 |
|
|
ABŞ və Çin münasibətlərinin gərgin olması və əsas problemin Tayvan adası üzərində olması iqtisadi münasibətlərə də təsir edir.
Mart ayında ABŞ Çinə yüksək gömrük rüsumu təyin edərək qarşı tərəfin qlobal bazarına ciddi mənfi təsir göstərməyə və özünün iqtisadiyyatı üçün bu ölkənin mane kimi mövcud olmasına son vermək istədi.
Lakin, qərarın verilməsindən 2 ay sonra yəni bu günlərdə Vaşinqton Pekinə yüksək gömrük rüsumu tariflərini geri götürdü səbəb isə, Çinin ucuz və çox çeşidli və əvəzi tapılmayan yaxud az tapılan, rəqabətdə rəqibsiz mallarına ABŞ bazarında olan ehtiyacı müxtəlif yollarla qarşılamağın mümkün olmayacağı aydın olduğu üçün geri addım atmaq zəruri idi.
ABŞ nin konfederativ dövlət formalaşdıraraq Qrenlandiya, Kanada, Meksika və Latın Ölkələrini ətrafına yığması və onların təbii sərvət və Xammalından istifadə edərək daxili iqtisadi sistem qurması üçün müəyyən qədər vaxt lazımdır və Çinin mallarına qoyulan yüksək rüsumdan sonra məhsul çatışmazlığını həll etmək hələ ki, qeyri mümkündür.
ABŞ Çini iqtisadi blokada yolu ilə deyil siyasi və diplomatik taktikalar yolu ilə zəiflətmək istəyir.
Son illər NATO nun sakit okean proqramı adı ilə Cənubi Koreya, Yaponiya ilə hərbi siyasi əməkdaşlığını artırdığı, Tayvana ABŞ nin güclü hərbi texniki yardımının artdığı müşahidə edilir.
Məqsəd Şimali Koreyanın radikal davranışlarının qarşısını almaq və Pxenyanın hər hansısa hərbi müdaxilə ehtimalı halında həm Seul və Tokio un dərhal cavab verməsi olsa da, digər tərəfdən sakit okeanda Çinin hegemon ölkə olmasının qarşısını almaqdır.
Şimali Koreya, Çin eyni İdeologiyaya - kommunist ideologiyasına sahib və müttəfiq ölkələrdir. Şimali Koreya nə vaxtsa hərbi təcavüzkar siyasətə əl atarsa NATO və ABŞ Cənubi Koreya və Yaponiyaya hərbi kömək edəcək həm də mümkündür ki, birbaşa münaqişəyə qatılsın. Çin də şübhə deyil ki, Qərbin sərhədlərində güclənməsini istəmədiyi üçün Şimali Koreyaya birbaşa yaxud dolayı kömək edə bilər. Bu zaman ABŞ Çini aqressoru müdafiə etmə bəhanəsi ilə beynəlxalq boykot və sanksiyalar qoyma çağırışı ilə iddia qaldıracaq beləcə, Çini Şimali Koreya amilindən istifadə edərək zəiflədə bilmə iqtidarındadır. Digər tərəfdən, Tayvanı Pekinin qaytarmaq istəyi ritorik diplomatik çıxışlardan müharibə formasına keçə bilər ki, Vaşinqton artıq ötən əsrin ortalarından daha da üzərində protektoratlığını gücləndirdiyi Tayvanı - for postunu itirməmək üçün birbaşa olaraq hərbi yardımını əsirgəməyəcək.
Vaxtilə, Vyetnamda gedən müharibədə (1955-1975) SSRİ nin müdafiə etdiyi şimali Vyetnama qarşı ABŞ nin müdafiə etdiyi Cənubi Vyetnam müharibə aparırdı. Məqsəd SSRİ ni Hind Çin yarımadasında artan nüfuzundan məhrum etmək idi. Lakin, ABŞ sonda qoşunlarını bu ölkədən çıxardı və Vyetnam sosialist bayrağı altında birləşdi. Əvəzində isə sakit okeanda olan müttəfiqləri ilə daha da yaxınlaşdı.
Tayvan üzərində Çini müharibəyə cəlb etməklə həm Pekini böhran vəziyyətinə salmaq həm də Rusiyanı bir nömrəli müttəfiqindən məhrum etmək ABŞ nin həm siyasi həm hərbi planıdır.
Çünki, Rusiya Ukrayna ilə müharibə nəticəsində itirdiyi iqtisadi siyasi gücünü Asiya və Afrikada olan Ölkələrlə tərəfdaşlıq və qarşılıqlı münasibətlər vasitəsilə axtarır. Bu Ölkələr Rusiya üçün məhsullarını satmaq üçün geniş imkan və zəngin və ucuz xammal ehtiyatı təqdim edir. ABŞ üçün isə bir nömrəli güc olmaq istəyi qarşısında bu yolverilməzdir.
Müəllif siyasi şərhçi İsa İsmayılov Elşad Oğlu
TEREF
Türk milleti, insanlık tarihinde kimlik ve aidiyet konusunda sorun yaşamamış nadir halklardan biridir.
Buna rağmen, kanıta dayalı tarih yazımı konusunda Türk tarihi çoğu kez dar bir çerçeveye hapsedilmiş,
özellikle Göktürkler ve Orhun Yazıtları ile başlatılarak daha eski dönemler göz ardı edilmiştir.
Oysa Türklerin tarihi yalnızca Göktürkler ile sınırlı değildir;
İskitler, Sakalar, Sarmatlar, Alanlar, Massagetler, Kuşanlar, Toharlar ve Kimmerler gibi halklar üzerinden çok daha eskiye,
en az MÖ 2. binyıla kadar uzanan bir geçmişe sahiptir.
Kimmerler ve Erken Türk Tarihi
Kimmerler (Kimmeroi), MÖ 12. yüzyıldan itibaren Karadeniz’in kuzeyinden Anadolu’ya kadar yayılan savaşçı bir halk olarak bilinir.
Antik Yunan ve Asur kaynaklarında anılan Kimmerler, bazı teorilere göre erken dönem proto-Türk unsurlar içermekteydi.
Özellikle bozkır savaş kültürü, atlı göçebe yaşam tarzı ve kurgan tipi mezar gelenekleri, Kimmerler ile Türkler arasında kültürel süreklilik olduğuna işaret eder.
• Kimmerler, Massagetler, Sakalar ve daha sonra Hunlar ile birlikte büyük bozkır medeniyetinin öncülerinden sayılabilir.
• Kimmerlerin Anadolu’ya göçü, bozkır kültürünün Mezopotamya ve Anadolu uygarlıkları üzerinde de etkili olmasını sağlamıştır.
Bu bakımdan Kimmerler, Türklerin eski tarihinin önemli bir parçası olarak kabul edilmelidir.
Hsiung-Nu’lar (Hunlar) ve Türk Kimliğinin Derinliği
MÖ 3. yüzyıldan itibaren Çin’in kuzeyinde etkili olan Hsiung-Nu (Xiongnu) kavmi de kadim Türk tarihi için kritik önemdedir.
• Çinli tarihçi Sima Qian, “Shi Ji” adlı eserinde Hsiung-Nu’lardan detaylıca söz eder.
• Menander Protektor, Hunları “önceden Sakae/Sacae olarak adlandırılan Türkler” şeklinde tanımlar.
• Theophanes, Massagetlerin doğusundaki halklardan “Türkler” olarak söz eder.
Bu kaynaklar, Türk tarihinin milattan önceki çağlara dayandığını kanıtlamaktadır.
Arkeolojik ve Genetik Bulgular
• Ivolga Kalesi gibi Hsiung-Nu yerleşimleri, bozkır savaş stratejilerini ve savunma anlayışını yansıtır.
• Kurgan mezarları, at kültürü, runik karakterler gibi unsurlar Hsiung-Nu’ların erken Türklerle kültürel bağlantısını gösterir.
• Linzi DNA çalışmaları, Hsiung-Nu halkı ile Hunlar ve günümüz Türk toplulukları arasında genetik benzerlikler ortaya koymuştur.
Dil Bağlantıları
Dilbilimciler, Hsiung-Nu dilinin Proto-Türkçe ile yapısal benzerlikler taşıdığını belirtir.
Özellikle Kanadalı sinolog Pulleyblank, Hsiung-Nu’ların Türk kökenli olduklarını ileri sürmüş ve bu halkın Saka’lar ve diğer bozkır toplulukları ile ilişkilendirilebileceğini savunmuştur.
Batı ve Doğu Merkezli Tarih Yazımı Yanılgıları
Modern tarih yazımı,
• Doğuda Pers etkisi,
• Batıda Latin etkisi
odaklı bir bakış açısıyla şekillendirilmiştir.
Bu yaklaşım, Türklerin bağımsız bir kültürel kimliğe sahip olduğu gerçeğini çoğu zaman görmezden gelir.
Özellikle doğudaki “Persolog” etkisi ve batıdaki CIL (Corpus Inscriptionum Latinarum) yaklaşımı,
Türk tarihini ya Persleşmiş ya da yok sayılmış bir kültür gibi göstermeye çalışmıştır.
Oysa gerçek, Türk kültürünün kendine özgü, bağımsız ve çok daha eski bir geleneği temsil ettiğidir.
Sonuç
Türk tarihi, yalnızca Göktürkler ya da Orhun Yazıtları ile başlamaz.
İskitler, Sakalar, Kimmerler, Massagetler, Hsiung-Nu’lar gibi halklarla birlikte Türklerin tarihi;
en az MÖ 2. binyıla kadar izlenebilen, bağımsız ve güçlü bir geçmişe sahiptir.
Bugün birçok akademik çevrede Türklerin dünya tarihindeki önemini küçümseyen yaklaşımlar,
bilimsel verilere değil, ideolojik kabullere dayanmaktadır.
Arkeoloji, dilbilim, tarih yazımı ve genetik veriler ışığında Türklerin tarihi,
insanlık tarihinin en eski ve en etkili kültürlerinden biri olarak değerlendirilmelidir.
Salih Tilbe
TEREF
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə “Azərbaycanın öz ailəsi var” fikrini vurğulamışdır. Bunun bariz nümunələrindən biri onun 2024-cü il fevralın 14-də keçirilmiş andiçmə mərasimindəki çıxışıdır. Prezident bəyan etdi:
“Əlbəttə, biz Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində fəaliyyətimizi davam etdirəcəyik. Mən bunu açıq demək istəyirəm ki, bu, bizim üçün prioritetdir. Türk Dövlətləri Təşkilatı bizim üçün əsas beynəlxalq təşkilatdır, çünki bu, bizim ailəmizdir. Bizim başqa ailəmiz yoxdur. Türk dünyası bizim ailəmizdir. Biz birgə səylər göstərməliyik ki, Türk Dövlətləri Təşkilatı dünya miqyasında önəmli aktora və güc mərkəzinə çevrilsin.”
