
Qorxmaz, igid, hərəsi bir qəhrəman olan amazonlar döyüşçü qadınlar olublar. Onlar çox yaxşı at çapar, qılıncla əla döyüşər, ox, balta və metal nizələr atardılar. Qızlar üç düşmən əsgərini öldürməsələr, evlənə bilməzlərmiş. Uşaq vaxtı onların sağ döşlərini burur, yandırır və ya mis bir alətlə dağlayarlarmış ki, inkişafdan qalsın, bədənin bütün gücü sağ qola və çiyinə keçsin, qılınc vuranda, mizraq, ox və nizə atanda maneçilik eləməsin.
Özgür ve söz sahibi olan amazonlar o kəslərdir ki, aralarında kişi olmadan kraliça ilə idarə olunurmuşlar. Onlar bütün vaxtlarını özlərinə sərf edər, yer şumlayar, əkib-becərər, mal-qaraya, xüsusilə atlara qulluq edər, savaş məşqləri aparar, gənc qızları döyüşçü kimi yetişdirmək kimi mühüm işlərlə məşğul olarlarmış.
Tarixə səs salmış bu döyüşkən qadınlar haqqında çoxlu əfsanə və rəvayətlər dolaşmaqdadır. Amma nəzərə alaq ki, həmin əfsanə və rəvayətlərdə “çəyirdək qədər də olsa, tarixi gerçəklik olub”. Artıq yeni tədqiqatların işığında uzun illər əfsanə hesab edilən amazonların tarixi həqiqətə çevrildiyini deyə bilərik. Dünyanın müxtəlif yerlərində, o cümlədən Azərbaycanın Naxçıvan şəhərindəki Tunc dövrünə aid məzarlıqda və digər ərazilərdə aparılan son arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində silahları ilə bir yerdə dəfn edilmiş qadınların qalıqlarının olduğu qəbirlərin tapılması mif və əfsanələrinin arxasında həqiqətin olduğunu göstərir. Amerikalı arxeoloq J.D.Kimball da özünün "Savaşçı kadınlar amazonlar" kitabında amazonların bir əfsanə olmadıqlarını, türk boyları içərisində yaşadıqlarını sübut etmişdir. Ümumiyyətlə, son araşdırmalarda amazonların gerçək tarix olması öz elmi təsdiqini tapmışdır.
Amma onların həqiqi vətənlərini axtaran tarixçilər hələ də ortaq nəticəyə gələ bilməyiblər. Çünki A.Qarabağlının yazdığı kimi “Əslində “amazonlar məmləkəti”, “sənəmlər səltənəti” müxtəlif zaman kəsiyində dünyanın müxtəlif regionlarında mövcud olmuşdur”. Lakin məlumatların əksəriyyətinin ilkin ünvanı Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan olaraq qalır. Onlar aborigen olmayıblar. Amazonlar Azərbaycana İskit-Sak tayfalarının axını zamanı gəliblər. Sarmatlar onların əcdadı sayılır.
Amazonların Azərbaycanda yaşamaları haqqında əsas məlumatları isə qədim yunan tarixçisi, coğrafiyaçısı və filosofu Strabon özünün "Coğrafiya" əsərində verib. O yazırdı ki, “Albaniyanın yuxarı dağlarında amazonlar yaşayırlar...Bu yerlərlə yaxşı tanış olan başqa yazıçılar, onların içərisində Skepsiyalı Metrodor və Qipsikart iddia edirlər ki, amazonlar Qafqaz dağlarının Keravn adlanan şimal ətəklərində qarqarlarla qonşuluqda yaşayırlar”. Digər yunan tarixçisi Plutarx da vaxtilə ölkəmizdə amazonların varlığından xəbər verirdi. Pausanias isə demişdir ki, “Pompeyin Alazan sahillərində albanlarla döyüşündə alban qadınları kişilərlə bərabər savaşırdılar. Bunlar amazonlar idi”. Erməni tarixçisi S.T.Yeremyan da qeyd edirdi ki, amazonların ölkəsi Azərbaycandır.
Azərbaycan tarixçilərinə görə, amazonlar ölkəmizin şimal-qərb və cənub-qərb ərazilərində məskunlaşıblarmış.
