 |
|
|
AR Əmək Məcəlləsinin 78.1 - ci maddəsinə əsasən, işçilərin sayı azaldılarkən və ya ştatların ixtisarı həyata keçirilərkən İşçinin peşəkarlıq səviyyəsini işəgötürən müəyyən edir.
Lakin, bu o demək deyildir ki, bu halda işəgötürən işçinin peşəkarlığını formal olaraq müəyyən edir, istədiyi işçini işdə saxlayır və istədiyi işçinin əmək müqaviləsini ləğv edir.
Çox təəssüf ki, qanunun bu maddəsindən həm işəgötürənlər, həm də bir çox hakimlər sui-istifadə edir.
Belə ki İşçilərin peşəkarlığı müəyyən edilərkən - işəgötürən tərəfindən:
Bütün işçilər üçün eyni qaydada müəyyən kriteriya və ya meyarlar müəyyən edilməli, qiymətləndirmə aparılmalı, işçilərin bilik və bacarıqları, əmək funksiyasını yerinə yetirmə bacarığı, göstərdi nəticələr və sair hallar nəzərə alınmaqla həyata keçirilməli, işçilərə qarşı bu hallarda ayrı - seçkilik hallarına yol verilməməlidir.
Azer Quliyev
TEREF
Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi ilə işçilərin əmək münasibətlərində aşağıdakı hüquqları da vardlr:
1. İşçilərin təqsiri olmadan müəssisələrdə və ya bilavasitə iş yerlərində əməyin mühafizəsi qaydalarının pozulması nəticəsində işin dayandırıldığı müddətdə işçinin işyeri, vəzifə və orta əmək haqqı saxlanılır.
2. İşəgötürən tərəfindən təhlükəsiz əmək şəraiti təmin edilmədikdə, işçinin sağlamlığı və ya həyatı üçün təhlükə olduqda, işçi əmək funksiyasının icrasından imtina və müəyyən olunmuş qaydada təkbaşına tətil elan edə bilər.
3. İşçi əmək hüquqlarının, qanunla qorunan mənafeyinin pozulduğunu aşkar etdikdə, AR - nın Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada fərdi əmək mübahisələrini həll edən orqanlara müraciət edərək pozulmuş hüquqlarının bərpa edilməsini tələb edə bilər.
4. Pozulmuş hüquqlarının bərpa edilməsi ilə əlaqədar işçi məhkəməyə vəya məhkəməyə qədər əmək mübahisələrini həll edənorqana müraciət edə, habelə Əmək Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş şərtlər və qaydalara uyğun olaraq təkbaşına tətil edə bilər.
5.İşçinin təkbaşına tətil etmək hüququnu hər hansı üsul və vasitə ilə işəgötürən, işçinin iş yerinin rəhbəri və ya digər şəxslər tərəfindən məhdudlaşdırmasına, habelə belə tətilin keçirilməsinə mane olmasına yol verilmir.
6. Təkbaşına tətil edən işçinin hərəkətlərini əsassız və qanunsuz hesab edən işəgötürən məhkəməyə müraciət edə bilər.
7. Təkbaşına tətil edən işçinin hərəkətlərinin qanunsuz və əsassız hesab edilməsi barədə məhkəmə müvafiq qərar qəbul etməyibsə, işəgötürən işçinin əmək müqaviləsini ləğv edə bilməz.
8.Tətil müddəti bitənədək işçitətili dayandıra və işə başlaya, əmək mübahisəsinin həlli üçün məhkəməyə müraciət edə bilər.
9. Təkbaşına tətil edən işçinin hərəkətlərinin qanunsuz və ya əsassız hesab edilməsi barədə məhkəmə qərar qəbul edərsə, işçi müvafiq qaydada intizam məsuliyyətinə cəlb edilə bilər.
Azer Quliyev
TEREF
Dövlət sektorunda həyatın yığım sığortası üzrə vergi və sığorta güzəştləri 1 yanvardan ləğv olunur.
Həyatın yığım sığortası sahəsində vergi və sosial sığorta ilə bağlı güzəştlərin (3 ildən az olmayan müddətə bağlanan müqavilə ilə həyatın yığım sığortası və pensiya sığortası üzrə işəgötürənin sığortaolunanın vergiyə cəlb olunan gəlirlərinin 50 faizindən çox olmayan hissəsindən Azərbaycan Respublikasının sığortaçılarına ödədikləri sığorta haqlarının gəlir vergisindən və məcburi dövlət sosial sığorta haqqından azadolması ilə bağlı güzəştlərin) dövlət sektoruna münasibətdə 1 yanvar 2025-ci il tarixindən tətbiqinin ləğvi təklif olunur.
Bu, "Sosial sığorta haqqında" qanuna təklif olunan dəyişiklikdə əksini tapıb.
Beləliklə dövlət sektoruna münasibətdə həyatın yığım sığortası sahəsində vergi və sosial sığorta ilə bağlı güzəştlərin 2025-ci il 1 yanvar tarixindən sonra bağlanılmış müqavilələrə münasibətdə məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulur.
