etmişdi.
Artıq Yaxın Şərqdə Əmir Teymurun qarşısında iki mühüm Türk dövləti - Suriya və Misir Türk Məmlük dövləti və Osmanlı dövləti var idi. Əmir Teymur Suriya və Misir Türk Məmlük dövləti ilə dostluq yaratmaq üçün elçi göndərmiş, lakin Sultan Barkuk Teymurun elçisini öldürtmüşdü. Teymurdan qaçan Bağdad Sultanı Əhməd Cəlayirli və digər qaçaqlar onlara sığındığından Əmir Teymur 1399-cu ildə üçüncü Qərb səfərinə çıxaraq qışı Azərbaycanda keçirdikdən sonra öncə Gürcüstanı, sonra Ərdəhan, Qars, Bingöl, Sivas və Malatyanı, daha sonra 1400-cü ildə Hələb və Şamı, 1401-ci ildə isə Bağdadı zəbt edərək, Təbrizə dönmüşdü.
Bütün Orta Asiya, Əfqanıstan, Uyğurustan, İran, Azərbaycan, Gürcüstan, Qızıl Orda, Xarəzm, İraq, Hindistan və Suriya kimi ölkələri öz hakimiyyəti altında birləşdirən Əmir Teymurun önündə ən böyük qüvvə kimi Osmanlı dövləti qalmışdı. Əmir Teymurla Osmanlı Sultanı məğrur İldırım Bəyazid arasında uzunmüddətli qarşılıqlı yazışmalar olmuşdu. Əmir Teymurun Bəyazidə göndərdiyi tarixi məktublar, çox səmimi olduğu halda, İldırım Bəyazidin Teymura yazdığı məktublar əksinə həddən artıq təhqiredici olmuşdu. Bu faktı bütün tarixi mənbələr təsdiq edir. Əmir Teymur İldırım Bəyazidə sığınan rəqibləri Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusifi və Bağdad hakimi Əhməd Cəlayirlini təhvil verəcəyi təqdirdə onun kafirlərlə apardığı cihada ehtiram əlaməti olaraq, yardım edəcəyini vəd etmiş və İldırım Bəyazidi "Sultani-Rum" adlandırmışdı. İldırım Bəyazid isə əksinə, Əmir Teymuru "Kəlbi-əqur" (Qapağan it), "Kafir" adlandırmışdı ki, bütün bunlar da Əmir Teymurun İldırım Bəyazid üzərinə yürüməsini qaçılmaz etmişdir. Beləliklə Əmir Teymur dördüncü Qərb səfərini Osmanlı Türklərinə qarşı yapmışdı. Tarixdə məşhur Ankara savaşında dövrün iki azman Türk ordusu baş-başa gəlmişdi.
Xristian Qərbə qalib gələn müsəlman Osmanlı Türkləri Şərqli müsəlman Türklərə məğlub olmuş, Əmir Teymur 1402-ci ildə Qazilər dövləti olan Osmanlı dövlətinin Sultanı, məğrur İldırım Bəyazidi əsir almış, Anadolunu yenidən bəyliklərə parçalamış, Osmanlıların uzun müddət ala bilmədikləri İzmir və Foçanı Bizanslıların əlindən 15 gün müddətində alaraq, 1404-cü ildə ana yurdu Türküstana dönmüşdü. Əmir Teymur 1405-ci ildə Çingizoğullarını qovaraq Çində hakimiyyət başına gələn Minq Xanədanına qarşı səfərə çıxarkən yolda xəstələnərək vəfat etmiş, paytaxt Səmərqənddə dəfn olunmuşdu. Ruhu şad olsun.
