Bir vaxtlar kim inanardı ki, telefonla taksi sifariş etmək üçün sadəcə bir düyməyə toxunacağıq?

Startaplar və İnnovasiyalar: İnkişafın əsas maneələri və həll yolları

Startaplar sadəcə yeni texnologiyalar yaradan şirkətlər deyil. Onlar iqtisadi artımın hərəkətverici qüvvəsi, innovasiyaların katalizatoru və sahibkarlığın gələcəyidir. Azərbaycanda startaplara maraq artır, lakin onların inkişafı ciddi maneələrlə qarşılaşır. Əsas problemlər arasında ənənəvi olaraq vençur kapitalının çatışmazlığı, qanunvericilik maneələri və investorların azlığı qeyd olunur. Niyə belə olur və bunun həlli yolları nələrdir?

Maliyyəni haradan tapmaq olar?

Vençur kapitalı, xüsusilə də ilkin inkişaf mərhələsində, startapların “yanacağı” sayılır. Bəs vençur kapitalı nədir? Bu, investorların (vençur kapitalistlərin) yüksək inkişaf potensialına malik, eyni zamanda yüksək riskli olan gənc şirkətlərə və startaplara maliyyə yatırdığı investisiya növüdür. Bu zaman investorlar kredit vermir, əksinə, şirkətin müəyyən payını alır və gələcəkdə onu daha yüksək qiymətə sata bilərlər. Lakin əsas risk ondadır ki, startapların əksəriyyəti uğur qazanmır və investorlar yatırdıqları vəsaiti itirə bilərlər. Bununla belə, uğurlu layihələr böyük qazanc gətirir və uğursuz investisiyaların itkilərini kompensasiya edir.

Vençur kapitalı hesabına inkişaf edən uğurlu startaplara misal olaraq Uber, Airbnb, Tesla, Facebook kimi şirkətləri göstərmək olar.

Vençur kapitalı təkcə IT sektorunda deyil, istehsalat sahəsində də mühüm rol oynayır. Bunun bəzi nümunələrini göstərək:

Bu nümunələr göstərir ki, vençur kapitalı müxtəlif sahələrdə innovasiyaların inkişafına təkan verir. Lakin investorlar həmişə riskə hazır olmalıdır.

Azərbaycanda vençur kapitalının vəziyyəti

Azərbaycanda vençur kapitalı bazarı hələ formalaşma mərhələsindədir. Bu isə startapların lazımi maliyyəni cəlb etməsini çətinləşdirir. Kiçik və Orta Biznesin İnkişafı Agentliyi (KOBİA) tərəfindən verilən startap sertifikatları üç il müddətinə mənfəət vergisindən azad edir və mikro sahibkarlara 20 000 manatadək kreditlər təqdim edir. Lakin bu, iri layihələrin genişləndirilməsi üçün kifayət deyil.

Məsələn, 2023-cü ilin ilk yarısında Azərbaycanın iqtisadiyyatına yatırılan investisiyalar 21% artsa da, bu vəsaitlərin böyük hissəsi iri müəssisələrə və ənənəvi sahələrə yönəldilib. Bunun nəticəsində bir çox perspektivli startaplar bağlanıb və ya xaricə köçüb.

İnnovativ ideyaların əhəmiyyəti

Bir məsələni anlamaq vacibdir: startap yalnız adi məhsullar istehsal etməklə inkişaf edə bilməz. Həqiqi artım yalnız yeni texnologiyaların yaradılması və tətbiqi ilə mümkündür. Lakin Azərbaycanda vençur kapitalının zəif inkişaf etməsinin bir səbəbi də həqiqətən innovativ ideyaların az olmasıdır.

İnvestorlar yaxşı işlənmiş konsepsiyalar və perspektivli texnologiyalar olmadan bazara maliyyə yatırmağa meylli deyillər. Buna görə də, dövlət səviyyəsində maliyyələşdirmə proqramı yaradılması çıxış yolu ola bilər. Bu proqram çərçivəsində ayrılan vəsaitlər yalnız patentlərin alınmasına, müasir avadanlıqların tədarükünə və startaplara bazara çıxış üçün təlim və dəstək proqramlarında iştirak etməyə sərf edilməlidir.

Bu cür təşəbbüslər startapların inkişafına, investorların cəlb olunmasına və ölkədə innovasiya ekosisteminin güclənməsinə töhfə verə bilər.