Tarixi mənbələr və folklor materialları göstərir ki, XX əsrin sonlarına kimi yüksək ucqarlarda mövqe tutan bəzi kəndlərimizdə nənələr qız nəvələrinə layla çalarkən belə oxuyurmuşlar: “sən mənim amazonumsan, mənim amazonum”. (Bax: N.Atəşi: “Qafqaz amazonları”, Berlin-2011, səh:34-35). Dilçi alim M.Adilova görə, dilimizdə qoçaq qadın anlamında hələ də işlənən “Ərəbzəngi” ifadəsi də amazon sözünün xalq dilində təhrif edilmiş variantıdır. Hətta Novruz bayramı da amazonlarla əlaqələndirilir.
Tarix elmləri doktoru, Berlində N.Gəncəvi adına Azərbaycan Mədəniyyət İnstitutunun direktoru, 25 ildən artıqdır amazonların tədqiqi ilə məşğul olan, “Azərbaycanın hərb tarxində qadınların rolu” adlı dissertasiyanın müəllifi, elmi nəticələrinin böyük bir hissəsi Avropanın və Qafqazın bir çox nüfuzlu dərgilərində nəşr olunmuş, həmçinin “Qafqaz amazonları” (2011, Berlin) və “Azərbaycanın Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin materialları Avropa muzeylərində. (Son Tunc- Erkən Dəmir Dövrü)” "Elm və təhsil", Bakı, 2015) əsərlərinin müəllifi, yer üzündə ən qədim savaşçı qadın məzarının Naxçıvandan tapıldığını bütün dünyaya sübut etmiş, həm də şairə kimi tanıdığımız Nuridə Atəşi türk araşdırmaçısı və tarixçisi Osman Kurta istinadən yazır ki, “amazonlar...iskitlərlə qarşılaşdıqları zaman iskitlər onları Alizan, daha sonra “anazan” deyə çağırırmışlar. Deməli, amazonlar özlərini təqdim etdikləri zaman Alazan adlandırırmışlar. Bu da onların qafqazlı, Qafqazdan gəlmə olduqlarını tarixlərdən silə bilməyib, amma adları sonralar təhrif edilib. Belə ki, amazon adı da elə Alazan (Kürün ən böyük sol qoludur, digər adı Qanıxdır) adından yaranmış, sonralar yunanlar bu adı amazon etmişlər. (Yunanca bu sözün mənası a-amazos, yəni "döşsüz" deməkdir-İ.V.) Amazonlara sonralar bir çoxları, xüsusən yunanlar sahib çıxmağa çalışsalar da, onların izi yalnız Azərbaycan ərazisində dünyaya sübut edilə biləcək qədər qorunub saxlanılmışdır”. (Bax: N.Atəşi: “Azərbaycan – dünyada və Avropada nüfuzu artan Amazon Yurdu”, “525-ci qəzet”, 17 oktyabr 2009-cu il, səh:25) Təsadüfi deyil ki, tarixi mənbələrdə “Azərbaycanın Albaniya, Atropatena ilə yanaşı, Amazoniya” adlandırılması da qeyd edilmişdir. (Bax: F.Ağasıoğlu: “İslamöncəsi Türk tarixi. (Doqquz Bitik). V Bitik: Mifologiyada tarix”. İstanbul-2019, səh: 269).
Bizcə, amazon adı başlanğıcda Azərbaycanla bağlı yaransa da, sonralar bütün dünyada qorxmaz, igid və döyüşkən qadınlara verilən ümumi bir ada çevrilmiş, digər qəbilə, tayfa və xalqlarda da belə qadınlara amazonlar deməyə başlamışlar.
İndi gələk mətləb üstünə. Bəs “Azərbaycanın İsveçrəsi” adlanan, bir zamanlar Albaniyanın qədim paytaxtı olan Qəbələnin qonşuluğunda yerləşən Oğuzun (keçmiş Vartaşenin) ərazisində də amazonların – döyüşçü qadınların izlərinə təsadüf olunurmu?