Göy Türklər, Qaraxanlılar, Səlcuqlular və Osmanlılar dönəmində başlayan, Teymurlular dönəmində də davam etdirilən "Türklük ruhu" Əmir Teymurun sayəsində yenidən canlanaraq, bütün bölgələrdə fars və ərəb ruhunu sındırmış, yeni bir Türklük dönəmi başlamışdır. Əmir Teymur hakimiyyətdə olduğu 35 il müddətində Tanrı dağlarından tutmuş Volqa sahillərinə, Hindistandan Anadoluya qədər böyük bir ərazidə yerləşən, Xarəzm, İran, Azərbaycan, İraq, Suriya, Rusiya və Hindistanı, Anadolu və Gürcüstanı öz iradəsi və idarəsi altına ala bilmişdi. O, 1371 və 1379-cu illərdəki ilk yürüşlərində Xarəzmi, 1389-cu ilə qədər beş səfəri ilə Əfqanıstan və Uyğurustanı, 1401-ci ilə qədər dörd səfəri ilə Xorasan, Şiraz, Kirman, İran, Azərbaycan, Gürcüstan, İraq və Güney Anadolunu, 1391-1398-ci illərdə beş yürüşü ilə Qızıl Orda Xanlığına daxil bugünkü Rusiyanı, 1398-1399-cu il səfəri ilə hindistanı, 1400-1401-ci illərdə Suriya və Bağdadı, 1402-ci ildə Ankara savaşı sonunda Osmanlı dövlətinə aid Anadolu ərazilərini və o dövrdə Bizanslıların əlində olan İzmir və Foçanı Xristianlardan təmizləyərək öz hakimiyyəti altına almış, müəzzəm bir Türk İmperatorluğu içərisində bir Turan dövləti yaratmağa nail olmuşdur.
Əmir Teymur və oğulları dönəmində Türkistan, Azərbaycan və Xorasanda böyük memarlıq abidələri yaradılmış, Təbrizdə, Bağdadda tikdirdikləri mədrəsə və məscidlər, xüsusən Səmərqənddə həyata keçirdiyi parlaq quruculuq işləri Əmir Teymuru ümumtürk tarixinin əvəzsiz simalarından birinə çevirmişdi. Əmir Teymur paytaxtı Səmərqəndi mədəniyyət müəssisələri ilə bəzəmiş, onu orta əsrlərin mədəniyyət mücəssiməsinə çevirmiş, fəth etdiyi ölkələrdəki alim, sənətkar, memar və ustaları paytaxta toplamış, bir Türk Ronessansı yaradaraq Türk və dünya mədəniyyət xəzinəsinə ərməğan etmişdir.
Əmir Teymur Türk düşüncəsini siyasətə tətbiq edən müzəffər bir fateh olmuşdur. Onun zamanında Orta Asiyada Türk-müsəlman milətçiliyi son zəfərə ulaşmışdı. (Prof.Dr Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara 1971, səh 185) "Teymurun hakimiyyəti ilə Orta Asiya tarixində Türklük dövrü hökmran olmuşdur. Teymura qədər gəlib keçən Qəznəlilər, Xarəzm hökmdarları əsl Türk irqindən olsalar da onların Türklükdən xəbəri olmayıb. Onlar İran mədəniyyətinə pərəstiş ediblər. Əmir Teymur isə Moğol-Çin aləmi üzərində Türklük qələbəsini təcəssüm etdirib, Türkə layiq üstünlüyünü göstərməyə çalışıb, İmperatorluğunun rəsmi dövlət dili Türk dili olub". (Vamberi German, Əmir Temur, Bakı 1991, səh 54)