Bürokratiya və qanunvericilik maneələri

Mürəkkəb bürokratik prosedurlar və inzibati maneələr kiçik bizneslərin və startapların fəaliyyətini çətinləşdirir. 2008-ci ildə tətbiq edilən "Bir pəncərə" sistemi biznesə başlamaq üçün tələb olunan prosedurların sayını 15-dən 1-ə, müddəti isə 30 gündən 3 günə qədər azaltsa da, sahibkarlar hələ də lisenziyaların və icazələrin alınmasında çətinliklərlə üzləşirlər. Bu cür maneələr potensial investorları çəkindirə və startapların inkişafını ləngidə bilər.

Kadr və infrastruktur problemi

Startaplar yeni iş yerləri yaradır, lakin bu iş yerlərini kim tutacaq? Azərbaycanda texnologiya və idarəetmə sahəsində ixtisaslı kadrların çatışmazlığı hiss olunur. Bundan əlavə, gənc şirkətlər mentorluğa, təlimlərə, tərəfdaş şəbəkələrinə, inkubatorlara və texnoparklara ehtiyac duyur, lakin bu sahələr hələ tam inkişaf etməyib.

Digər ölkələrin uğurlu təcrübələri

Estoniya: Ölkə "Elektron rezidentlik" proqramını tətbiq edib. Bu proqram sayəsində dünyanın istənilən yerində yaşayan sahibkarlar Estoniyada şirkət qeydiyyatdan keçirə və uzaqdan biznes idarə edə bilərlər. Bu təşəbbüs 181 ölkədən 100 000-dən çox elektron rezidenti və 27 000-dən çox yeni şirkət cəlb edib. Bundan əlavə, Estoniya Skype və Bolt kimi 1 milyard dollardan çox dəyərə malik “unikorn” startapları ilə tanınır.

Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ): Ölkə azad iqtisadi zonalar (AİZ) yaradıb və biznes üçün vergi güzəştləri, sadələşdirilmiş qeydiyyat prosedurları təklif edir. Məsələn, Rəs-əl-Xaym (RAKEZ) Azad İqtisadi Zonasına aid Biznes Park və Texnologiya Parkı müxtəlif sahələrdə sahibkarları cəlb edir.

Sinqapur: İstedadları cəlb etmə strategiyası

Sinqapur istedadları cəlb etmə strategiyasının ən uğurlu nümunələrindən biridir. Dövlət dünyanın ən yaxşı mütəxəssislərini cəlb etmək üçün qrantlar, vergi güzəştləri və rahat həyat və iş şəraiti yaradır. Tech.Pass kimi proqramlar sayəsində texnologiya sahəsində çalışan xarici mütəxəssislər və sahibkarlar yaşayış icazəsi alaraq öz layihələrini həyata keçirə bilirlər. Bu strategiya Sinqapuru qlobal texnologiya mərkəzinə çevirib.

Azərbaycanda startap ekosisteminin inkişafı üçün təkliflər

Beynəlxalq təcrübədən uyğun şəkildə istifadə etməklə Azərbaycanda dinamik və dayanıqlı startap ekosisteminin formalaşmasına nail olmaq mümkündür. Unutmaq olmaz ki, inkişaf sərmayələrdən deyil, ideyalardan başlayır…

Ondan başlayaq ki, elə başlığa baxarkən söhbətin özəl məktəb və liseylərdən getməsi artıq hamımıza gün kimi aydın oldu.

Amma özəl məktəb və liseylərlə bağlı hər hansı fikir yürütməyə hələlik tələsməyək. Onsuz da cəmiyyətdə özəl məktəblərə münasibət heç də birmənalı deyil. Bunun isə bir səbəbi var: onların əlçatmazlığı və bu əlçatmazlığı yaradan əsas meyar-bahalı illik təhsil haqqı.

Bu gün Azərbaycan təhsilində vur-tut 32 özəl məktəb (lisey) var. Doğrudur, onların da müxtəlif sayda və müxtəlif məkanlarda filialı olanı, yalnız bir korpusla fəaliyyət göstərəni olsa da, marka olaraq bu rəqəm yalnız 32-dir və onlardan yalnız biri paytaxtdan kənarda yerləşir.

Hazırda özəl məktəblərdə təhsil haqqı 3-18 min aralığında dəyişir. Təklif olunan müxtəlif məbləğlərin da təbii ki, öz açıqlaması var. Bugün valideynə təklif etdiyi xidmətlər paketinin kəmiyyət və keyfiyyəti, əvvəlki illərin qəbul imtahanı, beynəlxalq fənn olimpiadaları, eləcə də digər ciddi müsabiqələrin nəticələri özəl təhsil müəssisələrindəki illik təhsil haqqını nizamlayır.