***
Artıq tarixə çevrilmiş keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarına yaxın filologiya üzrə namizədlik dissertasiyası yazmaq eşqinə düçmüşdüm. Hətta bir neçə minimum imtahanı da verməyə nail oldum. Dissertasiyanın mövzusu belə idi: “Azərbaycan xarici ölkələr ədəbiyyatında”. Mövzu üzərində işləyərkən uzun müddət kitabxanalarda çalışdım və xeyli material araşdırdım. Axtardığımı tapmaq çox çətin idi, çünki bizi bir ölkə kimi tanıyan yoxdu, çünki bizim müstəqil dövlətimiz yoxdu. Nə Arazın o, nə də bu tayında...
Bununla belə, Azərbaycan barədə yazmış ingilis yazıçısı Ceyms Oldricin “Diplomat” romanını tapdım. Əsərdə azərbaycanlı personaj vardı – Cavad Köçəli. Həmin romanda mən ilk dəfə “soyuq müharibə” dövründə — 1940-cı illərin ortalarında İranda baş vermiş tarixi hadisələrin əhatəli təsvirini gördüm. Özü də bunu bir ingilis təsvir etmişdi.
Əsərdəki qəhrəmanlardan biri britaniyalı jurnalist Mak-Qreqordur. Müəllif baş verən hadisələrə öz qəhrəmanının baxışından qiymət verir. Mən də bu yazıda həmin qəhrəmanın baxışları ilə İran azərbaycanlılarının azadlıq və hüquqlar uğrunda mübarizəsini təqdim etməyə çalışacağam. Qeyd edim ki, dissertasiyam yarımçıq qaldı, çünki hamımız meydanlarda “Azadlıq” deyə hayqırırdıq...
Mak-Qreqor — Ceyms Oldricin romanında: kənardan baxış
Ceyms Oldricin “Diplomat” romanındakı britaniyalı jurnalist Duqlas Mak-Qreqorun obrazı — Cənubi azərbaycanlıların demokratik hərəkatının ədəbi güzgüsüdür. O, xalqın azadlıq və ədalət istəklərinə simpatiya ilə yanaşır, bunu sadəcə sovet geosiyasəti kontekstində deyil, səmimi sosial ədalət cəhdi kimi görür.
Mak-Qreqor Təbrizdəki hərəkati böyük dövlətlərin siyasi oyunu kimi deyil, daxildən gələn haqlı bir çağırış kimi qəbul edir. Onun obrazı Şərqdə milli istəklərin dərinliyini anlayan Qərb müşahidəçisinin simvoludur. Bu baxış sayəsində Cənubi azərbaycanlıların öz kimlikləri uğrunda apardığı mübarizə insani səviyyədə açılır.
Bütün bunlar təxminən bir əsr əvvəl baş verib. Həmin demokratik hərəkat qan içində boğuldu… Bəs indi vəziyyət necədir?
Cənubi və Şimali Azərbaycanın birləşməsi məsələsi
Cənubi (İran) və Şimali (müstəqil) Azərbaycanın potensial birləşməsi məsələsi regionda hələ də həssas mövzulardan biridir. Bir tərəfdə Arazın iki sahilində yaşayan azərbaycanlıların etnik və dil birliyi, digər tərəfdə isə İranın daxili və geosiyasi gerçəklikləri dayanır.
Bu məqalə belə bir birləşmə ehtimalını İranın ən böyük türkdilli etnik qrupu olan cənubi azərbaycanlıların baxışı ilə qiymətləndirir.
Tarixi-mədəni kontekst
Cənubi azərbaycanlılar İranın şimal-qərbində yerləşən vilayətlərdə (Şərqi və Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil, Zəncan və s.) yaşayan türkdilli əhalinin övladlarıdır. Onlar XIX əsrin Rusiya–İran müharibələrindən sonra sərhədin o tayında qalmış əhalidir.
200 ildən çox İranda yaşamalarına baxmayaraq, cənubi azərbaycanlılar öz dillərini, mədəniyyətlərini və fərqli etnik kimliklərini qoruyub saxlamışlar.
Müasir özünüdərk
Cənubi azərbaycanlıların müasir kimliyi etnik qürur, mədəni özünəməxsusluq və İran dövlətinə sadiqliyin mürəkkəb qarışığıdır. Onların çoxu özünü İran millətinin bir hissəsi hesab edir, lakin mədəni və dil hüquqlarının genişləndirilməsini — ana dilində təhsil, yerli KİV-lərin inkişafı və s. tələb edir.
Son illərdə, xüsusən gənclər və fəallar arasında “türk dünyası” ideyalarından ilhamlanan milli hisslər güclənməkdədir. Bu da bəzi cənubluları Azərbaycanla yaxınlaşma və ya birləşmə fikrinə yönəldir.
Siyasi və geosiyasi məhdudiyyətlər
İran hökuməti separatizm və ya mədəni fəallığın artmasına qarşı sərt tədbirlər görür. Fəalların təqibi, ictimai tədbirlərə qadağalar və təhsilə nəzarət — hətta orta səviyyəli tələblərin gerçəkləşməsini də çətinləşdirir.
Azərbaycan tərəfi daha çevik mövqe tutur: rəsmi Bakı İranın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini vurğulayır, lakin mədəni və ideoloji baxımdan “azərbaycanlıların birliyi” fikrini dəstəkləyir.
Türkiyə isə İran Azərbaycanını da əhatə edən türkdilli dünyaya inteqrasiya təşəbbüslərini fəal şəkildə irəli sürür.
Media və informasiya təsiri
Müasir media Cənubi azərbaycanlıların kimliyinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Peyk televiziya kanalları, internet və sosial şəbəkələr sayəsində onlar türk və Azərbaycan mənbələrinə çıxış əldə edir və burada türk həmrəyliyi ideyaları aşılanır, Şimali Azərbaycan isə daha inkişaf etmiş bir cəmiyyət kimi təqdim olunur.
Cənublu gənclər sosial media məzmununun yaradılmasında fəaldır, bu da həm kimliyin qorunmasına, həm də siyasi potensialın formalaşmasına töhfə verir.
İdman amili və kimlik
Təbrizin “Traktor” futbol klubu cənubi azərbaycanlılar üçün milli qürur rəmzinə çevrilmişdir. Komandanın qələbələri xalqın uğuru kimi qəbul olunur. Stadion tribunaları isə mədəni kimliyin ifadə olunduğu bir məkana çevrilib.
Klubun dəstəyi zamanı azərbaycan dilində şüarlar, simvollar və mahnılar səslənir. Beləliklə, idman da milli özünüdərk formalaşdırmaqda mühüm vasitə rolunu oynayır.
Gələcək ssenarilər
Bütün deyilənlərə əsasən aşağıdakı mümkün inkişaf ssenariləri göstərilə bilər:
1. Siyasi birləşmə olmadan mədəni inteqrasiya – ən real variant.
2. İranda daxili böhran fonunda milli hərəkatların güclənməsi.
3. Geosiyasi gərginlik və separatizmin artması.
4. Status-kvonun qorunması – yaxın illər üçün ən mümkün ssenari.
Beləliklə, bu gün Cənubi və Şimali Azərbaycanın siyasi birləşməsi ideyası cənubi azərbaycanlılar arasında marjinal olaraq qalır. Mədəni kimlik güclənsə də, repressiyalar və mürəkkəb regional şəraitdə radikal dəyişikliklər ehtimalı azdır.
Bununla belə, uzunmüddətli perspektivdə daxili və xarici amillər dəyişərsə, siyasi tələblərin artması mümkündür.
Regionun gələcəyini düzgün proqnozlaşdırmaq üçün cənubi azərbaycanlıların motivasiyasını, kimliyini və mədəni dinamikanı anlamaq mühümdür. Bu isə Azərbaycan Respublikasının düzgün geosiyasi davranış modelini müəyyən etməsi baxımından həyati əhəmiyyət daşıyır.
Azərbaycan yaxın 20 ildə strateji prioritetlərini düzgün seçməlidir.
Materialın əvvəlində 2024-cü ilin fevralında Prezident İlham Əliyevin çıxışına istinad edilərək əsas ideya irəli sürüldü: “Azərbaycanın öz ailəsi var. Türk dünyası bizim ailəmizdir.”
Bəs “türk dünyası” nə deməkdir?
Rəsmi siyasi baxımdan bu – Türk Dövlətləri Təşkilatıdır (TDT). TDT ortaq türk dili və mədəniyyəti olan ölkələri birləşdirən beynəlxalq təşkilatdır. Üzvlər: Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan. Müşahidəçilər: Türkmənistan, Macarıstan və Şimali Kipr Türk Respublikası.
Son illər TDT regionda siyasət, iqtisadiyyat və təhlükəsizlik baxımından əhəmiyyətli gücə çevrilir. Azərbaycan üçün bu təşkilat Orta Asiya və Qafqazda siyasi və iqtisadi nüfuzun gücləndirilməsi vasitəsidir.
TDT həmçinin geosiyasi təhlükəsizlik vasitəsidir — İran və Rusiya ilə gərgin münasibətlər fonunda türk dövlətlərinin dəstəyi Azərbaycanın təhlükəsizlik və xarici siyasət koordinasiyası sahəsində mövqeyini möhkəmləndirə bilər.
TDT-də iştirak türk kimliyinin və ortaq mədəni köklərin qorunması baxımından da əhəmiyyətlidir.
Cənubi Azərbaycan məsələsinə qayıtsaq
Bu, emosional və geosiyasi baxımdan çox həssas məsələdir.
Azərbaycan cəmiyyətində Cənubi Azərbaycanla birləşmə ideyası müəyyən dairələrdə populyardır. Lakin bu ideya İranla ciddi qarşıdurma və geosiyasi risklərə səbəb ola bilər.
Sonda sual ortaya çıxır: Azərbaycan üçün hansı daha prioritetdir?
Bu gün Azərbaycan üçün əsas prioritet Türk Dövlətləri Təşkilatında mövqelərin möhkəmləndirilməsidir. Bu, ölkəyə türk dövlətləri ilə əlaqələrin dərinləşdirilməsi və beynəlxalq aləmdə təsir imkanlarının genişlənməsi baxımından vacibdir.
Cənubi Azərbaycanla birləşmə ideyası isə hələlik ideoloji səviyyədə qalır və müasir siyasi gerçəkliklər fonunda prioritet status almır.
Müəllif: Elçin Şıxlı - AYNA.AZ
Atəşkəs razılaşması var, amma hələ heç nə tam həll olunmayıb…
Hindistan və Pakistan arasında eskalasiya nisbətən sakitləşib. Mayın 10-da tərəflər atəşkəs barədə razılaşma əldə ediblər. Bunu, ilk olaraq ABŞ prezidenti Donald Tramp və dövlət katibi Mark Rubio açıqlayıb. Daha sonra Pakistan və Hindistan rəsmiləri atəşkəs razılaşmasını təsdiqləyiblər. Atəşkəs Bakı vaxtı ilə saat mayın 10-da 15:30-da qüvvəyə minib. Amma bu, hələ böyük sülh demək deyil…
Elə dünən axşam atəşkəsin yenidən pozulduğu barədə məlumat daxil olub. Düzdür, bu dəfə ballistik raketlər, aviasiya və dronlardan deyil, ancaq atıcı silahlardan istifadə edilib. Buna baxmayaraq, atəşkəsə tam nəzarət edilmədiyi göz önündədir.