Əmir Teymur və onun yürüşləri haqqında məşhur Macar alimi Rasonyi də göstərir ki, "Teymur əsl bir Türk ailəsinə mənsubdur. Təşkilatçılığı, komandanlıq qabiliyyəti, zəkası və cəsarəti sayəsində bir nəsil boyu sürən müharibələr sonunda Çingizinkinə bərabər bir İmperatorluğun hökmdarı oldu. Ön Asiya və Hindistanın fəthi üçün girişdiyi səfərlər ən böyüklərindəndir. Teymurun keçdiyi yerlər çox dağıntılar və ölümlər görməklə bərabər, məğlub etdiyi iki böyük rəqibinə qarşı göstərdiyi alicənablığı da tarixdə məşhurdur. Bunlardan biri Qızıl Ordanın nankor xanı, Orda sülaləsindən Çingiz Xanın oğlu Cucinin böyük oğlu, Batı Xanın qardaşı Orda nəslindən olan Toxtamışdır ki, Teymurun yardımı ilə taxta çıxdığı halda ona (Əmir Teymura - A.M) qarşı gəlmiş, Azərbaycana və Buxaraya belə hücum etmiş, yağma və dağıntılar yapmışdır. Qəzəblənən Teymur 1395-ci ildə onu məğlub edərək, taxt-tacdan məhrum etmiş, Moskvaya qədər irəliləmişdir. Digəri isə Osmanlı Sultanı İldırım Bəyazid idi ki, 1402-ci ildə Ankara savaşında Teymura əsir düşmüşdü". (Bax Rasonyi, göstərilən əsəri, səh 187)
O dövrdə Əmir Teymuru ziyarət edən İspaniya elçisi Klavijo öz xronikasında Əmir Teymurun doğruçu olduğunu öymüş, onun sənətkarlara, alimlərə, ustalara hörmətlə yanaşdığını, onları ətrafına topladığını, böyük memarlıq abidələri tikdirdiyini yazmışdır. (Bax: Klavijo, Səyahətnamə, Ankara 1938)
Həqiqətən də Əmir Teymurun gördüyü işlər, onun işıqlı fəaliyyəti heç də fatehlik ovqatından az olmamışdır. Onun tikdirdiyi, mədrəsə, məscid və digər memarlıq abidələri və həyata keçirdiyi böyük quruculuq işləri Əmir Teymuru Türk tarixinin əvəzedilməz şəxsiyyətlərindən birinə çevirmişdi. Tarixdə çox nadir şəxsiyyətlər haqqında bədii-tarixi əsərlər yazılmışdır. Bu nadir tarixi şəxsiyyətlərdən biri də Böyük Türk Xaqanı Əmir Teymurdur. Əmir Teymur haqqında Türk və dünya tarixində XIV-XV əsrlərdən yazılmağa başlamışsa da onun bədii obrazı XVI əsrdən Avropada, XIX əsrdən isə Türk ədəbiyyatında öz əksini tapmışdır. Əmir Teymur haqqında ilk bədii-tarixi əsəri İngilis dramaturqu Kristofer Marlo yazmışdır. O 1587-88-ci illərdə yazdığı "Böyük Tamerlan" faciəsində Əmir Teymurun həyat və fəaliyyətini əks etdirmiş, fatehi fövqəladə qüdrətli şəxsiyyət kimi təqdim etmişdir.
Ümumiyyətlə Avropada XVI əsrdən - Kristofer Marlodan başlayaraq, Höteyə, XX əsr Amerikan yazıçısı Harold Lenmbə qədər fateh Teymur mövzusu həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur.