Tarix elmləri doktoru N.Atəşi Azərbaycanda aşkar edilmiş arxeoloji tapıntılara istinadən AMEA-nın keçmiş prezidenti M.Kərimova müraciətində göstərir ki, “Qafqaz Albaniyasının qədim torpaqları - Dərbənd, Qəbələ, Oğuz, Qax, xüsusi ilə Qarabağ bölgəsi amazonların yaşamış olduqları doğma torpaqlardır”. (Bax: https://apa.az/social/-169148)
Bu ifadələrdən belə məlum olur ki, nüfuzlu tədqiqatçı Oğuzu da “amazonların yaşamış olduğu doğma torpaqlar”dan hesab edir. Bunu Oğuzda son Tunc və Erkən dəmir dövrünə aid arxeoloji abidələr arasında silahlı qadın qəbirlərinin tapılması faktları da sübut edir. Azərbaycanda arxeologiyanın banilərindən hesab edilən Saleh Qazıyev vaxtı ilə rayonun Vardanlı (indiki Kərimli) və Qarabaldır kəndlərinin cənubunda silahlı qadın məzarları aşkar etmişdir. O, arxeoloji materiallara əsaslanaraq bu qadınların döyüşlərdə iştirak etdiyinin faktlarla təsdiqləndiyini bildirmişdir.
Həmin qəbirlər işərisində Vardanlı (Kərimli) 5 saylı silahlı qadın qəbri xüsusi yer tutur. Həmin məzarın qadına aid olduğunu antropoloq R.Qasımova da təsdiq etmişdir. 1956-cı ildə aşkar olunmuş bu qəbri S.Qazıyev döyüşçü qadın məzarı adlandırmışdır. Skelet 0,8 m dərinlikdə, başı şərqə, ayaqları qərbə olub, bükülü şəkildə, sağ böyrü üstdə yatmışdı. Skeletin kəlləsinin arxa hissəsində isə tuncdan xəncər aşkar olunmuşdur. (Bax: Qazıyev S.M. “Vardanlı arxeoloji qazıntılarının hesabatı” (1956-cı il)/Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 1960, № 4, s. 25-52.)
Strabonun amazon qadınlarının məskəni "Albaniyadan yuxarıdakı dağlardır" ifadəsinə istinadən rayon ərazisində dəniz səviyyəsindən 1150 və 1160 metr yüksəkdə olan Baş Daşağıl və Filfilli kəndlərinin şimalındakı indiyə kimi tədqiq olunmamış qədim qəbiristanlıqlarda amazon qəbirlərinin olması da söylənilir. (Bu qəbirlərin tədqiqi çox sirləri aça bilər.).
Həmin abidələr qadınların, o cümlədən alban qadınlarının hərb tarixindəki yerinin aydınlaşdırılması baxımından da olduqca əhəmiyyətlidir. Onların igidliyini, qormazlığını və döyüş qaydalarını yaxşı bildiklərini tarixi faktlar da sübut edir. Roma tarixçilərinin söylədiklərinə görə, e.ə. 65-ci ildə Pompeyin başçılığı ilə romalıların albanlara qarşı savaşında albanların tərəfində həm də qadınlar iştirak edirmişlər. Əsir götürülmüş alban döyüşçüləri arasında çoxlu yaralı qadın da var imiş. Alban qadınlarının igidliyi romalıları heyran etmişdi. Məhz bu qadınların cəsurluğu romalılar arasında Qafqaz Albaniyasının şimalındakı dağlarda döyüşkən amazon tayfalarının yaşaması barədə əfsanələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Vaxtı ilə makedoniyalı İsgəndər anasına ünvanladığı məktubda yazmışdı ki, "...amazonlar gözəlliyi və sağlamlığı, zəkası və hazırcavablığı ilə bütün qadınlardan xeyli üstündürlər..." (Каллисфен. Kallisthenes von Olynth III, 27).
Nuridə xanım Atəşi Azərbaycandakı Qız qalalarını, o cümlədən Oğuzun Xaçmaz kəndinin şimal-qərbində, Ərmənət kəndinin şimalında, Qaladağın zirvəsində yerləşən Qız qalasını (Biz Vardanlı (Kərimli) kəndinin cənubundakı Qız qalası ərazisini və Baş Daşağıl kəndinin yüksəkliklərində mövqe tutan “Qızlar yaylağı”nı da bura əlavə edərdik–İ.V.) və Kərimli, Qarabaldır kəndlərinin cənubunda aparılan qazıntılarda tapılmış daş (gil) qadın fiqurlarını da amazonlardan nişanə hesab edir. O, “Qafqaz amazonları” kitabının 50-ci səhəfəsində yazır: “...Çaydan çiynimdə səhənglə su daşıyırdım. Dolu səhəngin ağırlığından şikayət edərkən atam mənə Qız qalasını (Xaçmaz kəndinin şimal-qərbindəki –İ.V.) göstərərək deyərdi: “Bax, sənin ulu nənələrin olan igid savaşçı qadınlar o qalada yaşamış və illər uzunu savaşmışlar. Səndə onlar kimi igid, qüvvətli olmalısan!”