Bununla yanaşı, layihədə davam edən həyatın yığım sığortası üzrə sığorta müqavilələrinə münasibətdə keçid dövrü üzrə qeyd edilən müddəanın tətbiq edilməməsi nəzərdə tutulur. Belə ki, dövlət sektoruna aid edilən vergi ödəyicilərinə münasibətdə 2025-ci il yanvarın 1-dək 3 ildən az olmayan müddətə bağlanmış və həmin tarixədək 3 ili tamam olmamış həyatın yığım sığortası və pensiya sığortası müqavilələri üzrə 2025-ci il yanvarın 1-dək qüvvədə olan sosial sığorta güzəşti həmin müqavilələr bağlandığı tarixdən 3 il ərzində ödənilən sığorta haqlarına tətbiq ediləcək.
Həmçinin 3 illik müddəti tamam olmuş həyatın yığım sığortası və pensiya sığortası müqavilələri üzrə sosial sığorta güzəştinin 2025-ci il yanvarın 1-dək ödənilən sığorta haqlarına tətbiqi nəzərdə tutulur. Belə ki, 2025-ci il yanvarın 1-dək 3 ildən az olmayan müddətə bağlanmış və həmin tarixədək 3 illik müddəti tamam olmuş həyatın yığım sığortası və pensiya sığortası müqavilələri üzrə 2025-ci il yanvarın 1-dək qüvvədə olan sosial sığorta güzəşti yalnız 2025-ci il yanvarın 1-dək ödənilən sığorta haqlarına tətbiq ediləcək.
Qanunun qəbulu ilə sığortaedənlər (sığortalılar) tərəfindən hesabatların təqdim edilməsi prosesində təcrübədə yaranmış uyğunsuzluqlar aradan qaldırılacaq, sığortaedənlərin (sığortalıların) fəaliyyətinin müvəqqəti dayandırılması, habelə sığortaedən (sığortalı) hüquqi şəxsin ləğv edilməsi, yaxud fiziki şəxsin fəaliyyətinə xitam verilməsi zamanı hesabatın təqdim edilməsi vaxtı tənzimlənəcək.
Həyatın yığım sığortası sahəsində vergi və sosial sığorta ilə bağlı güzəştlərin dövlət sektoruna münasibətdə ləğvi nəticəsində dövlət büdcəsinin və Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun gəlirlərinin artacağı proqnozlaşdırılır./Referans.az
“Üç azyaşlı övladım var. Yoldaşım fəhləlik edirdi. İndi səhhətində yaranan problemlərə görə onu da edə bilmir. Dəfələrlə sosial yardım üçün müraciət etmişik, amma imtina gəlib”.
Bu şikayətlə “Qafqazinfo”ya Masallı rayonu Nəzəroba kənd sakini Leyla Nəzərova müraciət edib.
Azyaşlı övladları olduğu üçün işləyə bilmədiyini deyən L.Nəzərova hazırda heç bir gəlirinin olmadığını bildirir: “Yoldaşımın ailəsi ilə birlikdə yaşayırıq, öz evimiz yoxdur. Hazırda yaşadığımız ev də şəraitsizdir. 3 uşağım məktəbə gedir, nə geyimlərini ala bilirik, nə günlük xərclərini qarşılayırıq. Ümidimiz təkcə sosial yardıma idi, o da verilmir. 2019-cu ildən ünvanlı sosial yardım almaq üçün dəfələrlə müraciət etsəm də, hər dəfə bir bəhanə gətirərək imtina verilir. Axırıncı dəfə 2024-cü ilin iyun ayında sənədlərimi nazirliyə göndərdim. 4 ay tamam olanda gəldilər, yoxlanış apardılar, bir səhvi əsas tutaraq imtina verildi. Mən narazılığımı bildirəndə dedilər ki, “sənədlərini təzədən göndər, biz köməklik göstərərik”. Mən də təzədən sənədlərimi hazırlayaraq oktyabrın 4-ü ünvanlı sosial yardım almaq üçün nazirliyə təqdim etdim. Noyabrın 6-sı yenidən evə yoxlanış gəldi. Bu dəfə verilən vergini əsas tutaraq imtina cavabı verildi”.
Şikayətçi deyir ki, bu dəfə qaynar xəttə zəng etdikdə ona vergi ilə bağlı səbəb göstərilib: “Bildirildi ki, verginin ödənilməsi 9 aydır, təzə qaydaya görə bir il olmalıdır ki, müraciət edə biləsiniz. Ancaq mənim əlimdə 13 ayın qəbzi var. Bildirəndə ki, vergi borcum yoxdur, Masallı rayonu üzrə vergi idarəsindən arayış alaraq Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna ərizə şəklində yazılı təqdimat verməyimi istədilər. Həmin idarəyə müraciət etdikdə isə dedilər ki, “sizə heç ərizə lazım deyil, sistemdə vergi ödənişləri görünür”. Mən bu gün nə maaş alıram, nə pul qazanıram. Yoldaşımın ağciyərində problem var. Gündəlik xərclərimizi ödəmək üçün pul tapmayan bir vaxtda zülmlə borc-xərc edib həmin vergini ödəyirəm ki, ünvanlı sosial yardım ala bilək. Amma ona da imtina gəlir”.