Türk ədəbiyyatında Əmir Teymurun bədii-tarixi obrazı, müxtəlif aspektlərdən yanaşılsa da Əhməd Cevdət Paşa, Əbdülhəq Hamid, Əlibəy Hüseynzadə və xüsusilə Hüseyn Cavid tərəfindən işıqlandırılmışdır. Əmir Teymurla İldırım Bəyazidin son görüşünü "Ankara savaşı"nın finalında Əhməd Cevdət Paşa belə təsvir edir:" Teymur çadırından çıxıb bir kaç addım irəli atdıqdan və əl sıxışdıqdan sonra ağırlamağa sayğı ilə Yıldırım Bəyazidin əlindən tutdu, çadır içinə götürdü, məclisin baş köşəsinə oturtdu və könül alacaq sözlər ilə yabançılığı gidərdi:"Xatirinizi xoş tutunuz. Bir kaç gün istəyə uymayan günlərin keçməsindən ümidsiz olmayınız"- dedi". (Bax: Türk edebiyyatı tarihi, İstanbul 1982, səh 137)
Dahi Hüseyn Cavid də bu səhnəni öz əsərində belə təsvir etmişdi:" Buyurun, şövkətli Sultanım! Tanrı qulu Teymurdan daima ikram və ehtiram görəcəksiniz...İştə mən şu məktubdakı (İldırım Bəyazid Əmir Teymura bir neçə təhqiredici məktubla cavab vermişdi. - A.M) sözlərinizi unutdum və sizi əfv etdim. Yalnız əfv etmək deyil, hətta məhəbbətinizi də qazanmaq istərim". (Hüseyn Cavid, seçilmiş əsərləri, III cild, Bakı 1971, səh 77) Türk ədəbiyyatında Əmir Teymura milliyətçi baxış Əlibəy Hüseynzadə, Əbdülhəq Hamid və Ziya Göyalpla başlayıb, Hüseyn Cavid və Nihal Atsızla sona çatır. Əbdülhəq Hamid özünün "Teyflər keçidi" əsərində Teymuru xarakterizə etmiş və onun dilindən göstərmişdir ki, “Bən ərəcim (axsağım), fəqət yolumda sanma axsadım, Tatarü-Türkü müttəhid (birləşdirmək) etməkdir məqsədim”. (Əbdülhəq Hamid, Teyfler keçidi, Bax: Aydemir Şevket Süreyya, Enver Paşa, İstanbul 1971, səh 36)
Əlibəy Hüseynzadə özünün "Siyasəti-fürusət" əsərinin Əmir Teymura aid olan hissəsini məhz "Teymurnamə" adlandırmış və Əmir Teymurla bağlı mənbələrdə ortaya çıxan bütün ideoloji-siyasi suallara dolğun cavab vermişdir.
Əlibəy Hüseynzadə öz elmi məqalələrində də Əmir Teymur və Çingiz Xan mövzusuna diqqətlə yanaşmağı tövsiyə etmiş və göstərmişdi:" Türk və Tatarların iftixarı olan Çingizlilərə və Teymurlulara...şübhəsiz öz qövmünü əhya edən, öz məmləkətlərini abad edən, öz millətini tərəqqiyə sövq etdirən, onu mədəniyyətin ali mərtəbələrinə çıxardıb, şərəf qazandıran bu böyük Cahangirlərə öz qövm və milləti nəzəri ilə deyil, başqa və rəqib millətlərin nəzəri ilə baxarsaq, böylə Cahangirlər haqqında əlbəttə, yaxşı söz deyə bilməriz". (Əlibəy Hüseynzadə, Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir? Bakı 1997, səh 210)
İsmayıl bəy Qaspıralı da özünün "Mükalimeyi-səlatin" əsərində Əmir Teymura yüksək münasibətini bildirmiş, “Toylarda bulunduğu zaman "Teymurun dolusu", "Teymurun marşı" adlı marşları çaldırmış, bu iki marşın nota alınıb yaşadılmasını tövsiyyə etmişdir". (Bax: Kırımer Cafer Seydahmet, Kaspıralı İsmayıl bey, İstanbul 1996, səh 32)