Öz növbəsində, Hindistan Hərbi Hava Qüvvələrinin nümayəndəsi bəyan edib ki, atəşkəs razılaşmasına baxmayaraq, Pakistana qarşı “Sindur” əməliyyatı davam edir: “Əməliyyat davam etdiyindən, vaxtı çatanda müvafiq brifinq keçiriləcək. Hindistan Hərbi Hava Qüvvələri spekulyasiya və yoxlanılmamış informasiya yaymaqdan çəkinməyə çağırır”.
Yəni, bu, hələ sülh deyil. Çox kövrək atəşkəs razılaşması hər an yenidən pozula bilər…
Qeyd edək ki, bundan bir gün əvvəl Hindistan Pakistan aviabazalarına zərbə endirib, ən azı bir ədəd C-130 “Hercules” yük təyyarəsinin sıradan çıxarıldığı bildirilir. Pakistan isə mayın 10-da gecə saatlarında Hindistana qarşı genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlara başladığını elan edib. Nəticədə, Hindistana məxsus bir aviabazanın sıradan çıxarıldığı iddia edilir.
“Geo” telekanalının məlumatına görə, Pakistan ordusu bir neçə gün ərzində 100- yaxın pilotsuz uçuş aparatını məhv edib. Hindistan ordusu isə bildirib ki, Pakistan ordusu Cammu və Kəşmir sərhədi boyunca odlu silah və artilleriya atəşi açıb.
Hindistanın paytaxtı Yeni Dehlidə yerləşən “İndira Qandi” Beynəlxalq Hava Limanı da daxil olmaqla, ölkənin 30-dan çox hava limanı fəaliyyətini dayandırıb.
Hindistanın xarici işlər naziri bildirib ki, ölkəsi Pakistana hücumla 22 aprel terror aktının günahkarlarını məsuliyyətə cəlb etmək qərarına gəlib. O əlavə edib ki, Pakistan terrorçuları dayandırmayıb və onlar üçün “sığınacaqa” çevrilib.
Pakistan bu ittihamları qətiyyətlə rədd edib. Ölkə rəsmiləri Hindistanın hücumunu müharibə aktı adlandırıb. Ardınca Pakistan cavab zərbələri endirməyə başlayıb.
Qeyd edək ki, sərhəd bölgələrində hər iki tərəfdən 125-dən çox qırıcı təyyarənin iştirak etdiyi hava döyüşü baş verib. CNN telekanalının xəbərinə görə, bu, iki ölkə arasında son illərdə baş vermiş ən iri və ən uzunmüddətli aviadöyüşlərdən biri olub. Kanalın mənbəsi bildirib ki, təyyarələr hava döyüşünü bir saatdan artıq davam etdirib və heç bir tərəf qarşı tərəfin hava məkanına daxil olmayıb, zərbələr uzaq məsafədən endirilib.
Hücumlar nəticəsində Kəşmirdəki su elektrik stansiyası zərər görüb. Pakistan ordusu bu zərbəyə görə Hindistanı ittiham edib. Hindistan mənbələri isə Pakistanın Cammu və Kəşmirdəki məktəbə hücum etdiyini açıqlayıb.
ABŞ prezidenti Donald Tramp Hindistanın hərbi əməliyyatını “biabırçılıq” adlandırıb və münaqişənin tezliklə başa çatacağına ümid etdiyini bildirib. ABŞ administrasiyası da iki ölkə rəhbərliyi ilə əlaqələri davam etdirəcəyini və münaqişənin həlli üçün vasitəçilik etməyə hazır olduğunu bəyan edib. Böyük Britaniya və İsveçrə də deeskalasiyaya dəstək verməyə hazır olduqlarını açıqlayıblar.
Çinin Xarici İşlər Nazirliyi Hindistanı sülhə çağırıb və bəyan edib ki, “Çin terrorizmin bütün formalarına qarşıdır”. İsrail isə Hindistanın “Sindur” əməliyyatını dəstəkləyib və onu özünümüdafiə hüququnun həyata keçirilməsi kimi qiymətləndirib. BMT Baş katibi Antoniu Quterreş tərəfləri təmkinli olmağa çağırıb və bildirib ki, dünya Hindistan və Pakistan arasında hərbi toqquşmaya dözməməlidir.
Baş verənlər beynəlxalq ictimaiyyət, xüsusən də region dövlətləri üçün ciddi narahatlıq doğurur. Əsas sual isə budur: tərəflər bu gərginliyi hansı həddə qədər aparmaq fikrindədirlər? Hər iki ölkə nüvə silahına malikdir və heç kim burada nüvə müharibəsi və yaxud potensial olaraq Çin, ABŞ və Rusiyanın da bu prosesə cəlb olunmasını istəmir.
Xatırladaq ki, Hindistan Ermənistanın silah tərəfdaşı kimi tanınır, Pakistan isə Azərbaycanla hərbi əməkdaşlıq edir. Ölkəmiz isə son vaxtlar Çinin strateji tərəfdaşına çevrilib və Çin, məlum olduğu kimi, Pakistana xüsusi dəstək verir. Belə olan halda, mövcud gərginlik hara qədər gedib çıxacaq? Artıq bu hadisələri müharibə adlandırmaq olarmı? Bölgədə zəncirvari reaksiya baş verə bilərmi? Axı yaxınlıqda Əfqanıstan, İran kimi partlayış həddində olan ölkələr də var.
Tanınmış gürcü çinşünas, hərbi və siyasi elmlər doktoru, professor Vaxtanq Maisaya bununla bağlı fikirlərini Pressklub.az-la bölüşüb.
Onun fikrincə, hazırda Pakistan və Hindistan arasında baş verən hadisələri faktiki olaraq aşağı intensivlikli hərbi münaqişə, yaxud kiçik müharibə adlandırmaq olar. “Bu münaqişə lokal müharibəyə çevrilə bilər. Bu isə o deməkdir ki, rəsmi olaraq müharibə elan etməsələr də, iki müstəqil dövlət faktiki olaraq öz hərbi potensialından istifadə edir.
Əsas odur ki, döyüş toqquşmaları baş verir, hava məkanında intensiv döyüşlər gedir. Üç gün əvvəl Pakistan və Hindistan hərbi hava qüvvələri arasında genişmiqyaslı hava döyüşü olub və həmin döyüşdə Hindistan 5 hərbi təyyarəsini itirib. Quru ərazilərdə də hərbi əməliyyatlar baş verib və artıq ehtimal var ki, toqquşmalar yenidən başlasa, qarşıdurma dəniz məkanına da yayıla bilər.
Hesab edirəm ki, indiki mərhələdə Pakistan Silahlı Qüvvələrinin taktiki üstünlüyü var. Baxmayaraq ki, bu hərbi əməliyyatlar hələ genişmiqyaslı qarşıdurmaya – ordular və ya hərbi korpuslar səviyyəsində müharibəyə çevrilməyib. Hələlik döyüşlər diviziya və batalyonlar səviyyəsində aparılıb. Amma maraqlı odur ki, hər iki dövlət öz səfərbərlik gücünü artırır. Yəni, sərhədyanı döyüşlər lokal müharibəyə keçə və bu halda ballistik zərbə komplekslərinin, strateji dronların tətbiqi ehtimalı arta bilər. Bu zaman həm Hindistanın, həm də Pakistanın hərbi-dəniz qüvvələri işə cəlb olunacaq. Məncə, bu halda genişmiqyaslı, dərin hərbi-diversiya əməliyyatları başlayacaq və bu zaman Pakistan və Hindistan kəşfiyyat-diversiya və paramilitar qruplarından istifadə edərək qarşıdurmanı daha yüksək səviyyəyə qaldıra bilərlər”, – deyə professor bildirib.
O, həmçinin zəncirvari reaksiyanın mümkünlüyünü də istisna etmir. “Biz bilirik ki, hazırda Əfqanıstan və Pakistan münasibətlərində də gərginlik müşahidə olunur. Bundan başqa, Hindistanı dəstəkləyən İran faktoru da var. Mən hesab edirəm ki, burada yeni hərbi-siyasi ittifaqların formalaşması ehtimalı yaranır. Maraqlıdır ki, Türkiyə Pakistana dəstək verib. Bəzi ərəb dövlətləri də Pakistana dəstək nümayiş etdirib. Digər tərəfdən, Ermənistan isə Hindistanın mövqeyini dəstəkləyib. Çin isə faktiki olaraq Pakistana arxa durur. Üstəlik, Pakistan Silahlı Qüvvələri Çin silahlarını uğurla nümayiş etdirir və istifadə edir. Bunu açıq şəkildə demək olar. Bu da onlara müəyyən üstünlük verir. Əgər əvvəlki lokal müharibələrdə – 1962, 1971-ci illərdə və 1966-cı ildəki aşağı intensivlikli qarşıdurmada üstünlük Hindistanın tərəfində idisə, bu dəfə vəziyyət dəyişib və Pakistanın xeyrinədir. Bu artıq görünür. Baxmayaraq ki, Pakistan son illərdə çox çətin və ağır siyasi böhranlar yaşayıb, amma indiki mərhələdə Pakistan Silahlı Qüvvələri daha güclü döyüş hazırlığı və koordinasiya nümayiş etdirir. Mən düşünürəm ki, bu qarşıdurma nüvə müharibəsinə çevrilməyəcək və tərəflər bu mərhələdə dayanacaqlar. Hazırda vəziyyət belədir. Görək, hadisələr bundan sonra necə inkişaf edəcək”, – deyə Maisaya vurğulayıb.
Rauf Orucov
Yevgeni Dikiy: “Üç günlük atəşkəs nə Ukrayna, nə də Rusiya üçün cəbhədəki vəziyyətə hansısa təsir edir”
“Rusiyada hər il İkinci Dünya müharibəsinin başa çatmasının ildönümündə keçirilən ənənəvi “qələbə dəliliyi” ərəfəsində Kreml Ukraynada “üç günlük atəşkəs” elan edib. Lakin Ukrayna bu manipulyasiya təklifini rədd edərək xatırladıb ki, yalnız ən azı otuz gün ərzində dərhal və etibarlı atəşkəs real diplomatiya üçün əsas yarada bilər. Axı Putinin təklifinin həqiqətən də bir tərəf üçün yalnız bir mənası və faydası var - o da Rusiya tərəfi üçün”. Bu fikirləri ukraynalı hərbi analitik, veteran Yevgeni Dikiy yazdığı analitik yazıda qeyd edib.
Xatırladaq ki, Rusiya tərəfi 9 May – Qələbə Günü münasibətilə üç sutkalıq atəşkəs təklifi ilə çıxış edib, lakin Kiyev bu təklifi rədd edib.
Hərbi ekspert hesab edir ki, Rusiyanın diktatura elitasının planına görə, mayın 9-da “müqəddəs” bir akt keçirilməlidir: “Bu ritual da Moskvadakı Qızıl Meydanda paraddır. Ruslar üçün heç bir halda Ukrayna pilotsuz təyyarələrinin bu paradda “iştirak etməməsi” son dərəcə vacibdir. Axı onlar Kremlin qarşısına enə bilərlər. Ruslar yaxşı bilirlər ki, onların hava hücumundan müdafiəsi hətta paytaxtda belə təhlükəsizliyi təmin etmək iqtidarında deyil. Onlar bunu artıq Moskva və Moskva vilayətinin bəzi zavodlarına endirilən zərbələrin timsalında görüblər. Ancaq Rusiyanın hava hücumundan müdafiəsinə güvənmək mümkün olsa belə, paradın ortasında hava hücumu siqnalının verilməsi və Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin özünü və bütün xarici qonaqlarını bomba sığınacağında gizlətmək zərurəti Rusiya üçün çox xoşagəlməz olardı”.