Məsələ ilə bağlı Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna müraciət etdik. Qurumun mətbuat katibi Rəşad Mehdili sorğumuzla bağlı bunları bildirdi: “Masallı rayon sakini Nəzərova Leyla Möhübbət qızının ünvanlı sosial yardımla bağlı elektron sistemə sonuncu müraciəti bu ilin oktyabrın 4-də olub. Ailənin sosial yardım almaq hüququna baxılarkən müəyyən edilib ki, məşğulluğu torpaq pay mülkiyyəti ilə təmin edilən ailə üzvlərinin, sahibkarlıq fəaliyyəti üzrə gəlirlərinə dair “ərizə-bəyannamə”də qeyd olunmuş məlumatlar təsdiqini tapmır. Bu səbəbdən müraciətə imtina verilib”.
Ölkəmizdə də uzun müddətdir ki, bir sıra sığorta növləri tətbiq edilir.
Bu sığorta növləri arasında ən geniş yayılan avtomobil, daşınmaz əmlak, həyat sığotasıdır. Ancaq bir sıra xarici ölkələrdə sığorta növlərindən daha geniş şəkildə yararlanırlar. Belə ki, insanlar geniş yayılmış sığorta növlərindən əlavə artıq səsini, müxtəlif bədən üzvləri üçün belə, sığortadan istifadə edirlər.
Maraqlıdır, ölkəmizdə insan həyatı ilə bağlı sığorta zamanı təxminən nə qədər vəsait tələb olunur və insan istəsə, məsələn, səsini, bədənin ayrı-ayrı üzvlərini sığorta etdirə bilərmi, belə hal müşahidə edilibmi?
Azərbaycan Sığortaçılar Assosiasiyasından məsələ ilə bağlı “Cebheinfo.az”-a bildirilib ki, bu gün ölkəmizdə fəaliyyət göstərən sığorta şirkətləri həm həyat, həm də qeyri-həyat riskləri üzrə sığorta xidmətləri təklif edirlər:
“Həyat sığortası istiqamətinə nəzər salsaq deyə bilərik ki, burada sığortalanmaq üçün tələb olunan vəsait, yəni sığorta haqqı (tarifi) sığorta məhsuluna görə və müvafiq sığorta məhsulunun şərtlərinə görə dəyişə bilir.
Hazırda yerli həyat sığortası bazarında 1-i icbari, 4-ü könüllü olmaqla 5 həyat sığortası növü var. Bunlar, “Həyatın yaşam sığortası”, “Həyatın ölüm halından sığortası”, “Sağalmaz xəstəliklərdən sığorta”, “Əmək qabiliyyətinin sığortası” və “İstehsalatda bədbəxt hadisələr və peşə xəstəlikləri nəticəsində peşə əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarından icbari sığorta” növləridir.
Təklif olunan növ sayı az olsa da, həyat sığortaları bu gün ümumi sığorta bazarı üçün lokomotiv hesab olunur. Çünki dövri sığorta icmallarına da nəzər salsaq görərik ki, ən irihəcmli sığorta yığımları məhz həyat sığortalarındadır.
Məsələn, təkcə “Həyatın yaşam sığortası” üzrə 2024-cü ilin yanvar-oktyabr ayları üzrə yığımlar 501.2 milyon manat təşkil edib ki, bu da 2023-cü ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 41.7 milyon manat çoxdur.
Bundan əlavə olaraq, həyat sığortalarına müştəri marağının artırılması üçün mütəmadi olaraq yeni məhsullar hazırlanır. Belə ki, bu yeniliklər sırasında misal göstərə bilərik ki, bu yaxınlarda Azərbaycan Mərkəzi Bankı tərəfindən həyat sığortalarına yeni tənzimləyici qaydalar gətirildi.
Yəni AMB-nin İdarə Heyətinin 2024-cü il 16 may tarixli qərarı ilə “Fiziki şəxslərə təqdim edilən kredit müqavilələri üzrə borcalanın həyatının ölüm halından və əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarından sığortası Qaydaları”na və “Banklarda kredit risklərinin idarə edilməsi Qaydası”na əlavə və düzəlişlərin təsdiq edilməsi ilə həyat sığortası bazarında mövcud olan “Kredit həyat sığortası” məhsulu üzrə şərtlər sadələşdirildi və müştəriyə əlçatanlıq tam təmin olundu”.
“İnsan istəsə, məsələn, səsini, bədənin ayrı-ayrı üzvlərini sığorta etdirə bilərmi və belə hal müşahidə edilibmi?” - sualına gəldikdə, Azərbaycan Sığortaçılar Assosiasiyasından bildirilib ki, hər bir xidmət sahəsində olduğu kimi sığorta sektorunda da tələb və təklif faktoru xüsusi əhəmiyyət təşkil edir:
“Müştəri istəyi, istehlakçı tələbi, mövcud şərtlər fonunda yaranmış ümumi tələbat sığorta bazarı üçün əsas istiqamətlərdəndir. Lakin bu tələb xüsusi kütləvilik təşkil etməlidir ki, sığorta bazarı iştirakçıları da müvafiq olaraq yeni məhsul yarada bilsin.
Çünki burada risk faktorların ölçülməsi, məhsulun dayanıqlığının və alıcılıq qabiliyyətinin təmin olunması əsas faktorlardandır. Hazırda sığorta bazarı iştirakçılarından səsin və ya bədənin hər hansı bir hissəsinin sığortalanması kimi qeyri-ənənəvi istiqamətlərdə müraciətlər daxil olmayıb”.