Oğuzdan çox da uzaq olmayan Zaqatala rayonunun Çardaxlar kəndi ərazisində dağ üstündə yerləşən, el arasında Pəri qalası kimi məşhur olan qala barədə söylənilən əfsanə də Nuridə xanımın Qız qalaları ilə bağlı ehtimalına haqq qazandırır. (Onu da qeyd edək ki, hələ keçən əsrdə Azərbaycanın dünya şöhrətli yazarı Qurban Səid “Qafqaz (dağları, xalqları və tarixi)” əsərinin “Zaqatala” fəslində “Zaqatalanın böyük möcüzəsi” adlandırdığı amazon tayfalarından bəhs etmişdi.)
Metrodor Skepsiyalı və Hipsikrat, həmçinin bu yerlərlə tanış olanlar məlumat veriblər ki, amazonlar Qafqaz dağlarının şimal ətəklərində qarqarlarla qonşuluqda yaşayıblar. Biz Oğuzun ərazisində amazonların izlərinin olduğunu bildik, bəs burada onlarla qonşu olmuş qarqarların izlərinə də təsadüf olunurmu?
Tədqiqatçılar göstərirlər ki, albanlardan sonra Azərbaycanda geniş ərazilərdə məskunlaşmış əsas tayfalardan biri olub qarqarlar. Onların əsasən Qarabağ ərazisində yaşadıqları söylənilir. Lakin tədqiqatçı Kamilla Trever qarqarların e.ə. III əsrdə Qafqaz dağlarında məskunlaşdığını, sonra dağlardan Qarabağ düzünə yayıldığını göstərir. Tədqiqatçılar M.Zehtabi və M.Ismayılov da qarqarların miladdan qabaq IV-II yüzilliklərdə Qafqaz dağlarının ətəklərində məskunlaşdığını qeyd edirlər. Q.Cavadov haqlı olaraq yazır ki, “Tarixən Qafqaz diyarında dağlıların düzənliyə köçürülməsi sübut olunmuşdur, düzənlərdə yaşayanların isə dağ yerlərinə köçürülməsi aktı məlum deyildir”.
K.Trever qarqarları həm də Qafqaz Albaniyasında ən geniş yayılmış küp qəbirləri mədəniyyətinin sahiblərindən hesab edir. Bəlkə də, elə buna görədir ki, 2024-cü ildə daşqın nəticəsində Oğuz rayondakı Qalaçayın sol sahilində üzə çıxan daş və küp qəbirlərin qarqarlara aid olduğu deyilir. (Təəssf ki, bu qəbirlər də tədqiq olunmayıb)
Tədqiqatçılar Qafqaz Albaniyasının şimal-qərbində də qarqarların yaşadıqlarını göstərirlər. Oğuz rayonunun qərb qonşusu Şəkinin “Qarqarlar ölkəsi” (V.Areveltsinin əlyazmaları-XIII əsr) adlandırılması, şərq qonşusu Qəbələdə Qarqar etnonimini əks etdirən “Qaraqar” (Xarxar) xarabalığının olması, Oğuzun özündə isə V əsrdə erməni cöğrafiyaçılarının əsərlərində də adı çəkilən “Xalxal” toponiminin (kənd) və hidroniminin (kəndin yaxınlığından Xalxal adlı çay da axır) mövcudluğu qarqarların bu ərazilərdə yaşamasından xəbər verir. Filologiya elmləri doktoru, professor H.Mirzəyev göstərir ki, dil və tarixi faktlara əsasən demək olar ki, nəinki XarXar (Qaraqar), hətta Xalxal toponimi də mənşə etibarı ilə qarqar etnonimi ilə bu və ya digər cəhətdən, az və ya çox dərəcədə bağlıdır. Coğrafiya elmləri doktoru, professor N.Məmmədov da Xarxar və Xalxal sözlərinin qarqar sözünün fonetik variantları hesab edir. (Bax: K.Səmədova: “Qərbi Azərbaycan etnotoponimlərinin arealları”, Bakı, “Nurlan”-2008, səh:75-77). Fikrimizcə, mənbəyini