“Üstəlik, parada hücum rusların özlərini ruhdan salar. İndi Rusiyada vəziyyət və əhval-ruhiyyə iki il, hətta bir il əvvəlki kimi deyil. Əgər o vaxt müqavilə ilə orduya yazılmaq üçün hərbi komissarlıqda növbə gözləyən kifayət qədər insan var idisə, indi səfərbərliklə bağlı problemlər mövcuddur. Keçən il ruslar Kremlin “xüsusi hərbi əməliyyat” adlandırdığı işğalçı müharibədə iştirak edənlərə ödənişləri on dəfə artırmalı oldular. Lakin bu, nəinki müharibəyə gedənlərin 10 dəfə artmasına səbəb oldu, hətta Ukraynada müharibəyə getmək istəyənlərin sayının azalmasını belə dayandıra bilmədi. İndi Rusiyada itkiləri ödəmək üçün lazım olduğundan daha canlı qüvvə toplayırlar”, - deyə Dikiy vurğulayıb.
Ekspertin qənaətincə, parada hipotetik hücum müharibəyə getməyə həvəsi daha da azalda bilər: “Kreml 2022-ci ilin payızında olduğu kimi məcburi səfərbərlik etməli idi. Amma indi 2025-ci ildir və çox şey dəyişib. Əslində Putinin “işçi qüvvəsini” artırmaq üçün yeganə ümidi yoldaş Kim Çen Indır. Yəni bu paradı Ukraynanın pozmaması ruslar üçün çox vacibdir. Buna görə də, problemin həqiqətən də "gözəl həllini" tapdılar - üç günlük atəşkəs elan etməklə. Bizim üçün çətin vəziyyətdən istifadə edərək Kreml bu üç günlük “atəşkəslə” özünü sığortalamaq istəyir. Çətin vəziyyət dedikdə, nəzərə almalıyıq ki, bizim keçmiş əsas müttəfiqimiz, indi isə demək olar ki, Rusiyanın əsas müttəfiqi olan ABŞ aylarla özünü elə göstərməyə çalışdı ki, Rusiya artıq sülh istəyir, biz isə istəmirik. Üç günlük atəşkəs nə Ukrayna, nə də Rusiya üçün cəbhədəki vəziyyətə hansısa təsir edir. Üç günlük atəşkəs nəsə demək deyil, bu sadəcə olaraq Putinin özünə lazımdır. Əslində isə Rusiya nəinki üç gün, 24 saat ərzində atəş açmasa, yəqin ki, Ukrayna da zərbə endirməyəcək”.
Müəllif: Turan Abdulla
ayna.az
Putin faktiki olaraq "9 May paradı" adlanan siyasi aksiyanın girovuna çevrilib. Bəli, söhbət məhz siyasi aksiyadan gedir, paraddan yox.
Trampın seçilməsi Putinə siyasi izolyasidan çıxmağa fürsət yaradıb, Putin bu fürsətdən maksimum dərəcədə istifadə etməyə çalışacaq və 9 May bunun üçün ideal siyasi-ideoloji tarixdir.
"9 May paradı" adlı siyasi aksiyanın keçirilməsinin məqsədi, bütün dünyaya göstərməkdir ki,Rusiya geosiyasi qütb olaraq qalmaqdadır.
Bəs əgər özünü geosiyasi qütb, post-sovet məkanının "sahibi", Ukraynanı öz əyaləti hesab edən Rusiya, nümayişkəranə keçirilən siyasi aksiyada təhlükəsizliyi təmin edə bilməsə? Təsəvvür edin ki, Çin, ABŞ və ya Avropada keçirilən hərbi parad zamanı, ölkəyə hərbi zərbələr endirilir. Bu, nüfuz baxımından nə dərəcədə böyük zərbədir? Rusiya özünü geosiyasi səhnədə məhz Çin, ABŞ və Avropa ilə bir sıraya qoyur deyə, bu misalı çəkdik.
Öz təhlükəsizliyini qoruya bilməyən ölkə necə geosiyasi qütb ola bilər ki? Və əgər Ukrayna "9 May paradı" adlı aksiyanı poza bilsə, bir sual bütün dünyada çox aktual olacaq. Öz təhlükəsizliyini qoruya bilməyən ölkə ilə geosiyasi məsələlərdə hesablaşmağa dəyərmi?
Hal-hazırda Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin qarşısında duran 1(!!!) Nömrəli məqsəd növbəti 2 gündə Rusiyaya kütləvi kombiləşdirilmiş(qanadlı raketlər/dronlar/ballistika və s) zərbələr endirməkdir, ciddi diversiyalar və s.
Putin çox gözəl anlayır ki, geri çəkilə bilməz, paradı keçirməlidir və paradın uğurlu olacağı təqdirdə, siyasi dividentləri qazanmış olacaq, amma əksi olacaqsa...Əksinin olacağı ehtimalı isə olduqca yüksəkdir və Putin artıq geri addım ata bilmir.
Misal üçün dünən, tammiqyaslı müharibənin başlanğıcı gündən Rusiya ərazisinə ƏN kütləvi zərbə qeydə alındı, çox ciddi hadisədir, amma bu azdır. Putin 9 May paradından siyasi dividentlər qazanmaq istəyir, bu arzusunu nəinki puça çıxartmaq lazımdır, əks-effekt yaradacaq hadisəni törətmək lazımdır. Bu da, USQ-nin üzərinə düşür.
USQ həsislik etmədən ehtiyatda olan ballistik raketləri, qalan Storm Shadow-ları, SCALP-ları, uzaqmənzilli dronları işə salmalıdır, başqa sözlərlə "sandığı açmalıdır", amma pambığı yox, Rusiyanın strateji obyektləri "töküb" külə döndərməlidir.
Kamran Cəfərov
TEREF
Bu sətirlərin müəllifi, təbii ki, Azərbaycan Prezidentinin 44 günlük müharibə zamanı Nikol Paşinyana ünvanladığı kəlamı bir qədər təhrif edib. Lakin bu vəziyyətdə bu ifadə Trampın “sülhməramlı” addımları üçün kifayət qədər uyğundur.
Amerikalı və rusiyalı rejissorların ətrafında cərəyan edən bütün dramatik filmin süjeti bir məqsəddə birləşir: müstəqil dövləti hərraca çıxarmaq.
Rusiya, həmişə olduğu kimi, bunu “fırtına” şəklində qəbul etməyə çalışır, lakin Ağ Ev bunu ağıllı şəkildə etmək qərarına gəlib. Bu qərar 100 günlük prezidentliyindən sonra Trampın beyninə düşüb.
Belə çıxır ki, Putin “qəpik” qədər sadə deyil və onun bütün “sülhpərvərliyi” Ukraynanın dinc şəhərlərini məhv edən ballistik raketlərə yönəlib. Nəticədə “Putin qayası”nda dirənən Tramp Kreml diktatoruna qarşı gəlməmək qərarına gəlib.
Rusiyanın inadkarlığı ilə səbrini itirən Tramp ikinci müddətində ilk dəfə olaraq Ukraynaya ən azı 50 milyon dollar dəyərində silah satmağa razılaşıb. Bu barədə “Kyiv Post” diplomatik dairələrdəki mənbələrinə istinadən xəbər verir.
Lakin Tramp ABŞ Prezidenti vəzifəsinə başlamazdan əvvəl və sonra vədlər yağdırdı. O, Meksikanı öz “qoynuna” alacağına, Kanadanı isə yeni dövlət kimi “qanadının altına alacağına” söz verdi, hətta “gözünü Qrenlandiyaya dikib”.
Və bütün bu addımlar bir siyasət olaraq kiməsə uğursuzluq kimi görünə bilər. Bəli, bu, tamamilə düzgün mühakimədir, lakin sonrakı suallarla birlikdə üç böyük sual yaranır.
Birinci sual: Tramp Putinə inanacaq qədər sadəlövhdürmü?
İkinci sual: ABŞ Rusiyanın növbəti təcavüzünə az-çox müqavimət göstərən Avropaya niyə təzyiq edir?
Üçüncü sual: Trampın Putinə tabe olmasının səbəbi nədir?
Bütün bu sualların cavabını 1938-ci ildə, Münhen müqaviləsinə əsasən, o vaxtkı Çexoslovakiyanın Sudet ərazisi nasist Almaniyasına verilməsində axtarmaq lazımdır.
Yüz il sonra tarix bu gün təkrarlanır. ABŞ əvəzində heç nə almadan Ukraynanı Rusiyaya verir.
Və burada eyni Tramp qürurla səhnəyə çıxır, lakin artıq siyasətçi deyil, praqmatik bir biznesmendir. O, təbii sərvətlərlə bağlı rəsmi Kiyevlə sövdələşir və bundan sonra Ukraynaya silah tədarük etməyəcəyi ilə bağlı verdiyi vədi pozur.
Hər şey yaxşı birləşdi: Putin o qədər də “yaxşı oğlan” deyildi, Kiyev isə yumşaqlıq etdi. “Niyə bu əkslərin birliyindən pul qazanmayaq”, - deyə Tramp düşündü və o, haqlı idi.
Amma bir nüans var: Tramp taktiki gedişlərə üstünlük verən biznesmendir. KQB məktəblərindən keçən Putin isə strateji hədəfləri rəhbər tutur.
Və buna görə də təəccüblü deyil ki, yaxın gələcəkdə Vova Donini Ukraynanın mübahisə etməyə dəyməz olduğuna inandıracaq. Bölmək daha yaxşıdır. Deyilmi?
Müəllif: Fed Bakinski - Mənbə: AYNA.az
Albert Eynşteyn və Lütfi Zadənin elmi istinadlarının müqayisəsi. Ciddi üstünlük Lütvi Zadədədir. Nə üçün bu böyük insanın imkanlarını dəyərləndirə bilmirik?
Giriş
Tarix boyunca bəzi alimlər dünyanı qavrayışımızı kökündən dəyişmişdir. Onlar arasında Albert Eynşteyn və Lütfi Zadə öz sahələrində dahi şəxsiyyətlər kimi fərqlənirlər—Eynşteyn nisbilik nəzəriyyəsi ilə fizikada inqilab etdi, Zadə isə qeyri-səlis məntiqi ilə süni intellekt və mühəndislik sahəsində köklü dəyişikliklər yaratdı. Onların işlərinin təsiri həm akademik istinadlarda, həm də nəzəriyyələrinin real dünya tətbiqlərində özünü göstərir.
Albert Eynşteyn: Fizikadakı mirası
Albert Eynşteynin elmdəki təsiri ölçüyəgəlməzdir. Onun 1905-ci ildə xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi və 1915-ci ildə ümumi nisbilik nəzəriyyəsi haqqında yazdığı məqalələr fizikada ən çox istinad edilən əsərlərdən biridir. Onun məşhur düsturu E = mc² enerji və kütləni yeni və inqilabi şəkildə birləşdirərək fundamental elmi anlayışları dəyişdirdi.