Nigar Abdullayeva
“Cebheinfo.az”
Bank olmayan kredit təşkilatları (BOKT) tətbiq etdiyi yüksək faizlər səbəbindən ictimaiyyətin ən çox şikayət etdiyi qurumlardandır.
Azərbaycan Mərkəzi Bankı "Bank olmayan kredit təşkilatlarında (BOKT) kredit risklərinin idarə edilməsi Qaydası"nı təsdiqləsə də, nəticə dəyişməyib. BOKT-lar yenə də yüksək faizə kreditlər təklif edirlər.
REAL Partiyasının sədri, iqtisadçı Natiq Cəfərli TNS-ə açıqlamasında bildirib ki, bu tipli məsələlərə Mərkəzi Bankın mövqeyindən baxmaq lazımdır.
Onun sözlərinə görə, Mərkəzi Bank bu sahədə hakim rolunu oynayır: "Vətəndaşlarda niyə BOKT-a müraciət etmək məcburiyyəti yaranır? Əsas məsələ budur. Hansı ağlı başında olan adam 45 faizlə borc götürər? Ona görə də vətəndaşın niyə bu vəziyyətə gəldiyi məsələsi müzakirə olunmalıdır. Hansı ehtiyaclar vətəndaşı məcbur edir ki, bank olmayan kredit təşkilatlarından fantastik, yüksək faizlərlə borc götürsün? Bax, artıq hökuməti düşündürməli məsələ budur. Biz adətən nəticəni müzakirə edirik, səbəblər kənarda qalır. Səbəb vətəndaş üçün yaranan məcburiyyətdir. Bu səbəblər aradan qalxsa, mənə elə gəlir ki, bu problem də avtomatik şəkildə həll olunacaq".
Zərdab rayonu, Qoruqbağı kənd sakini Xəlilova Yemən Vahid qızı tərəfindən Hurriyyet.az saytının redaksiyasına şikayət məktubu daxil olub. Şikayətçi iddia edir ki, oğlunun əlillik pensiyası haqsız yerə kəsilib:
“Mən, Xəlilova Yemən Vahid qızı, yazaraq sizdən xahiş edirəm ki, problemimi işıqlandırasınız.
Bildirim ki, oğlum Xəlilov Elvin İkrəm oğlu Ağcabədi rayonu, Şənlik kəndində yaşayır. 25 yaşı var. 24 ildir anadangəlmə əlildir. Yəni lal olmaqla yanaşı, əqli geriliyi var.
Oğlumda xəstəlik irsidir. Yoldaşım da oğlum kimi lal idi. Yoldaşım rəhmətə gedib. Özüm də onkoloji xəstəyəm. Bir uşağım var.
2024-cü ildə oğlum 2 dəfə Əlillərin Bərpa Mərkəzində olub. Əlillik pensiyası vermədilər. Bildirdilər ki, bizim sualları cavablandıra bilmir.
Laldır, əlillik vermirsiz, danışan adama niyə əlillik versinlər? Bizə dedilər ki, məhkəməyə müraciət edin".
Məsələ ilə bağlı Dövlət Tibbi Sosial Ekspertiza və Reabilitasiya Agentliyinin İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri Tural Qurbanovla əlaqə saxladıq. O, saytımıza açıqlamasında bildirildi ki, Ağcabədi rayon sakini Xəlilov Elvin İkrəm oğlunun əlilliyi həm elektron sistem üzərindən, həm də 18.09.2024-cü il tarixdə Dövlət Tibbi-Sosial Ekspertiza və Reabilitasiya Agentliyinin həkim-eksperti tərəfindən əyani baxış zamanı qiymətləndirilib:
"Müayinə zamanı vətəndaşın hazırkı sağlamlıq vəziyyətində əlillik təyinatına əsas verən əlamətlər müşahidə edilməyib. Bu səbəbdən də Nazirlər Kabinetinin 13 may 2022-ci il tarixli 187 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Əlilliyin müəyyən olunması meyarlarına dair Əsasnamə”yə müvafiq olaraq Diaqnoz əlillik əlaməti təyin etmir barədə qərar qəbul edilib".
Aynurə MUSTAFAYEVA
Hurriyyet.az
AR-nın Nazirlər Kabinetinin qərarına əsasən: Mediasiya xərclərini ödəmək üçün kifayət qədər vəsaiti olmayan aşağıdakı fiziki şəxslər bu xərcləri ödəməkdən azad olunurlar:
1. Ünvanlı dövlət sosial yardımı alan ailələrin üzvləri.
2. AR-nın Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin tabeliyində Dövlət Məşğulluq Agentliyinin müvafiq yerli qurumlarında və “DOST”mərkəzlərində işsiz kim iqeydiyyatda olan şəxslər.
3. Fiziki şəxsin qeyd edilən kateqoriyalardan birinə aid olduğunu təsdiqləyən sənəd onun müraciəti əsasında AR-nınƏmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən verilir.
Fiziki şəxs həmin sənədi Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin “e-sosial” internet portalında yaradılan elektron kabineti vasitəsilə və “DOST” mərkəzlərinə müraciət etməklə əldə edə bilər.