Doğrudur, bugün bir çox özəl təhsil müəssisələrinin təklif etdiyi xidmətlər həddindən artıq bahadır. Amma bir başqa reallıq isə həmin təhsil müəssisələrinə olan valideyn müraciəti axınıdır. Gerçəklik budursa, o zaman biz niyə özəl təhsil müəssisələrindən şikayətlənib, onların illik təhsil haqqılarından giley edirik?! Fikrimcə, bunun bir əsas səbəbi sırf psixoloji baryer, insanlarda övladının gələcəyi, təhsilinin inkişafı ilə bağlı narahatlıq və bunun onun maddi imkanı ilə uyğunluq təşkil etməməsidir. Bəli, bu gün hər kəs övladının daha keyfiyyətli, daha modern standartlara cavab verən bir təhsil müəssisəsində oxumasını istəyir. Bu, onun mənəvi haqqı, valideyn gözləntisidir. Amma yuxarıda da yazdığımız kimi, bu cür müəssisələrin də sayı az, illik təhsil haqqısı çox yüksək, müraciət axını isə tükənməz… Nəticədə, övladının uğurlu təhsilini yalnız bu kimi təhsil ocaqlarında görən valideyn çar-naçar qalaraq, yeganə “çıxış yolunu” ancaq şikayətlənməkdə görür. Yoxsa, azad iqtisadiyyat, sahibkarlıq fəaliyyətin olduğu dövrdə heç bir özəl müəssisəni göstərdiyi xidmətə görə niyə yüksək maliyyə tələb etməkdə günahlandırmaq olmaz.
Deməli, burada əsas məsələ yenə də orta ümumtəhsil müəssisələridir. Çünki sıravi məktəblərimizlə özəl müəssisələr arasında keyfiyyət, yanaşma, nəticəlilik, modern tədris metodları, innovativlik və s. kriteriyalar arasında olan çox güclü disbalans, uçurum qədər fərq valideyni hədsiz narahat edir. O zaman əsas sual da belə qoyulmalıdır: dövlət məktəblərimiz özəllərə niyə uduzur? Hazırda Elm və Təhsil Nazirliyinin bazasında olan təmayüllü gimnaziyaları, lisey komplekslərini, bir də tək-tük sayda güclü şəhər məktəblərini çıxmaqla yerdə qalan müəssisələrin heç birisi özəllərlə rəqabət apara bilmək gücündə deyil. Elə sadaladığımız bütün kriteriyalara görə…

Biz bu fərqləri buraxılı və qəbul imtahanlarının nəticələrində də görürük.

Təbii ki, qəbul prinsipləri özəl, dövlət məktəblərinə baxmır. Bu gün özəl də, dövlət də vahid tədris proqramından istifadə edir. Amma təhsilə yanaşmada, təhsil məzmunun modern formada təşkilində, pedoqoji işin təşkilində özəl məktəblər dövlət məktəblərini qabaqlayır. Təbii burada da istisnalar var. Bir çox dövlət məktəbləri var ki, xüsusən də yuxarıda dediyimiz kimi şəhərin mərkəzində fəaliyyət göstərən məktəb-lisey komplekslərinin, təmayüllü liseylərin, gimnaziyaların nəticələri özəl məktəbləri bəzi hallarda qabaqlayır. Amma orta statistik ümumi təhsil məktəbləri var ki, onların nəticələri hər zaman özəl məktəblərdən geri qalır. Dövlət İmtahan Mərkəzinin hər il təqdim etdiyi elmi-statistik göstəricilərdə bütün bu datalar öz əksini tapıb.

DİM-in yüksək səviyyədə hazırladığı təhlillərdə hər şey öz əksini tapir: 0-50 bal aralığındakı nəticələr onların cinsə görə, məktəblərə görə, regional ərazilərə görə göstəriciləri, bütün statistik vahidlər orada əksini tapır.

Amma yenə də cəmiyyətdə haqlı olaraq belə bir sual yaranır: yüksək keyfiyyətli təhsil, yüksək nəticələr, innovativ, modern yanaşma və s. -bütün bunların hamısı ümumilikdə Azərbaycanda mühitində özəl məktəblərin qiymətinin hətta 15-18 min manat aralığında olmasına haqq qazandırırmı? Yəni real bazar qiymətləri ilə tələb olunan məbləğ arasındakı fərq niyə bu qədər çox olmalıdır? Sıravi vətəndaş olaraq bu sualı ünvanlayan hər kəsi özünə görə haqlı hesab etmək olar. Amma məsələyə bir də özəl məktəbin öz yanaşmasından, öz pəncərəsindən baxmaq lazımdır. Əvvəlcə özəl məktəblərin müsbərlərini əks etdirən bir neçə detail xüsusilə qabardaq:

1.Özəl məktəblərdə şagirdə fərdi yanaşma hər zaman ön plandadır. Burada hər hansı şagirdin diqqətdən kənarda qaldığını, tədris və təlim baxımından kölgədə süründüyünü demək olmaz. Bu, sadəcə mümkün deyil;

2.Özəl məktəblərdəki sırf tələb olunan kurikulumun məzmun standartlarına uyğun dərslərin təşkili və bunun şagirdlərdə həm şəxsiyyətyönümlü formalaşma , həm də onların repetitor xidmətlərindən azad olmasında müstəsna rolu. Yəqin ki, özəl məktəblərdə şagirdlərin əhəmiyyətli hissəsinin repetitor xidmətindən istifadə etmədiyini bilirik. Çünki istisna halları çıxsaq, oradakı böyük şagird auditoriyasının buna sadəcə ehtiyacı yoxdur;

3.Dünyanın bir çox nəhəng təhsil ölkələrində tətbiq olunan beynəlxalq əsaslı modern-innovativ təhsil proqramlarının alınması və dərslərin onların əsasında təşkili. Əmin ola bilərsiniz ki, bu proqramdan “çıxmış” şagirdlər digər həmyaşıdlarından təfəkkür və yanaşmalarına görə xeyli fərqlənir;
4.Beynəlxalq imtahan proqramlarının alınması və bununla da şagirdlərə məktəbi bitirəndən sonra birbaşa xaricdə təhsil almaq imkanının yaradılması.
Doğrudur, bu punktdan bütün özəl məktəblər yararlanmır. Aralarında ən yüksək təminatlı özəllərdə bu imkanlar sunulur;
5.Qidalanma, idman, sağlamlıq, hobbi, əyləncə və özünüinkişafla bağlı keyfiyyətli xidmətin təşkili.

Siyahını təbii ki, uzatmaq da olar. Amma elə bu 5 maddə “özəllərin” hansı mərtəbədə olduğunu göstərir. Amma və lakin… İndi gəldik əsas məsələyə: dünyanın hər yerində təhsil müəssisəsi özəl və dövlət olmaqla iki yerə bölünür. Bizdəki fərq isə ikincilərdəki keyfiyyətin, birincilərdən zəif olmasıdır. Amma bu o demək deyil ki, biz dövlət məktəblərimizə yan baxmalı və onları təhsilimiz üçün uğursuz saymalıyıq. Bu o demək deyil ki, biz dövlət müəssisələrində çalışan on minlərlə müəllimi zəif hesab etməliyik. Əsla elə deyil! Bu gün hər nə olursa-olsun, təhsilimizin əsas bünövrəsi məhz orta statistic göstəriciləri olan məktəblərimizdir. Məhz bu məktəblərdəki əlçatanlılıq, məhz bu məktəblərdəki müəllim fədakarlığı hesabına şagirdlərimiz müəyyən göstərici və savada malik olurlar. Bunları kimsə dana bilməz! Lakin yeganə arzu və istəyimiz həmin məktəblərin yüksək keyfiyyətli özəllərin bəzi təcrübələrindən yararlanmaları və şagirdlər üçün daha verimli olmalarıdırlar. Çünki bugün orta statistic vətəndaşın öz övladını həmin məktəblərdə oxutdurmaq üçün maddi gücü olmasa da, buna mənəvi hüququ var. O zaman gəlin, biz özəllərdəki müsbətlərin bəzilərini öz məktəblərimizə gətirək. Təbii ki, hər detail gətirə bilmərik və bu, absurd da səslənər. Məsələn, qidalanma, beynəlxalq imtahan proqramları və s. Amma elə mexanizmlər var ki, onları gətirə bilərik. Necə, nə cür, bu barədə düşünmək lazımdı. Həmin o vətəndaşın xətrinə… Həmin o övladı isə nigeran olan valideynin xətrinə…

Elmin Nuri
Təhsil məsələləri üzrə tədqiqatçı
Moderator.az

Vətəndaş İman İmanov “Azpulmat” kredit təşkilatından şikayətçidir.

TEREF Manset.az-a istinadən xəbər verir ki, İman İmanov bildirib ki, adıçəkilən təşkilat ölkədən ən yüksək faizlə kredit verir:

“Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı xahiş edirəm ki, “Azpulmat” MMC-nin kredit adı altında sələm verməsinə STOP deyin. Azərbaycan Respublikasının aztəminatlı vətandaşlarının 99,9%-ni “Azpulmat” sələmə otuzdurub. Mənə çox maraqlıdır ki, sıravi adam on faiz (10%) sələm verəndə haram olur,amma “Azpulmat” dövlət səviyyəli sələm verir haram olmur?!”