Türk tarixinə Osmanlı təəssübkeşliyi baxımından deyil, Türk millətçiliyi baxımından yanaşan Nihal Atsız da Əmir Teymuru Hunlar, Göy Türklər və s. kimi məfkurəvi bir Türk dövləti qurmaq istəyən bir hökmdar hesab etmiş, onu Türkiyə Türklərinin düşməni hesab etməyin yanlış və günah olduğunu bildirmiş, Teymuru gələcəyi görən bir dahi şəxsiyyət kimi təqdim etmiş və göstərmişdir ki: "Slavyan təhlükəsini görən Teymur, Yıldırıma Leh, Rus və Litvalıları müştərək zərərsizləşdirmək təklifini etmişdi. Avropa ordularını təpələyən ən böyük cəngavər Yıldırım, təəssüf ki, bunu rədd etmişdir. Əcəba, rədd etməsəydi və o iki möhtəşəm ordu (Osmanlı və Teymur ordusu - A.M) birləşsəydi nə olardı?!". (Nihal Atsız, Türk tarihinde meseleler, İstanbul 1990, səh 37)
Əmir Teymur haqqında yayılan bədii-tarixi əsərlər içərisində ən mükəmməli Hüseyn Cavidin fatehin adını daşıyan beş pərdəli dram əsəridir. Həqiqətən də Hüseyn Cavidin təsvir etdiyi Teymur, tarixi Türk Xaqanı Temurun özüdür. Müəllif Teymuru xarakterizə edərkən, tarixi mənbələrə əsaslanmışdır. Sənətkar əsərində Cücənin dilindən Xaqan Teymurun bütün həyat və fəaliyyətini, xarakterini, apardığı müharibələri, məğlubiyyət və qələbələrini qısa və yığcam şəkildə elə bir dillə xülasə etmişdir ki, o söz və ifadələrin tutumu onlarla tarixi əsərin məzmununu özündə ehtiva edir. Əsərə müraciət edək:
"Mana Xaqanlar Xaqanı Turağay oğlu Teymur derlər! Mən Yeşil şəhərdə dünyaya atıldım, Səmərqənddə nəşvü-nüma buldum. Babam Barlas qəbiləsinin hökmranı, kəndim Gürgan nəslinin baş qəhrəmanı...Mən 12 yaşımda ikən kəndimdə bir fərasət və böyüklük duymağa başladım. Mənimlə görüşənləri ciddi bir vüqar və hörmətlə qəbul edərdim. On səkkiz yaşımda minicilik və avcılığa həvəs etdim. Vaxtımın çoxunu Quran oxumaqda, şahmat oynamaqda və at oynatmaqda keçirdim. Sonra Əmir Qazana yanaşdım, Hüseyn Qurd ilə savaşdım. İlyas Xocaya qoşdum, vəziri ilə pozuşdum. Oradan uzaqlaşdım, Türkmənlərə əsir düşdüm, sonra bir çox arxadaşla buluşdum. Bəlucistanla vuruşdum. Gah qalib gəldim, gah məğlub oldum. Ayaqdan bir yara aldım, iştə boylə axsaq qaldım. Əvət, mənim yaralı Arslan, Mənim Topal Qaplan! Sonra Cetləri boğdum, Cığatay elini Mavəraünnəhrdən qovdum, Səmərqəndə girdim, xalqdan hörmət gördüm. Qurultay çağırdım, sözümü keçirdim. Bəlx şəhərinə vardım. Əmir Hüseynin işini bitirdim. Təkrar Səmərqəndə döndüm. Əmir elan olundum. Qəmər Ələddinlə çarpışıb, qalib gəldim. Qızı Dilşad ağayı aldım. Xarəzmə girdim, qalalarını devirdim. Azərbaycan qucağıma atıldı. Gürcüstan xəracgüzarım oldu. Qaraqoyunlular üsyan etdi, ayaq altında əzildi. Şah Mənsur tüğyan etdi, bir anda başı kəsildi. Əvət, mənim Cahangir dahi!...Mən dövlətimi təhəmmül və mürüvvətlə idarə etdim. Xalqı ümüd ilə qorxu arasında tutdum. Bir çox nifaqlara rast gəldim, əziyyət və möhnətlər çəkdim, acı sözlər və töhmətlər eşitdim. Fəqət məni tənqid edən şımarıq, qəlbi kor cahillərə əhəmiyyət belə vermədim. Yalnız çalışdım, təşəbbüs və fəaliyyətimlə hər kəsi susdurmağa müvəffəq oldum. Hər işdə vətəndaşlarımla müşavirə