4. Xatırladıram ki, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarına əsasən: İlkin mediasiya sessiyası zamanı mediasiya xidmətinin göstərilməsinə görə aşağıdakı məbləğlərdə haqq müəyyən edilmişdir:
5. Ailə münasibətlərindən irəli gələn mübahisələr üzrə-50 manat
6. .Əmək münasibətlərindən irəli gələn mübahisələr üzrə-50 manat
7. İlkin mediasiya sessiyasının təşkil edilməsi ilə bağlı mediator və mediasiya təşkilatının çəkdiyi poçt, kargüzarlıq və s. cari xərclərin məbləği təsdiqedici sənədlər əsasında 10 manatdan çox olmayaraq müəyyən edilir.
Yuxarıda göstərilən şərtlər daxilində və qaydalarla - mediasiya xərclərini ödəmək imkanı olmayan fiziki şəxslər qeyd olunan xərcləri ödəməkdən azad olunurlar.
Azer Quliyev
TEREF
Elm və təhsil naziri Emin Əmrullayevin sosial şəbəkələrdə məktəblərlə bağlı yazılan statusa şəxsən özünün cavab yazması maraqlı müzakirələrə yol açıb.
Sosial şəbəkə istifadəçiləri digər nazirlərin, məmur və deputatların da hadisələrə belə çevik reaksiya verməli olduğunu bildirirlər.
Hüquqi və Demokratik İslahatlar Mərkəzinin sədr müavini, sosioloq Elçin Bayramov mövzu ilə bağlı TNS-ə deyib ki, məmurlar, deputatlar xalqın fikir və rəyini nəzərə almalı, vətəndaşları maraqlandıran suallara aydınlıq gətirməlidirlər: “Bizdə belə məmurların sayı təəssüf ki, azdır. Məsələn, "Azəriqaz"ın əvvəlki rəhbəri Ruslan Əliyev Azərbaycanda bu məsələdə nümunə göstərirdi. Ölkənin bütün kənd, qəsəbə, şəhərlərində görüşlər keçirir, əhalinin problemlərini yerində dinləyib, həllinə çalışırdı. Sosial şəbəkələrdə tez-tez canlı yayıma birbaşa özü çıxırdı. Yəni, bizdə belə nümunələr olub, amma bu, indi çox az halda baş verir. Məmurun vəzifə öhdəliyidir ki, birbaşa vətəndaş ilə əlaqə yaratsın. Bütün qurumlar demək olar ki, belə işləri mətbuat xidmətlərinə həvalə edirlər. İndi qurumlar və orada olan idarəedici şəxslər problemi özlərindən uzaqlaşdırmaq üçün mətbuat katiblərini önə çıxarırlar. Həmin şəxs də çalışır ki, işlədiyi qurum haqqında mediada ancaq yaxşı məlumatlar getsin. Nəticədə məmurla vətəndaşın təması kəsilir”.
Sosioloqun fikrincə, mətbuat xidmətləri ümumiyyətlə, ləğv olunmalıdır: “Mütləq şəkildə hər idarənin, nazirliyin, komitənin rəhbəri, müavinləri, şöbə müdirləri öz sahəsində birbaşa vətəndaşlarla əlaqə yaratmalıdırlar. Onların qəbul günləri olmalı, sosial şəbəkələrdə çıxış etməlidirlər. Hər həftə jurnalistlərin suallarını cavablandırmalı, brifinq keçirməlidirlər. Nümunəvi cəmiyyət olmaq istəyiriksə, məmurların belə fəaliyyət göstərməsi lazımdır. Onda dövlət ilə cəmiyyət arasında möhkəm bağ yaranır. Hamıya aydın olur ki, hansı sahədə nə işlər görülür. Cəmiyyətdə aktiv ictimai iştirakçılıq məsələsi olmalıdır”.
Virtual oyun sindromu; azyaşlıları bu bataqlıqdan necə çıxarmalı?
“Qorxu oyunlarını çox sevirəm. Oyuna gün içində 2-3 saat vaxt ayırıram. Ancaq həftəsonları dərsim olmayanda 4-5 saat oynayıram. Bəzi oyunların son mərhələsi elə qurulub ki, onu keçə bilməsək, o vaxtacan sərf edilən 3-4 saat boşa gedir, oyun sıfırlanır. Həmin mərhələdə oyunçu çox stressli və əsəbi olur. Oradakı dostlar realdan fərqlənir. Onlara “kiber dostlar” deyilir. Bu dostlar daha çox başqa ölkələrdən olur. Oynayarkən insan nə qədər dərin fokuslansa, o qədər rahat qazanır. Oyunun ən cəlbedici tərəfi real həyatdan fərqli, rəngarəng olmasıdır. Realda edə bilmədiyimiz şeyləri oyunda edə bilirik. Məsələn, real həyatda kosmosu gəzə bilmirik, uça bilmirik. Amma oyunda bunlar mümkündür”.
Bakı sakini, 16 yaşlı Teymur Muradlı Pressklub.az-ın əməkdaşı ilə söhbətində virtual oyunların ovsunlayıcı tərəflərindən danışıb. Deyir ki, oynayarkən insan vaxtın necə keçdiyini anlamır.
Texnoloji inkişafın faydaları ilə yanaşı, xeyli zərərli tərəfləri də var. Uşaqlarda və yeniyetmələrdə telefon, oyun aludəliyi yaranıb. Günün böyük qismini oyuna ayıraraq real həyatdan qopur və virtual həyatın qurbanına çevrilirlər. Nəticədə zaman keçdikcə ciddi sağlıq problemləri ilə üzləşirlər – həm fiziki, həm psixoloji. Valideyn məsuliyyətsizliyi və nəzarətsizliyi ucbatından uşaqların həyatı təhlükədədir.