Eynşteynin elmi töhfələri astrofizikadan kvant mexanikasına qədər bir çox sahələrdə minlərlə dəfə istinad edilmişdir. Onun işi müasir kosmologiya, qravitasiya dalğalarının tədqiqi və nüvə fizikası üçün təməl yaratmışdır. Teorik fizikada hər böyük kəşf Eynşteynin tapıntılarına əsaslanır və onun elmi araşdırmalar üçün vazkeçilməz olduğunu sübut edir.
Akademik istinadlarla yanaşı, Eynşteynin ideyaları texnoloji yeniliklərdə də özünü göstərir. Onun işığı və enerjini araşdırması lazerlər, GPS sistemləri və hətta kvant kompüterlərin inkişafına gətirib çıxardı. Elmi məqalələrdə və texnoloji irəliləyişlərdə onun təsiri sübut edir ki, o, zamanın ən nüfuzlu alimlərindən biridir.
Lütfi Zadə: Qeyri-Səlis Məntiqin Banisi
Eynşteynin fizikaya gətirdiyi inqilabi dəyişikliklər kimi, Lütfi Zadə riyaziyyat və kompüter elmlərində yeni dövr açmışdır. Onun 1965-ci ildə Qeyri-Səlis Kümelər mövzusunda yazdığı məqalə qeyri-səlis məntiqin əsasını qoymuşdur—bu, kompüterlərə qeyri-müəyyənlik və qeyri-dəqiq məlumatlarla işləmək imkanı verən nəzəriyyədir.
Zadənin elmi töhfələri süni intellekt, idarəetmə sistemləri və məlumat elmləri sahəsində geniş yayılmışdır. Onun nəzəriyyələri avtomatik maşın ötürücülərindən tutmuş üz tanıma alqoritmlərinə qədər ağıllı texnologiyaların inkişafına yol açmışdır. Eynşteynin daha çox nəzəri təməl yaratmasına qarşı, Zadənin qeyri-səlis məntiqi praktik tətbiqlərlə həyatımıza daxil olmuşdur—paltaryuyan maşınlardan tutmuş tibbi diaqnostika və səs tanıma texnologiyalarına qədər.
Eynşteyn kimi, Zadənin işi də müxtəlif sahələrdə geniş istinad edilir. Mühəndislər, məlumat mütəxəssisləri və qərarverici sistemlər üzrə tədqiqatçılar onun töhfələrinə əsaslanaraq ağıllı sistemlər dizayn edirlər. Qeyri-səlis məntiq, müasir hesablama texnologiyalarının əsas çərçivəsinə çevrilmişdir və Zadənin ideyalarının geniş təsirini sübut edir.
Alimlərin insan cəmiyyətinə töhfələri
Albert Eynşteyn və Lütfi Zadə fərqli sahələrdə çalışsalar da, hər ikisi insanlığın kompleks sistemləri anlama formasını yenidən müəyyənləşdirmişdir. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi fundamental fizikada inqilab edərək kosmos tədqiqatına və kvant mexanikasına böyük təsir göstərmişdir. Eyni zamanda, Zadənin qeyri-səlis məntiqi süni intellektdə yeni üfüqlər açmış, insan düşüncəsi ilə kompüter qərar verməsi arasında əlaqə qurmuşdur.
Eynşteynin elmi istinadları daha çox nəzəri elmi məqalələrdə rast gəlinir, Zadənin istinadları isə tətbiqi elmlərdə və texnologiya inkişafında geniş yayılmışdır. Hər iki alim müasir innovasiyaları köklü şəkildə dəyişdirmişdir və onların işləri gələcəkdə də elmi tədqiqatları ilhamlandırmağa davam edəcəkdir.
Hər alimin akademik istinad sayı
Albert Eynşteynin elmi məqalələrdə 180,000-dən çox istinadı var və onun nisbilik nəzəriyyəsi və kvant mexanikasına dair yazıları fizikada ən çox sitat gətirilənlərdəndir. Xüsusən, onun 1905-ci il fotoelektrik effekt məqaləsi və 1915-ci il ümumi nisbilik nəzəriyyəsi fizikada minlərlə araşdırmaya əsas olmuşdur.
Lütfi Zadə isə 284,000-dən çox istinada malikdir. Onun 1965-ci ildə yazdığı Qeyri-Səlis Kümelər adlı məqaləsi 162,000 dəfə istinad edilərək süni intellekt və hesablama məntiqi sahəsində ən təsirli əsərlərdən birinə çevrilmişdir.
Hər iki alim öz sahəsində tədqiqatlara böyük təsir etmişdir və onların elmi irsi müasir fizika və süni intellekt sahələrini formalaşdırmaqda davam edir.
Göründüyü kimi Lütfi Zadə daha az müddəti əhatə etməsinə baxmayaraq Eynşteyndən 1.6 dəfə çox istinad sayına malikdir. İllik artım sürəti də Lütfi Zadədə xeyli çoxdur. Perspektiv üçün bu artım qat-qat çox olacaq. Çünki, bir tərəfdən Lütfi Zadə nəzəriyyəsi daha çox praktika ilə əlaqədardır. Praktik kəşflərə ehtiyac daha çoxdur. Digər tərəfdən, Lütfi Zadənin tədqiqatları yenicə araşdırılmağa və tətbiqə başlanılmış süni intellektin əsasını təşkil edir. Bir çox inqilabı kəşflərlə əlaqədar olaraq 2023-cü il BMT tərəfindən Süni intellekt erasının başlanğıcı kimi elan olunmuşdur. Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin rəqəmsal texnologiyalar və süni intellekt sahəsində tətbiq edilmədiyi bir sahə yoxdur. “Hard” və “soft” texnologiyaların hamısı bu məntiqlə çalışır. Ən azı 100 il bu nəzəriyyə ən çox istifadə olunan ilkin element kimi qalacaq. Nisbilik nəzəriyyəsi keçmişin təməlidirsə, qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi gələcək yüz ilin nəzəriyyəsi olaraq tarixə düşəcək.
Qeyri səlis məntiq nəzəriyyəsinin istifadə istiqamətləri
Sürətli rəqəmsal transformasiya və süni intellektin yayılması ilə müəyyən edilən bu dövrdə qeyri-müəyyənlik, qeyri-səlislik və real dünyanın mürəkkəbliyi ilə məşğul ola bilən sistemlərə ehtiyac daha da artmışdır. 1965-ci ildə Lütfi Zadə tərəfindən təqdim edilən qeyri-səlis məntiq, insan mühakiməsi ilə maşın dəqiqliyi arasındakı boşluğu dolduran inqilabi bir alət kimi meydana çıxmışdır. Qeyri-səlis və ya natamam məlumatları emal etməyə imkan verərək, qeyri-səlis məntiq müasir Sİ sistemləri və rəqəmsallaşma səylərində əvəzedilməz bir rol oynayır. Bu yazı qeyri-səlis məntiqin prinsiplərini, rəqəmsal transformasiyanı sürətləndirməkdəki rolunu və süni intellekt ilə inteqrasiyasını təhlil edir.
Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi: Rəqəmsal transformasiya və süni intellektdə
(Artificial Intelligence – AI) tətbiqi
Qeyri-səlis məntiq, klassik ikili məntiqdən (doğru/yanlış, 0/1) fərqli olaraq, "həqiqət dərəcələrini" təqdim edir. Sərt kateqoriyalar əvəzinə, 0 ilə 1 arasında dəyərlər vasitəsilə qismən həqiqətləri ifadə edir. Məsələn klassik məntiq, temperaturu yalnız "isti" və ya "soyuq" kimi təsnif edərkən, qeyri-səlis məntiq "nisbətən isti" və ya "azca soyuq" kimi çalarlara imkan verir. Bu çeviklik insan qərarlarını əks etdirməklə yanaşı burada qərarlar çox vaxt qeyri-dəqiq dil ifadələrinə əsaslanır.
Qeyri-səlis məntiqin əsas komponentləri:
Qeyri-səlis Çoxluqlar: Obyektlər müəyyən çoxluğa müxtəlif dərəcələrdə aid ola bilər (məsələn, 25°C temperatur 70% "isti" və 30% "sərin" kimi).
Üzvlük funksiyaları: Giriş dəyərlərinin üzvlük dərəcələrinə uyğunlaşdırılmasını təyin edən riyazi əyrilər.
Çıxarış Qaydaları: "Əgər-Onda" ifadələri ilə qərarların qəbulunu idarə edir (məsələn, Əgər sürət yüksəkdirsə, onda əyləc təzyiqi mülayim şəkildə artır).
Rəqəmsal transformasiyada Qeyri-səlis məntiq
Rəqəmsal transformasiya, biznes proseslərindən qərarların qəbuluna qədər cəmiyyətin bütün sahələrinə rəqəmsal texnologiyaların inteqrasiyasını ehtiva edir. Qeyri-səlis məntiq, sistemlərin real dünyanın mürəkkəbliyi ilə məşğul olmasına kömək edərək bu prosesi asanlaşdırır.
Ağıllı avtomatlaşdırma və qərarların qəbulu
Sənaye, səhiyyə və energetika kimi sahələr qeyri-səlis məntiqdən adaptiv avtomatlaşdırma üçün istifadə edir.
Ağıllı zavodlar: Qeyri-səlis nəzarətçilər, temperatur və təzyiq kimi parametrləri hətta səs-küylü sensor məlumatları ilə də real vaxtda optimallaşdırır.
Enerji idarəetmə: Qeyri-səlis sistemlər dəyişkən hava şəraitini nəzərə alaraq yenilənə bilən enerji mənbələrini (günəş və külək) balanslaşdırır.
Müştəri təcrübəsinin təkmilləşdirilməsi
Elektron ticarət və müştəri xidmətində qeyri-səlis məntiq, qeyri-səlis sorğuları şərh edən tövsiyə sistemləri və çatbotlarını idarə edir. Məsələn, qeyri-səlis qaydalardan istifadə edən çatbot, "oxşar, amma daha ucuz bir şey istəyirəm" kimi ifadələri başa düşərək kontekstə uyğun cavablar yarada bilər.
3. IoT (İnternet of things-əşyaların interneti) və ağıllı şəhərlər
İnternetə qoşulan cihazlar (IoT) qeyri-səlis məntiqdən bir-birinə bağlı cihazlardan gələn məlumatları emal etmək üçün istifadə edir. Ağıllı şəhərlərdə qeyri-səlis sistemlər tıxac, hava və təcili yardım nəqliyyatının prioritetlərini təhlil edərək nəqliyyat və ya digər formada trafik axınını idarə edir.
Süni İntellekt sistemlərində qeyri-səlis məntiq
Süni intellekt sistemləri məlumatlara əsaslansa da, real dünya məlumatları çox vaxt natamam və ya ziddiyyətlidir. Qeyri-səlis məntiq, Sİ-i daha möhkəm və başa düşülən etmək üçün qeyri-müəyyənliyi idarə etmək üçün çərçivə təqdim edir.