Vətəndaşın ödəniş tarixçəsini təqdim edirik. Fotoda borcun tarixçəsi və faizi qeyd olunub.

“Yeni Klinika”nın əməkdaşları əməkhaqqılarının gecikməsindən şikayətçidirlər.

TEREF xəbər verir ki, bununla bağlı Oxu.Az-a şikayət daxil olub.

Qeyd olunub ki, maaşların gecikməsinin səbəbi və nə vaxt veriləcəyi ilə bağlı işçilərə heç bir məlumat verilmir.

“Mart ayı olmasına baxmayaraq, hələ də fevral ayı üçün əməkhaqqını almamışıq. Əməkhaqqılarımızın ödənişi qeyri-müəyyən vaxta qədər uzadılıb. Maaşların ləngiməsi isə kredit ödənişlərimizin gecikməsinə, üstünə faiz hesablanmasına səbəb olur”.

“Yeni Klinika”nın Mətbuat Xidmətinin rəhbəri Nuridə Allahyarova Oxu.Az-ın mövzu ilə bağlı sorğusunu gün ərzində cavablandıracağını bildirsə də, sonradan heç bir cavab vermədi.

Bərdə rayon sakini Səfərov İlyas Məmməd oğlu tərəfindən “Hürriyyət” qəzetinin redaksiyasına şikayət məktubu daxil olub. Şikayətçi qəzetimiz vasitəsilə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi naziri Anar Əliyevə müraciət edir:

"Cənab Nazir!

Diqqətinizə çatdırım ki, onkoloji xəstəyəm və əliləm. Himayəmdə iki azyaşlı övladım var. Oğlumun biri hazırda hərbi xidmətdədir.

Ailə saxlamaq, dolanmaq çox çətin olub. Dövlət Məşğulluq Agentliynə aztəminatlı ailə başçısı kimi müraciət etmişəm. Ötən ilin sentyabr ayında kursdan keçmişəm. Hələ də müraciətimə müsbət cavab yoxdur. Sizdən xahiş edirəm ki, mənim heyvandarlıqla təmin olunmağım üçün göstəriş verəsiniz".

Məsələ ilə bağlı Dövlət Məşğulluq Xidmətinin mətbuat katibi Əsmər Nəcməddinqızı ilə əlaqə saxladıq. O bildirdi ki, Bərdə rayon sakini Səfərov İlyas Məmməd oğlunun müraciəti araşdırılıb: "Vətəndaş məşğulluq sistemində qeydiyyatdadır və “Maldarlıq təsərrüfatı” zərfi üzrə özünüməşğulluq proqramına müraciət edib. 2024-cü ildə proqramın icrası qaydalarına uyğun olaraq onun şəraitinin ilkin monitorinqi olub və təlimlərə cəlb edilib. İ.Səfərov hazırda aktivlərlə təmin olunması üçün növbədədir.

Qeyd edək ki, özünüməşğulluq proqramı iştirakçılarının aktivlərlə təmin edilməsi növbəli qaydada həyata keçirilir. İlyas Səfərovun da adı cari il üzrə aktivlərlə təmin olunacaq şəxslər arasındadır. Yaxın zamanda ona seçdiyi istiqamət üzrə avadanlıqlar veriləcək".

Jalə FAMİLQIZI

Əvəzçilik üzrə əmək haqqının ödənilməsi bu qaydada ödənilir:
1. Əvəzçilik qaydasında işləyən işçilərin - əməyinin ödənilməsi mövcud əmək şəraiti nəzərə alınmaqla faktik yerinə yetirilən işə görə ödənilir.
2.Əvəzçilik qaydasında işləyən işçilərin: tarif (vəzifə) maaşı, mükafatlandırılması, əmək haqqına əlavələrin, artımların verilməsi əsas işçilər üçün müəyyən olunmuş qaydalara uyğun olaraq həyata keçirilir.
Əvəzçilik üzrə işçilərin əmək məzuniyyəti hüquqları bu qaydada həyata keçirilir:
3. İşçilər vəzifəsindən (peşəsindən), əmək şəraitindən və əmək müqaviləsinin müddətindən asılı olmayaraq, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş məzuniyyətlərdən istifadə etmək hüququna malikdirlər.
4. Əlavə iş yerində əvəzçiliklə işləyən işçilərin də Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş məzuniyyətlərdən istifadə etmək hüququ vardır.
5.İşçilərin Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş məzuniyyət hüququ və ondan istifadə qaydaları məhdudlaşdırıla bilməz.
Azer Quliyev
TEREF