Format baxımından internetli və internetsiz oyunlar var. İnternetsiz oyunlar çox zaman oyun zallarında, internetli olanlar isə mobil telefon və ya kompüterdə oynanılır. Uşaqlar üçün daha riskli olanlar internetli oyunlar hesab edilir. Çünki oyun zallarında uşaqlar kütləvi formada toplaşır, oyuna fokuslansalar da, bir-biriləri ilə ünsiyyət də qura bilirlər. Yəni, real həyatdan, ünsiyyətdən tam qopmurlar, təklənmirlər. Amma bu o demək deyil ki, oyun zalları təhlükəsizdir.
Oyun zallarındakı oyunların uşaqlarda yaratdığı problemlərdən Pressklub.az-a danışan “Jannet Games” oyun zalının sahibi Ağa Dadaşzadə deyir ki, uşaqlar döyüş və qorxu oyunlarına maraq göstərdiyinə görə, ciddi psixoloji problemlərlə üzləşirlər.
“Yüksək məbləğə yüklənən bəzi döyüş oyunları var. Onlarda mərhələni keçmək çox çətindir. Oyun yaradıcıları qəsdən belə edib ki, çox oynanılsın və asılılıq yaratsın. Asan mərhələli oyunların istifadəçisi az olur. Bu döyüş növlü oyunlarda 6-7 mərhələ keçmək üçün günlərlə vaxt sərf edilir. Uşaqlarda bunu oynadıqdan sonra aqressiya yaranır. Oyunda müxtəlif fəndlər olur. Onlar bu fəndləri istifadə etdikcə psixoloji təsirə məruz qalırlar. Sonra da realdakı insanların üzərində bu fəndi tətbiq etmək istəyirlər. Oyunu 3D formatında elə dizayn ediblər ki, realdan seçilmir. Ona görə də daha çox diqqət çəkir və pərəstişkarı çox olur”.
Müsahibimiz deyir ki, uşaqlara güləşdən sonra psixoloji təsir edən digər oyun növü virtual futbol oyunlarıdır. Reallığa yaxın olan bu futbol oyunlarında bəzən ədalətsizlik olur. Zərbələr sayılmır, hakim haqsızlıq edir. Bu da insanda əsəb pozğunluğu yaradır. Oyun yaradıcısı belə edərək uşaqların əsəbini korlayıb, qazanmaq əzmi yaratmaqla, onları oyuna daha çox bağlayır.
Sahibkarın sözlərinə görə, uşaqlar oyuna aludə olduqdan sonra onları oyundan ayırmaq çox çətindir: “Bəzən oyunların mərhələsi rahat, lakin uzun olur. Məsələn, mərhələni keçmək rahat olsa da mərhələ artdıqca dəqiqəsi də artır. Nəticədə oyunçu vaxtın necə keçdiyindən xəbərsiz olur”.
Dadaşzadə hesab edir ki, uşaqların sağlamlığı üçün valideynlər onları nəzarətdə saxlamalıdır. 40 dəqiqə və ya 1 saatdan artıq oynamağa icazə verilməməlidir.
Müsahibimiz oyun zallarından başqa, onlayn oyunlara da münasibət bildirib. O, deyir ki, onlayn oyunlar daha təhlükəlidir. Çünki bu oyunlar uşaqlarda təhqirlər, ədəbsiz sözlər, bir-birinin parolunu oğurlamaq kimi mənfi keyfiyyətlər formalaşdırır: “Çalışmaq lazımdır ki, valideynlər uşaqlarını onlayn oyunlardan çəkindirsin. Ümumiyyətlə, bütün oyunlardan az istifadə edilməlidir. Həmçinin uşaq oyunlarla məşğul olarkən dərslərindən yayınır. Bunun fəsadları 2-3 ilə dəhşətli formada özünü göstərir”.
Azyaşlıların qorxu və şiddət konseptli oyunlara maraq göstərməsi o demək deyil ki, əyləncəli oyunlar yoxdur. Əyləncəli, məntiqli və s. formatda daha az zərərli oyunlar da var. Amma təəssüf ki, uşaqlar bu oyunlardan uzaqdır. Ona görə də valideynlər uşaqlarının nə oynadığına, neçə saat oynadığına nəzarət etməlidir. Uşağının qorxu və şiddət oyunu oynamasına maneə olmalı, tamamilə oyundan uzaqlaşdıra bilməsə belə, heç olmasa əyləncəli və düşündürücü oyunlara istiqamətləndirməlidir.
İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları mütəxəssisi (İKT) Fərhad Mirəliyev mövzu ilə bağlı Pressklub.az saytına açıqlama verib. O, deyir ki, oyun asılılığı tütün və ya alkoqol aludəçiliyi qədər zərərlidir.
“Oyun aludəsinin beynində mükafat sistemi formalaşır, qalibiyyətdən sonra da xoşbəxtlik hormonu deyilən dopamin ifraz olunur. Sonradan aludədə bu hərəkətləri təkrarlamağa stimul yaranır, çünki insan ondan həzz alır”.