Maşın öyrənməsi (Machine learning) və nümunə tanıma (Pattern recognition)
Hibrid Sİ Modelləri: Qeyri-səlis məntiq, tibbi diaqnoz kimi vəziyyətlərdə nümunə tanımanı yaxşılaşdırmaq üçün neyron şəbəkələrlə birləşərək "neyro-qeyri-səlis" sistemlər yaradır.
Təbii Dil Emalı (Natural Language Processing - NLP): Qeyri-səlis alqoritmlər, Sİ-in insan dilindəki konteksti və istehzanı anlamasına kömək edərək daha dəqiq sentiment təhlili təmin edir.
Muxtar Sistemlər
Öz-özünə idarə olunan avtomobillər və dronlar dinamik mühitlərdə hərəkət etmək üçün qeyri-səlis nəzarətçilərdən istifadə edir. Məsələn, avtomobilin əyləc sistemi yol şəraitinə, sürətə və maneələrə yaxınlığı əsasında dayanma gücünü tənzimləmək üçün qeyri-səlis qaydalardan istifadə edə bilər.
Səhiyyə və diaqnostika
Qeyri-səlis məntiq əsaslı Sİ sistemləri, xərçəng növləri kimi üst-üstə düşən simptomları olan xəstəlikləri diaqnoz etmək üçün tibbi məlumatları (MRI skanları, xəstə tarixçələri) təhlil edir.
Tətbiq nümunələri:
Mitsubishi-nin Lift İdarəetmə Sistemi - sərnişin trafikini proqnozlaşdıraraq lift gözləmə müddətini azaltmaq üçün qeyri-səlis məntiqdən istifadə edir.
Sony-nin Kameraları - avtofokus sistemləri işıqlandırma və hərəkətə əsasən linzanın fokusunu tənzimləmək üçün qeyri-səlis qaydalar tətbiq edir.
Kənd təsərrüfatında avtomatlaşdırma: Qeyri-səlis məntiq əsaslı suvarma sistemləri torpaq nəmi, hava proqnozu və məhsul növünü təhlil edərək su sərfiyyatını optimallaşdırır.
Çətinliklər və tənqidlər:
Qeyri-səlis məntiq üstünlüklərinə baxmayaraq, çətinliklər mövcuddur:
Hesablama mürəkkəbliyi: Üzvlük funksiyaları və qaydaların dizaynı ekspert bilikləri tələb edir.
Köhnə Sistemlərlə Uyğunluq: İkili məntiq əsasında qurulmuş köhnə sistemlər qeyri-səlis yeniliklərə müqavimət göstərə bilər.
Ehtimal nəzəriyyəsi ilə rəqabət: Tənqidçilər hesab edirlər ki, ehtimal nəzəriyyəsi (məsələn, Beyes şəbəkələri) oxşar nəticələr əldə edə bilər. Lakin qeyri-səlis məntiqin gücü onun sadəliyində və insan məntiqi ilə uyğunluğunda yatır, bu da şərh edilə bilən tətbiqlərdə onu əvəzedilməz edir.
Qeyri-səlis məntiqin gələcəkdə bütün sahələrdə tətbiq olunacaq, xüsusilə, rəqəmsal transformasiya sürətləndikcə, qeyri-səlis məntiq aşağıdakı sahələrdə kritik rol oynayacaq:
İzah edilə bilən Sİ: Qeyri-səlis sistemlər Sİ-də "qara qutu" problemini həll etmək üçün şəffaf qərarlar təqdim edir.
Kənar Hesablama: Dronlar və ağıllı saatlar kimi kənar cihazlarda qeyri-səlis nəzarətçilər minimal gecikmə ilə real vaxt emalını təmin edəcək.
İqlim Modelləşdirməsi: Qeyri-səlis məntiq əsaslı Sİ, iqlim dəyişikliyinin təsirlərini proqnozlaşdırmaq üçün mürəkkəb ekoloji sistemləri simulyasiya edə biləcək.
Qeyri-səlis məntiq təkcə nəzəri bir konsepsiya deyil, rəqəmsal dövrdə və süni intellekt şəraitində innovasiyanı hərəkətə gətirən praktik bir alətdir. Qeyri-müəyyənliyi qəbul edərək və maşınlara insan kimi "düşünmək" imkanı verərək, sənayelərin rəqəmsal transformasiyanın çətinliklərini aşmasına və daha ağıllı, adaptiv süni intellekt sistemləri qurmasına kömək edir. Dünya miqyasında təşkilatlar məlumat əsaslı həllər axtardıqca, qeyri-səlis məntiq həm dəqiqliyi, həm də çevikliyi tələb edən texnologiyaların əsasını təşkil edəcək. Qeyri-müəyyənliyin yeganə müəyyənlik olduğu bir dünyada, qeyri-səlis məntiq irəliləyişə aparan bir yol təklif edir—həll etməyə çalışdığı problemlər qədər çalarlı bir yol.
"Rəqəmsal transformasiya aləmində qeyri-səlis məntiq, insan intuisiyası ilə maşın intellekti arasında körpüdür."
1. Qeyri-səlis Məntiq və Blokçeyn Texnologiyası
Qeyri-səlis məntiq təqribi mühakimə ilə məşğul olan riyazi çərçivədir. Bu, ikili məntiqin (doğru/yanlış) real dünyanın mürəkkəbliyini modelləşdirmək üçün kifayət etmədiyi hallarda xüsusilə faydalıdır. Blokçeyn texnologiyasında qeyri-səlis məntiq aşağıdakı yollarla tətbiq edilə bilər:
Konsensus Mexanizmləri: Ənənəvi blokçeynlər Proof of Work (PoW) və ya Proof of Stake (PoS) kimi ikili konsensus mexanizmlərindən istifadə edir. Qeyri-səlis məntiq daha incə qərarlar qəbul etməyə imkan verərək, qovşaqların qeyri-müəyyənlik və ya qismən məlumat şəraitində belə konsensusa çatmasını təmin edə bilər.
Ağıllı Müqavilələr: Qeyri-səlis məntiq ağıllı müqavilələri təkmilləşdirərək onların qeyri-dəqiq və ya subyektiv şərtləri idarə etməsini təmin edə bilər. Məsələn, ağıllı müqavilə "yüksək risk" və ya "aşağı inam" kimi şərtləri qiymətləndirmək üçün qeyri-səlis qaydalardan istifadə edə bilər.
Təhlükəsizlik və Saxtakarlıq Aşkarlanması: Qeyri-səlis məntiq blokçeyn şəbəkələrində qeyri-normal halların aşkarlanmasını təkmilləşdirərək, ciddi ikili qaydalara uyğun gəlməyən şübhəli nümunələri müəyyən edə bilər. Bu, saxta əməliyyatlar və ya zərərli fəaliyyətlərin aşkarlanması üçün xüsusilə faydalıdır.
2. Qeyri-səlis Məntiq və Kriptovalyutalar
Kriptovalyutalar blokçeyn texnologiyası üzərində qurulur və qeyri-səlis məntiq onların dizaynı və fəaliyyətində rol oynaya bilər:
Qiymət Proqnozlaşdırma: Qeyri-səlis məntiq kriptovalyuta qiymətlərinin qeyri-müəyyənliyini və dalğalanmasını modelləşdirmək üçün istifadə və qeyri-səlis qaydaları tətbiq etməklə proqnoz modelləri kripto bazarının qeyri-müəyyən təbiətini daha yaxşı idarə edə bilər.
Pulqabı İdarəetməsi: Qeyri-səlis məntiq istifadəçi davranışına uyğunlaşan kriptovalyuta pulqablarının dizaynın formalaşmasına kömək edə bilər. Məsələn, şəbəkə sıxlığı və ya istifadəçi üstünlüklərinə əsasən əməliyyat haqlarını tənzimləyə bilər.
Risk Qiymətləndirməsi: Qeyri-səlis məntiq müxtəlif amilləri (məsələn, bazar sentimenti, texniki göstəricilər və tarixi performans) nəzərə alaraq müəyyən kriptovalyutalara investisiya qoymaq riskini qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər.
3. Qeyri-səlis Məntiq və Generativ Sİ
Generativ Sİ, məlumatlardan öyrənilən nümunələrə əsasən mətn, şəkil və ya musiqi kimi yeni məzmun yaradır. Qeyri-səlis məntiq generativ süni intellekti aşağıdakı yollarla təkmilləşdirə bilər:
Qeyri-müəyyənliyin idarə edilməsi: Generativ modellər tez-tez qeyri-müəyyən və ya natamam məlumatlarla işləyir. Qeyri-səlis məntiq bu modellərin qeyri-müəyyən şəraitdə daha yaxşı qərarlar qəbul etməsinə kömək edə bilər.
Yaradıcı Qərarlar: Qeyri-səlis məntiq generativ Sİ sistemlərinə təsadüfilik və çeviklik daxil edərək onları daha yaradıcı və uyğunlaşan edə bilər.
Fərdiləşdirmə: Qeyri-səlis məntiq subyektiv meyarları (məsələn, "maraqlılıq" və ya "uyğunluq") modelləşdirərək generativ çıxışları fərdi üstünlüklərə uyğunlaşdırmaq üçün istifadə edə bilər.
4. Qeyri-səlis Məntiq və Böyük Dil Modelləri (Large Language Model - LLM)
Böyük Dil Modelləri, insan dilini anlamaq və insana bənzər mətn yaratmaq üçün nəzərdə tutulub və qeyri-səlis məntiq LLM-ləri aşağıdakı yollarla tamamlaya bilər:
Semantik Anlayış: Qeyri-səlis məntiq LLM-lərin insan dilinin incəliklərini (məsələn, sarkazm, qeyri-müəyyənlik və ya kontekstə əsaslanan mənaları) daha yaxşı anlamasına kömək edə bilər.
Etibarlılıq balı: Qeyri-səlis məntiq LLM-lərin çıxışlarına etibarlılıq balı təyin etmək üçün istifadə edilə bilər ki, bu da modelin cavabına nə qədər əmin olduğunu göstərərək şəffaflıq və etibarlılığı artırır.
Uyğunlaşan Öyrənmə: Qeyri-səlis məntiq LLM-lərin istifadəçi rəyi və ya dəyişən kontekstlər əsasında cavablarını uyğunlaşdırmasına imkan verərək onları daha interaktiv və dinamik edə bilər.
5. Qeyri-səlis Məntiq və Digər AI Elementləri
Qeyri-səlis məntiq müxtəlif Sİ tətbiqlərində geniş istifadə olunur, o cümlədən:
Robototexnika: Qeyri-səlis məntiq robotların qeyri-müəyyən mühitlərdə (məsələn, maneələrdən yan keçmək və ya insanlarla qarşılıqlı əlaqə) qərarlar qəbul etməsinə kömək edir.
Ekspert Sistemlər: Qeyri-səlis məntiq ekspert sistemlərdə insan mütəxəssisliyini modelləşdirmək və qeyri-müəyyən və ya qeyri-dəqiq məlumatlara əsaslanaraq qərarlar qəbul etmək üçün istifadə olunur.
Təbii Dil Emalı (NLP): Qeyri-səlis məntiq NLP tapşırıqlarını (məsələn, sentiment təhlili, mətn təsnifatı və maşın tərcüməsi) təkmilləşdirərək dil qeyri-müəyyənliyini idarə edə bilər.