Malqamut dağının cənub yamacından (2700 m. yüksəklikdən) alan, Filfilli kəndinin yaxınlığından keçən Qalaçay, həmin kəndin şərqindəki Qoşunqar dağının və Ərmənət kəndinin şimalındakı Qaladağın, Kərimli kəndinin cənubundakı Karqaya ərazisinin adları da qarqar sözünün fonetik variantları ola bilər. Şair tədqiqatçı, “Oğuzda Avestanın izləri” əsərinin müəllifi Y.Rza isə Oğuzun Muxas kəndinin şimalındakı Qərovuz kənd xarabalığının da qarqarlarla bağlı olduğunu ehtimal edir. Deməli, Oğuzun ərazisində qarqarların da izləri var və onlar burada yaşamış amazonlarla həqiqətən qonşu olublar! Bu qonşuluq isə amazonların Oğuz ərazisində də yaşadıqlarının daha bir sübutudur.
Miladdan öncə V yüzillikdə yaşamış məşhur tarixçi Heredot amazonların İskit (Sak, Saka) dilində danışdığını, sicilyalı Diodorus isə onların iskitli olduğunu göstərirdi. (Antik iskit mumiyalarından alınan DNA testlərinə görə iskitlər türklərdir). Amerikalı arxeoloq J.D.Kimball da DNA testlərinə istinadən amazonların türk mənşəli olduqlarını sübut etmişdir. (Bax: https://www.sabah.com.tr/aktuel/2013/02/16/amazonlarin-turk-oldugu-nasil-ortaya-cikti).
Uzun müddət Qafqazdilli sayılmış qarqarlar da türk mənşəlidirlər. Bunu qarqar/karkar kimi səslənən çox sayda adların türk xalqlarına mənsub olması və bu ərazilərin əsas əhalisinin türklərdən ibarət olduğu da sübut edir. Bəli, qarqarlar türk mənşəlidirlər və qıpçaq-qarqar dilində danışıblar. (Bax: C.M.Qaraşarlı: “Egey-aralıq dənizləri regionunun və Qafqaz Albaniyasının onomastikasında ümumi elementlər”, BDU-nun xəbərləri (Humanitar elmlər seriyası), 2007, №1, səh:5) Bunu türk alimi Ə.Qanoqçu da təsdiq edir.
Deməli, bu qonşu xalqlar hər ikisi də türksoylu olublar. Çox güman ki, onlar öz aralarında Albaniyada dövlət dili funksiyasını ifa edən qıpçaq-qarqar dilində anlaşmışlar.
Beləliklə, yuxarıda göstərilənlərə və Strabonun təsvir etdiyi coğrafi mövqe ilə Oğuzun coğrafi mövqeyinin oxşarlığına əsasən Oğuz rayonunun ərazisində də bir zamanlar igid və qoçaq qadınların – amazonların yaşadıqlarını əminliklə söyləmək olar.
Bizcə, bu gün amazonlar haqqında neqativ fikirlər səsləndirmək, onları tariximizdən silməyə çalışmaq, amazon tədqiqatçılarının əsərlərinə kölgə salmaq heç də doğru deyil. İndi amazonluq dünya rəssamlıq, incəsənət, ədəbiyyat və tarixində igidlik, şücaət, qəhrəmanlıq simvolu olaraq tanınmaqda, qəbul edilməkdədir. Biz də bunu belə qəbul edərək dünyanın ən qədim qəhrəman qadınlarının məhz bizim torpaqlarımızda yetişmiş olduğunu dünyaya sübut etsək, ölkəmiz də, mədəniyyətimiz də, tariximiz də daha çox qazanmazmı?!
Amazonlarla qarqarların aralarındakı intim münasibətlərə gəldikdə isə bu, tamamilə başqa bir söhbətin mövzusudur.
İmran Verdiyev,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi.
TEREF