Mütəxəssis deyir ki, insanın uzun müddət eyni vəziyyətdə qalması ilə bədənin müəyyən hissələri həddindən artıq yüklənir. Yəni, hərəkətsizlik olur. Bu da müxtəlif sağlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
Müsahibimizin sözlərinə görə, virtual oyunlarda oyunçu ölə və canlana, uça, öldürə bilər. Yəni, realda mümkün olmayan bir çox şey virtual aləmdə mümkündür. Ona görə də azyaşlılar bu oyunlara aludə olur.
F.Mirəliyev uşaqları bu təhlükədən qorumağın yollarından da bəhs edib. O, hesab edir ki, yeniyetmələrdə oyun aludəliyinin qarşısını almaq üçün uşaqla qarşılıqlı ünsiyyət qurulmalıdır. Çox vaxt ünsiyyət çatışmazlığı olduqda, yeniyetmə özünü tam ifadə edə bilmir. Ona görə də oyunlar onun həyatında üstünlük təşkil etməyə başlayır: “Valideynlər uşaqlarında oyun asılılığından şübhələnsə, uşaqları ilə daha çox vaxt keçirməlidirlər. Məsələn, birlikdə velosiped sürmək, boulinq oynamaq, konsertə getmək, idman və ya yaradıcılıq dərnəyinə yazılmaq kimi fəaliyyətlər seçilə bilərlər. Əsas məqsəd uşağa real dünyadan müxtəlif yollarla həzz almağı öyrətməkdir”.
Məlumdur ki, insan uzun müddət ekrana baxdıqda gözlərini daha az qırpır və nəticədə buynuz qişası qurumağa başlayır. Nəticədə görmə problemi yaranır. Həmçinin oyuna uzun müddət sərf edənlərdə yuxu pozğunluğu, narahatlıq, əsəbilik və əhval dəyişikliyi kimi psixi pozğunluqlar müşahidə edilir.
Təsadüfi deyil ki, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) kompüter oyunlarından asılılığı rəsmən xəstəlik kimi tanıyıb. ÜST-nin psixoaktiv maddələr və asılılıq yaradan davranışlar üzrə eksperti Vladimir Poznyakın sözlərinə görə, indi oyun asılılığı psixi pozğunluğun bir növü kimi tanınır. O, qeyd edib ki, bayram günlərində insanların çoxu kompüter arxasında, o cümlədən video oyunlar oynamaqla daha çox vaxt keçirir. Yəni, valideynlər bayram günlərində uşaqlarına xüsusi diqqət göstərməli, onları aktiv əyləncəyə cəlb etməlidir.
İndiki uşaqlar cəmiyyətdən uzaqdır. Öz dünyaları var. Hətta tərpətməsən, otağından kənara da çıxmaz. Oyun və təklik onların həyat qayələrinə çevrilib. Texnologiyanın inkişaf etmədiyi, rəqəmsal eradan əvvəlki vaxtlarda uşaqlar həyətə düşər, maraqlı oyunlar oynayıb, söhbət edib, əylənərdilər. Hələ bayram günlərində sevincdən səhər yuxudan qalxan kimi həyəcanla həyətə atılardılar. İndi isə nəinki adi günlərdə, heç bayram günlərində də həyətdə uşaq tapılmır. 3-4 nəfər olar, ya olmaz. Onlar da tez sıxılıb, evə - virtual aləmə qaçırlar.
Virtual oyunlar uşaqlarda ünsiyyət problemi, asosiallıq, ətrafındakılara qarşı aqressiv davranışlar kimi problemlər də yaradır. Yəni, uşaq cəmiyyətdə özünə yer tapa bilmir. Hər kəsdən uzaqlaşır, sosial həyatı olmur.
Bununla bağlı Pressklub.az saytına açıqlama verən sosioloq Nail Cəlil deyir ki, virtual oyunlara aludə olan uşaqlar özünü cəmiyyətdən təcrid edir.
“Uşaqların texnologiyalara müəyyən qədər bələd olması, oyun vərdişlərini mənimsəməsi beynin inkişafı baxımından yaxşıdır. Amma hər oyun beyni inkişaf etdirmir. Etdirənlər isə bu yaxşılıqla yanaşı, ciddi problemlər də yaradır. Çünki oyunlar virtual olsa belə, onların meydana gətirdiyi təhlükələr var. Bu oyunlar asılılıq, aqressiya yaradır, qeyri-adekvat davranışa, bir sıra hallarda özünəqəsdə təhrik edir, psixoemosional, sosial və psixofizioloji inkişafla bağlı müxtəlif problemlər doğurur”.
Sosioloq deyir ki, uşaqları bu təhlükədən qorumaq üçün cəmiyyət, valideynlər, dövlətin müvafiq qurumları məsuliyyət daşıyır və bu istiqamətdə hərəkətə keçməli, önləyici addımlar atmalıdırlar: “Oynamaq, əylənmək uşaq təbiətinə xas olan xüsusiyyətdir. Onların davranışını müəyyən yaşa qədər böyüklər tənzimləyir. Bu baxımdan, həll, nəzarət mexanizmini də onlar fikirləşməlidir”.
Müsahibimizin sözlərinə görə, hər bir uşağa vaxt bölgüsünü, cavabdehlik hissini, özünə və başqalarına qarşı etik, məsuliyyətli, sağlam davranışı aşılamaq lazımdır.