Çətinliklər və Gələcək İstiqamətlər
Qeyri-səlis məntiq bir çox üstünlüklər təqdim etsə də, blokçeyn, kriptovalyutalar və Sİ ilə inteqrasiyası zamanı çətinliklər mövcuddur:
Hesablama Mürəkkəbliyi - Qeyri-səlis məntiq sistemləri hesablama baxımından intensiv ola bilər ki, bu da blokçeyn və Sİ tətbiqlərində səmərəlilik tələbi ilə ziddiyyət təşkil edə bilər.
Standartlaşdırma - Qeyri-səlis məntiqin bu texnologiyalarla inteqrasiyası üçün standartlaşdırılmış çərçivələrin olmaması genişmiqyaslı tətbiqini çətinləşdirir.
Anlaşıqlılıq - Qeyri-səlis məntiq sistemləri, xüsusilə LLM kimi mürəkkəb Sİ modelləri ilə birləşdirildikdə, şərh edilməsi çətin ola bilər.
Qeyri-səlis məntiq blokçeyn texnologiyası, kriptovalyutalar, generativ Sİ, LLM və digər Sİ sistemlərini təkmilləşdirərək onlara çeviklik və qeyri-müəyyənliyi idarə etmək qabiliyyəti qazandıra bilər. Bu texnologiyalar inkişaf etdikcə, qeyri-səlis məntiqin inteqrasiyası daha möhkəm, uyğunlaşan və intellektual sistemlər yarada bilər. Buna görə də uzun müddətdir ki, qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi üzrə, bu ixtisas sahəsində tanınmış dünya universitetləri bütün səviyyələrdə kadr hazırlığına başlamışdır və dünyada bir çox universitetlərdə bakalavr, magistr və PhD səviyyəsində tədris olunur. Bu sahə əsasən kompüter elmləri, süni intellekt, riyaziyyat və mühəndislik proqramlarının tərkib hissəsidir. Məsələn PhD Proqramları üzrə Sheffield, Hallam Universiteti kimi ali təhsil müəssisələri doktorantura tədqiqatlarını təklif edir. Bu tədqiqatlar İoT təhlükəsizliyi və e-səhiyyə tətbiqləri kimi sahələri əhatə edir. Magistr Proqramları: Charles Universitetinin Məntiq Departamenti iki illik magistr proqramı təklif edir və bu proqram formal məntiq tətbiqlərini əhatə edir. Dünyada qeyri-səlis məntiq sahəsində 42 PhD təqaüdü mövcuddur. Bu təqaüdlər bilgi təmsili, məntiqi çıxarış və süni intellekt tətbiqləri kimi sahələrdə tədqiqat aparmaq üçün nəzərdə tutulub.
Azərbaycan və Türkiyədə də bəzi elementlər müzakirə səviyyəsindədir.
Azərbaycanda qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin inkişafı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki onun banisi Lütfi Zadə 1921-ci ildə Bakı, Azərbaycanda anadan olmuşdur. Zadənin qeyri-səlis məntiq üzrə inqilabi işi dünya elm və texnologiyasına dərin təsir göstərmişdir və onun Azərbaycan mənşəyi ölkə üçün qürur mənbəyidir. Məşhur alim, professor Rafiq Əliyev rəsmi varis elan olunmuşdur. Azərbaycan hələ qeyri-səlis məntiq tədqiqatlarının qlobal mərkəzinə çevrilməsə də, bu nəzəriyyəyə və onun tətbiq sahələrinə, xüsusilə akademik dairələrdə və yeni texnoloji sahələrdə maraq getdikcə artır.
Azərbaycan, Lütfi Zadənin elmə qatqıları ilə fəxr edir. Onun işi akademik dairələrdə yüksək qiymətləndirilir və irsini şərəfləndirmək üçün tədbirlər görülür. Məsələn, Azərbaycanda ara-sıra qeyri-səlis məntiqə və Zadənin töhfələrinə həsr olunmuş konfranslar, seminarlar və mühazirələr təşkil edilir. Bu tədbirlər gənc alim və mühəndisləri qeyri-səlis məntiqin potensialını kəşf etməyə həvəsləndirməyi hədəfləyir.
Gələcək İnkişaf Perspektivləri:
Qeyri-səlis məntiqin Azərbaycanda daha da inkişafı üçün təhsil təşəbbüsləri gücləndirilməlidir. Bu, universitetlərdə qeyri-səlis məntiq və tətbiqi üzrə ixtisaslaşmış kursların tətbiqini, həmçinin tələbə və peşəkarlar üçün təlimlər və seminarların təşkilini əhatə edir.
Tədqiqatın Maliyyələşdirilməsi və Dəstəyi:
Qeyri-səlis məntiq tədqiqatlarına daha çox maliyyə və dəstək ayrılması onun inkişafını sürətləndirə bilər. Hökumət qrantları, özəl sektor investisiyaları və beynəlxalq tərəfdaşlıqlar bu sahəyə həsr olunmuş tədqiqat mərkəzlərinin yaradılmasına kömək edə bilər.
Yaranan Texnologiyalarla İnteqrasiya:
Azərbaycanın süni intellekt, internetə qoşulan cihazlar (IoT) və yenilənə bilən enerji sistemləri kimi texnologiyalarla qeyri-səlis məntiqi birləşdirmək potensialı var. Məsələn, "ağıllı şəhərlərdə" enerji sərfiyyatının optimallaşdırılmasında və ya avtonom sistemlərdə qərar qəbulunun təkmilləşdirilməsində istifadə edilə bilər.
Lütfi Zadənin İrsinin Təşviqi:
Azərbaycan, Lütfi Zadənin irsini onun işinə və elmə töhfələrinə həsr olunmuş tədqiqat institutu və ya muzey yaratmaqla daha da təşviq edə bilər. Bu, təkcə onun nailiyyətlərini şərəfləndirməklə qalmayacaq, həm də gələcək nəsilləri qeyri-səlis məntiq sahəsində innovativ tədqiqatlara həvəsləndirəcək.
Qlobal Liderlik:
Lütfi Zadənin Azərbaycan mənşəyi nəzərə alınmaqla, ölkə qeyri-səlis məntiq tədqiqatları və tətbiqində Qlobal lider kimi özünü təqdim edə bilər. Güclü tədqiqat ictimaiyyəti yaradaraq və qonşu ölkələrlə əməkdaşlıq edərək, Azərbaycan dünyaya və xüsusilə Qafqaz və Mərkəzi Asiyada bu sahənin inkişafına töhfə verə bilər.
Nəticə
Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi Azərbaycanda hələ inkişafın ilkin mərhələlərində olsa da, ölkə Lütfi Zadənin irsini davam etdirərək bu sahədə tədqiqat və innovasiya mərkəzinə çevrilmək üçün unikal fürsətə malikdir. Təhsilə, tədqiqata və texnoloji tədqiqatlara investisiya qoymaqla Azərbaycan qeyri-səlis məntiqin potensialından mürəkkəb problemlərin həlli və qlobal elmi irəliləyiş üçün istifadə edə bilər. Zadənin işinin qiymətləndirilməsi və Azərbaycanlı tədqiqatçılar arasında bu sahəyə marağın artması ölkədə qeyri-səlis məntiqin gələcəyi üçün ümidverici əlamətlərdir.
Açıq ifadə etmək lazımdır ki, bu Azərbaycan tarixində ölkəyə qismət olan yeganə şansdır, belə bir analoji imkan heç vaxt olmayıb və olması da gözlənilmir. Qeyri-səlis məntiq süni intellekt erasının yanacağıdır və bu Azərbaycana qismət olmuşdur. Bu nəzəriyyəni lazımınca qiymətləndirmək ölkənin gəlirlərini trilyonlara çatdıra bilər. Amma bugünkü vəziyyət, gözləmə mövqeyi bu imkanlardan məhrum olma taktikasıdır. Bu elmin inkişaf etdirilməsi hamıdan çox Azərbaycan xalqına lazımdır. Bu elə sərvətdir ki, nə neft, nə qaz, nə nadir metallarla əvəz olunası deyil, bu tükənməz sərvət, elmi-texnoloji mənbə, sürətli inkişaf, qlobal təhlükəsizlik, mükəmməl müdafiə sistemi və s. deməkdir, amma yalnız istifadə edildiyi halda...İstifadə edilməsi üçün isə genişmiqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir:
On illik qeyri-səlis məntiq elminin inkişafı proqramının hazırlanması, bu məqsədlə ildə ən azı bir milyard dollar investisiya ayırmaq (hazırda Azərbaycanın elm xərcləri cəmi 120 milyon dollardı), ümumiyyətlə, ÜDM-də elm xərclərinin payının 5-6%-ə qaldırılması (4-5 milyard dollar – hazırda İsrailin illik elm xərcləri 28 milyard dollardır );
Qlobal elmi araşdırmalar institutunun (Lütfi Zadə) yaradılması və onun dünyanın müxtəlif inkişaf etmiş ölkələrində filiallarının yaradılması, həmçinin, dünyanın ən yaxşı mütəxəssislərini bu mərkəzə dəvət etmək;
Universitetlərdə Qeyri-səlis məntiq və süni intellekt laboratoriyalarının, startaplarının qurulması;
Bir sıra məşhur universitetlərdə (UNEC, ADNSU, ADA, BDU, BMU, ATex.İ, BANM və s) geniş elmi-tədqiqat və kadr hazırlığı işlərinə başlamaq;
Qeyri-səlis məntiq və süni intellekt üzrə bakalavr, magistr və PHD üzrə kadr hazırlığına başlanması;
Qeyri-səlis məntiq jurnalının nəşrinə başlanılması, yaxın vaxtlarda bu jurnalın Web of science və Scopeda indexlənməsinə nail olmaq.
Ölkədə proqramlaşdırma sənayesinin qurulması və bunun üçün zəruri həcmdə maliyyələşmə ayırmaq;
Süni intellekt və Qeyri-səlis məntiq təmayüllü məktəblərin açılması və ilk siniflərdən qeyri-səlis məntiq, proqramlaşma, süni intellekt dərslərinin öyrədilməsi və s.;
Bu tədbirlər ölkəni elmi-texnoloji sıçrayışa, sürətli inkişafa, inkişaf etmiş ölkə səviyyəsinə aparan yoldur.
Dərin hörmətlə. Prof. Saleh Məmmədov
TEREF
Petr Oleşçuk: “Kimsə Trampı hədələdiyi üçün onun istefa verəcəyini təsəvvür etmək mümkün deyil”
Miçiqan ştatından Demokratlar Partiyasının konqresmeni Şri Tanedar ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasına Prezident Donald Trampa qarşı impiçment təqdim edib. Xüsusilə, Prezidenti bəzi dövlət idarələrinin maliyyəsini qanunsuz olaraq kəsməkdə və aqressiv tarif siyasəti yürütməkdə ittiham edir. Amma konqresmenin istəyinə çatacağına – Trampın impiçmentinə nail olunacağına inam azdır.