etdim. Xain və fitnəçi vükəlayı yanıma uğratmadım... Daima ordu və rəiyyətin əhvalını iyiləşdirməyə çalışdım. Mən həqq və ədalət nümayəndəsiyəm. Əgər bir məmələkətdə zülm və istibdad güclənərsə, kənardan baxıb duramam. Xalqın əmniyyəti üçün zülmün kökünü qazmaq və o məmləkəti uslandırmaq istərim. İştə buna görədir ki, Xorasana girdim, bütün İranı devirdim. Moskva tərəflərini sardım, Hindistana vardım. Əvət, mənim Böyük Teymur! Mənim sarsılmaz İmperator!". (Hüseyn Cavid, Seçilmiş əsərləri, III cild, Bakı 1971, səh 43-45)
Tarixi hadisələrə həssaslıqla yanaşan sənətkar, Əmir Teymurla İldırım Bəyazid arasındakı savaşda Əmir Teymuru haqlı çıxarmışdı. Doğrudan da tarixi sənədlər göstərir ki, Əmir Teymur İldırım Bəyazidə hörmətlə yanaşmış, onunla müharibə etmək istəməmişdir. Belə ki, bir çox tarixi sənədlərlə yanaşı XVI əsrdə yunanca bir "Anonim Osmanlı tarixi" adlı əsərdə də Əmir Teymurun İldırım Bəyazidə yazdığı bir məktubda göstərilir ki: "Sənin yabançılara qarşı etdiyin müharibə yerindədir. Fəqət öz dindaşlarımız olan Türklərə qarşı müharibə istəyirsənsə demək yaxşı bir adam deyilsən. Onlar sənə qarşı əsla qəbahət işləmədilər. Haqsızlıq edirsən". (Bax: Anonim Osmanlı tarixi, Ankara 1973, səh 103)
İldırım Bəyazidin təhqiredici məktubundan qəzəblənən Əmir Teymurun dilindən Cavid öz əsərində göstərir ki, "Mən (Əmir Teymur) ondan (İldırım Bəyaziddən) qardaşca məhəbbət bəklərkən iştə aldığım cavab. Ah Yıldırım, Yıldırım! Mən səninlə xoş keçinmək istərkən, sən çaqqalları, tülküləri mənim üzərimə şımartıyorsun. Qara Yusiflə Əhməd Cəlayirli məni gözəl tanıyırlar, fəqət Yıldırım!.. Zərər yox, o da tanır. Mən İrana ayaq basdım, ən böyük cəngavərlər qarşımda durmayıb, Mazandaran çaqqalları kimi, ormanlara qaçdılar. Moskvaya hücum etdim, Rus knyazları qorxudan şimal ayıları kimi ürküşüb dağılmağa başladılar. Hindistana yürüdüm, Sultan Mahmud (Dehli Türk Sultanı nəzərdə tutulur - A.M) Qanq nəhri kənarındakı qaplanlar kimi oxlarıma şikar olub diz çökdülər. Əvət, bir gün gələr ki, məğrur Yıldırım da paytaxt Bursada Teymuru qarşılar və o zaman, iştə o zaman mənim kim olduğumu haqqı ilə anlar. Əvət Teymuru saymayanlar kəndi əlləri ilə kəndilərinə məzar qazmış olurlar". (Hüseyn Cavid, seçilmiş əsərləri, III cild, səh 22-23, 34)
Həqiqətən də məğrur İldırım Bəyazid "öz əli ilə özünə məzar qazmış", Ankara savaşında Əmir Teymura məğlub olaraq əsir düşmüşdü. Əmir Teymurla İldırım Bəyazidin - bu iki qan və can qardaşının savaşı yalnız fürsət gözləyən düşməni - xristian dünyasını və qonşu məmləkətləri məmnun etmiş, İstanbulun fəthini 50 il gecikdirmiş, (Tarixi faktlar göstərir ki, İldırım Bəyazid İstanbulu fəth etmək üçün hazırlıqlara başlamışdı. - A.M) Qızıl Orda imperatorluğu xanlıqlara parçalanmış, nəticədə Rus dövlətinin yaranması üçün real zəmin yaranmış, Qərbdə Türk gücü zəifləmiş, Əmir Teymurun vəfatı ilə də Turan ayrı-ayrı dövlətlərə bölünmüşdü.