Ukraynalı politoloq Petr Oleşçuk hesab edir ki, impiçment təklifi - Prezidentə vəzifəsinin ilk 100 gününün sonuna qədər kəskin hücumlar - Amerika siyasi ənənəsində qeyri-adidir. Analitik yazdığı məqalədə qeyd edib ki, ABŞ-da qeyri-rəsmi olaraq qəbul edilir ki, yeni Prezidentin özünü sübut etmək üçün ən azı yüz gün vaxtı var və bu müddət ərzində siyasi rəqibləri adətən onu tənqid etmirlər: “Trampın prezidentliyinin ikinci müddətinin təkcə onun impiçmenti təklifi ilə deyil, həm də kütləvi etirazlarla başlaması fəaliyyətinə mənfi yanaşıldığından xəbər verir”.
Oleşçuk hesab edir ki, bu mərhələdə, çox güman ki, impiçment təklifi faydasızdır: “Bəli, demokratlar respublikaçı Prezidentin vəzifədən kənarlaşdırılması prosesinə başlayacaqlar. Çünki onlar artıq Konqresə seçki kampaniyasına başlayıblar. Nümayəndələr Palatasına seçkilər 2026-cı ilin payızında keçiriləcək. İndi onların bu seçkilərdə qisas almaq üçün böyük imkanları var. Ona görə də Trampı aktiv şəkildə tənqid edəcək, etiraz aksiyaları keçirəcək, müxtəlif səbəblərdən onun uzaqlaşdırılmasından danışacaqlar. Üstəlik, söhbət Konqresdəki sadə çoxluqdan yox, əhəmiyyətli dərəcədə daha çox səsdən gedir. Təsəvvür etmək çətin deyil ki, bir Prezidentin namizədliyini irəli sürən və səs toplayan partiyanın ona qarşı səs verməsi üçün nə etmək lazımdır. Demokratların impiçment danışıqlarının Trampın siyasi mövqelərinə hər hansı əhəmiyyətli təsir göstərdiyini təsəvvür etmək də çətindir”.
“Doğrudan da biz onun reytinqinin aşağı düşdüyünü görürük. Ancaq eyni zamanda, impiçment vasitəsilə ona hücum etmək Trampa öz tərəfdarlarını daxili düşmənlər və daxili təhdidlər mövzusu ətrafında səfərbər etməyə imkan verəcək. Deyəcək ki, “görün lənətə gəlmiş qlobalist demokratlar, “dərin dövlət” mənim islahatlarıma necə qarşı çıxırlar, onların uğurlu olacağından qorxurlar. Biz məqsədimizə doğru irəliləyirik və bu əclaflar bizə mane olmaq istəyirlər”. Nəzərə almaq lazımdır ki, impiçment prosesinin başlanması mütləq bu prosesin uğurla nəticələnməsi demək deyil”, - politoloq qeyd edib.
Analitikin sözlərinə görə, ABŞ-ın 47-ci Prezidentinin vəzifədən uzaqlaşdırılması mövzusu daha çox gündəmə gətiriləcək: “Çox səs-küylü bəyanatlar, ittihamlar səslənəcək. Amerika siyasəti həmişə yüksək səs-küylü olub. Güman edirəm ki, Tramp hətta ona qarşı başlanmış impiçmentlərin sayına görə tarixə düşə bilər. Amma kimsə Trampı hədələdiyi üçün onun istefa verəcəyini təsəvvür etmək mümkün deyil. Tramp Nikson deyil. Beləliklə, növbəti dörd il ərzində o, ABŞ Prezidenti olaraq qalacaq”.
Müəllif: Turan Abdulla
Qazaxıstan hökumətinin Rusiyanın tanınmış ictimai-siyasi personalarına sanksiya tətbiq etməsinin arxasında ciddi səbəblər durur.
Bu, xəfif məsələ olsaydı, indiyə qədər Moskva ilə həmişə ehtiyatlı keçinən, Kremlin xətrinə dəyəcək açıqlamalar verməyən rəsmi Astana artıq şimaldan gələn açıq təhdidlərə təhəmmül edə bilmir.
Son bir-iki ilə qədər belə şey olmayıb. Hətta 1997-cı ildə eks-prezident Nursultan Nazarbayevin təşəbbüsü ilə ölkənin paytaxtı cənubdakı Almatıdan köhnə vaxtlarda “rus qalası” sayılan Akmolinsk - Selinoqrad-Akmola-Astanaya köçürüləndə və RF prezidenti Boris Yeltsin bunun altında duran əsl məqsədin nə olduğunu bilərək Nazarbayevdən izahat tələb edəndə qazax lider zarafata salaraq bu xüsusda narazılıq yaranmasının qarşısını almışdı.
Son illərdə isə Gürcüstana, Ukraynaya, Moldovoya, Ermənistana diş qıcayan Rusiyada güclənməkdə olan neoimperializm ambisiyaları fonunda Qazaxıstan da hədəfə gəlib.
Sanksiya altına düşən “ruslar” (onların bəziləri milliyyətcə rus deyil) müxtəlif vaxtlarda müxtəlif auditoriyalarda Qazaxıstanın dövlət suverenleyinə, eləcə də qazaxların dövlətçilik ənənələrinə dil uzadıblar.
Bu şəxslər əsasən aşağıdakılardır: Tina Kandelaki, Tiqran Keosayan, Aleksandr Duqin, Pyotr Tolstoy, Vyaçeslav Nikonov, Yevgeni Fyodorov, Konstantin Zatulin, Yevgeni Primakov.
Tina Kandelaki jurnalist-aparıcıdır, Kremlin meqafonunu tutanlardandır.
Tiqran Keosayan məşhur propoqondaçı, özünü ruslardan daha artıq rus kimi aparmağa çalışan Marqarita Simonyanın əridir. Bu ikili özlərini “rus dövlətçiliyinin qoruqçusu” elan ediblər. Qazaxıstanın sanksiya siyahısında Simonyanın adının olmaması onu göstərir ki, o, Qazaxıstana qarşı sözlərini ölçüb-biçib.
Aleksandr Duqin son illərdə Kremlin baş ideoloqu statisuna yiyələnib, müsahibələrində, çıxışlarında hər zaman “rus dövlətçiliyi”ndən, Rusiyanın tarixi əzəmətini bərpa etməyin zəruriıiyindən, onun Avrasiyada əsas sahibi olmaq haqqından danışır. Duqinə görə, postsovet ölkələrin müstəqilliyi şərti xarakter daşımalıdır və onlar hər zaman Moskvadan idarə olunmalıdırlar.
O, konkret olaraq 2022-ci ildə Qazaxıstanda hakimiyyət əleyhinə iğtişaşlar başlayanda hadisəyə münasibət bildirərək baş verənlərin Qazaxıstanın üçtərəfli (Çin, Rusiya və Qərblə münasibətlər) siyasət aparmasına bağlamış, demişdi ki, Astana Moskvadan uzaqlaşdıqca problemləri çox olacaq.
“Bəzi məqamlarda Qazaxıstan hakimiyyəti müəyyən iqtisadi modellərdən istifadə etməyə davam etsə də, Moskvanı ikinci dərəcəli tərəfdaş hesab edirdi.,- deyə Duqin Qazaxıstan hakimiyyətini inteqrasiyanı təşviq etmək əvəzinə, sabotaj etməkdə suçlayıb. Onun fikrincə, Qazaxıstan “səmərəli Avrasiya inteqrasiyası və Moskva ilə yaxınlaşma əvəzinə” getdikcə daha çox milli, lokal korrupsiya proseslərinə meyllənib.
Duqinin bu və digər fikirləri, təbii ki, o zaman Qazaxıstan rəhbərliyinə xoş gəlməmişdi və onun bu ölkəni həmişə Kremlin təsir dairəsində görmək istəməsi etiraz doğurmuşdu.
Duqinin “arzuolunmaz şəxslər” siyahısında olmasının səbəbi budur.
RF Dövlət Dumasının deputatları Pyotr Tolstoyun, Dumanın beynəlxalq məsələlər komitəsi sədrinin birinci müavini Vyaçeslav Nikonovun, Yevgeni Fedorov və Konstantin Zatulinun, eləcə də Dövlət Dumasının keçmiş deputatı Yevgeni Primakovun adının “qara siyahı” da olması onların Qazaxıstana qarşı çıxışları ilə bağlıdır.
Tolstoy Ukraynadan sonra Qazaxıstanın Rusiya üçün “növbəti problem” ola biləcəyini deyib, Almatının “rusların tikdiyi Vernı şəhəri” olduğunu bildirib və Qazaxıstanın Rusiyadan uzaqlaşmaq üçün özünə tarix uydurmağa cəhddə ittiham edib.
Federal televiziyada çıxış edən Nikonov Qazaxıstan deyilən bir ölkənin mövcud olmadığını bəyan edib, müasir Qazaxıstan ərazisinin “Rusiya və SSRİ-nin hədiyyəsi” olduğunu bildirib. Fyodorov Nikonovun bəyanatlarını dəstəkləyib və Rusiyanın Qazaxıstandan əraziləri geri qaytarmasını tələb etmək hüququna malik olduğunu bildirib. Bundan əlavə, o deyib ki, Qazaxıstan SSRİ-ni beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq tərk etməyib və bu, onun dövlətçiliyinin "tamamilə qanuni olmadığını" göstərir.
Konstantin Zatulin 2022-ci ildə Qazaxıstan prezidenti Qasım-Jomart Tokayevin mövqeyini kəskin tənqid edib, onun özünü “müstəqil dövlət” elan edən “DXR” və “LXR”-ni tanımaqdan imtina etməsini pisləyib. Deputat ərazi iddialarına eyham vuraraq bildirib ki, tam tərəfdaşlıq olmadıqda “Ukraynada olduğu kimi hər şey mümkündür”.
1990-cı ilin yanvarında Bakıda törədilən qırğına rəhbərlik edən Yevgeni Primakovum eyni ad-soyadıı nəvəsi isə Qazaxıstan hakimiyyətini “millətçilərin rus dilinə qarşı hərəkətləri”ni cəzalandırmamaqda ittiham edib, Qazaxıstanın informasiya naziri Əsgər Umarovu “rusofob pislik” adlandırıb.
Göründüyü kimi, bu qırğı-quzğunlar Qazaxıstanın suverenliyini, onun müstəqil siyasət yeritməsini, dünya birliyinə inteqrasiya olunmasını həzm edə bilmir və ona qarşı təhdid sovururular. Onların əsas istinad nöqtəsi Qazaxıstanın şimalında yaşayan ruslardır. Bu nasist düşüncəli insanlar düşünürlər ki, Qazaxıstanın şimalında yaşayan əhalini separatçı hərəkata başlamağa təhrik edə bilərlər və Qazaxıstan bundan qorxaraq Kremlə boyun əyməlidir.
Əslində bu şəxslər digər postsovet ölkələrə də eyni arşın və düşüncə ilə yanaşırlar. Ümumiyyətlə, Rusiya isteblişmentində bu niyyətdə olanlar çoxdur və sayları getdikcə artır. Onlar digər postsovet ölkələri də “SSRİ-dən qanuni şəkildə çıxmamaq”da ittiham edirlər və dediklərindən belə anlaşılır ki, SSRİ Rusiyanın kontoru imiş.