Hüseyn Cavidin əsərində Teymurun dilindən deyilən: "Avropalıların dilləri başqa, ürəkləri daha başqadır" (səh 26), "Əhalini incidən bir hakim, yavrusunu parçalayan bir heyvan qədər şüursuzdur. Qırbacı qədər nüfuz və iradəsi olmayan bir hakim hökumət naminə ən çirkin və silinməz bir ləkədir" (səh 16), "Əfsus ki, "insan" adını daşıyan ikiayaqlı həşərat pək qaba və pək səfil bir şey! İştə şu qaba və miskin həşəratı uslandırmaq üçün, onların pas tutmuş kirli vicdanlarını yıkamak üçün yalnız Teymur qılıncı lazım!" (səh 19-20), "mən məğrurları əzmək üçün yaradılmış bir alah bəlasıyam. Tökdüyüm qanlar da yalnız haqq və ədalət naminədir". (səh 20) "Mən indiyə qədər Qurultaysız, Şurasız bir şey yapmadım. Çünki Şurasız bir məmləkət cahil bir şəxsə bənzər ki, tutduğu işlər, söylədiyi sözlər nədamət (peşmançılıq - A.M) və fəlakət doğurar. Mən daima hakim və aqil şəxsləri dinlədim, böyük sərdarlar ilə müşavirə yapdım. Yalnız hərb ilə mübarizəyi deyil, sülh mənafeyini də düşündüm. Mən şu nəhayətsiz ölkələri gah tədbir və siyasətlə, gah sülh və mərhəmətlə, gah təhdid və şiddətlə, gah da əfv və mülayimətlə idarə etmək istərim. Mən hər işdə səbat və istiqaməti sevdiyim kimi ehtiyatdan da xoşlanırım. Lazım gələrsə, bəzən düşmanlarıma qarşı səbr və təhəmmül (təmkin - A.M) göstəririm. Bəzən də qafil və cahil görsənməkdən zövq alırım" (səh 21), "Məğrurlar həqiqəti görməzlər" (səh 18), "İnsanlar mərhəmət və məhəbbətdən ziyadə dəhşət və qüvvətə tapınırlar" (səh 20) və s. kimi fikirlərlə dahi sənətkar öz ideal qəhrəmanının həqiqi portretini yaratmışdı.
Əmir Teymurdan sonra da Teymuroğulları Uluqbəy, Hüseyn Bayqara, Babur və Cahanşah şanlı bir tarix yaratmışlar. Ümumiyyətlə Əmir Teymurdan və İldırım Bəyaziddən sonra Avropadan Hindistana qədər Türk - İslam Bayrağını XIX əsrin sonlarına qədər dalğalandıranlar da bu iki nəhəng Türkün şəcərəsini təmsil etmişlər.
Ruhları şad olsun!
AYDIN MƏDƏT OĞLU QASIMLI
FİLOLOGİYA ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU
TEREF.AZ

Tanınmış müğənni, bəstəkar Rəhim Rəhimli vəfat edib.

Oxu.Az-ın xəbərinə görə, bu barədə Xalq artisti Faiq Ağayev “Instagram” hesabında paylaşım edib.

F.Ağayev R.Rəhimlinin ölüm səbəbini açıqlamayıb.

Qeyd edək ki, R.Rəhimli bir sıra klipləri, mahnıları ilə tanınıb. 2018-ci ilin iyunundan 2020-ci ilin yanvar ayına kimi “MTV Azərbaycan” telekanalının direktoru işləyib.

O, eyni zamanda bəstəkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olub. İlkin məlumata görə, 43 yaşlı musiqiçi ürəktutmadan vəfat edib.