Oyunların uşaqlarda yaratdığı gərginlik, stress, narahatlıq, depressiya, yuxu rejiminin pozulması fəsadların yalnız bir hissəsidir. Ən böyük problem odur ki, virtual oyunlara aludə olan uşaqlarda digər insanları anlama prosesi çox zəifləyir, sosial ünsiyyət, canlı oyunlar kəskin məhdudlaşır, gerçək sosiallaşma, şəxsiyyət kimi formalaşma prosesi, sosial məsuliyyət hissi arxa plana keçir. Hətta elə oyunlar var ki, uşağın ölümü ilə nəticələnir.
Uşaq və yeniyetmə psixoloqu Gülnar Orucova virtual oyunların uşaqlarda yaratdığı psixoloji problemlərdən danışıb. O, Pressklub.az-a açıqlamasında bildirib ki, uzun müddət oyun oynayan uşaqlar zehni inkişafa görə digərlərindən 30 faiz geri qalır.
“Son zamanlarda bütün uşaqlar, hətta 1 yaşı olmamış körpələr də telefonla oynayır. Oyunlar uşaqların həyatını məhv edən, sağlamlığına ziyan vuran məşğuliyyətdir. Oyunlar dayaq-hərəkət aparatının pozulması, gərginlik, aqressivlik, narahatlıq, ünsiyyət problemi, əqli problemlər, emosional pozuntular, yuxu pozğunluğu, pis vərdişlər, sosial bacarığın zəifləməsi, diqqət pozğunluğu yaradır. Hətta bəzi oyunlar intiharlara səbəb ola bilər. Bundan əlavə, fasiləsiz oynamaq gözün zəifləməsi, skalioz ( sütununun əyriliyi-red), kifoz(onurğanın döş nahiyəsinin önə doğru əyilməsi, donqarlaşması-red), lordoz(onurğa sütununda bel və omba hissədə önə olan əyrilik-red) kimi xəstəliklərin yaranması, eləcə də uşaqlarda yemək davranışının pozulması ilə nəticələnir. Yəni, telefona baxaraq həddən çox qida qəbul edəndə obez (bədən çəkisinin piy qatların hesabına artması-red) yarana bilər. Bəzən isə uşaq saatlarla oyun oynayır və ac qalır”.
Müsahibimizin sözlərinə görə, “pubg” kimi oyunlar uşaqlarda aqressiya, stressə davamsızlıq yaradır. Həmin vizual, fantastik aləmi realda yaratmaq istəyirlər.
Psixoloq deyir ki, valideynlər nəzarətdən əlavə, vaxtaşırı, 6 aydan bir uşağını psixoloqa aparmalıdır: “Təəssüf ki, bizim valideynlər bunu etmir. Bütün dünyada hər ailənin psixoloqu var. Amma Azərbaycanda bu yoxdur. Çünki bizdə psixoloqa gedənə ruhi xəstə kimi baxırlar. Ona görə uşaqlarda bu problemlər çoxalır”.
Məlum oldu ki, son zamanlarda azyaşlıların kütləvi şəkildə oyunlara aludə olmasının müxtəlif səbəbləri var. Uşaq realda yaşaya bilmədiyi şeyləri virtual oyunlarla gerçəkləşdirir. Əvvəllər televiziyada sehrli kinolar yayımlanırdı. Uşaqlar bu kinoların təsiri ilə sehrli güclərinin olduğunu düşünüb, uçmağı, zamanda səyahəti, görünməz olmağı və s. arzulayırdılar. Sonra anidən bütün sehrli kinolara qadağa qoyuldu ki, uşaqların psixologiyasına təsir edir. O kinolar heç olmasa, uşağı əyləndirir, sehrli olmağın xəyalını qurdurur, xəyal gücünü genişləndirirdi. İndi isə həmin kinoları virtual oyunlar əvəzləyib. Özü də o kinolardan qat-qat zərərli formada. Bu oyunlarda uşaqlar xəyal qurmur, xəyal olacaq fantastik şeyləri reallaşdırırlar. Sonra da real həyatdan sıxılıb, darıxdırıcı olduğunu düşünürlər. Ona görə də bu oyunlar uşaqlarda asılılıq yaradır.
Əlbəttə, uşaqların oynayıb, əylənməyə haqqı var. Amma atalarımız əbəs yerə deməyib ki, hər şeyin çoxu zərərdir. Uşaqlar onlar üçün nəyin doğru, nəyin yanlış olduğunu ayıra biləcək yaşda deyillər. Buna nəzarət edib, doğrunu da, yanlışı da uşağına öyrətmək valideynin borcudur. Bəzi valideynlər uşağını çox sevsə də, yanlış sevir. Belə bir məsəl var: pişik balasını çox istədiyindən yeyər. Baxın, təəssüf ki, indiki valideynlərin çoxu bu pişik kimidir. Yəni, elə uşaqlar var ki, telefon və ya kompüter əlindən alınan kimi başlayır ağlayıb, çığırmağa. Valideyn də uşağının ağlamasına qıymayıb, aldığını yenidən geri qaytarır. Uşaq da istədiyini əldə edən kimi gözünün yaşını silib, xoşbəxtliklə işinə davam edir. Bu valideynlər düşünmür ki, uşağını həmin anlıq sevindirsə də əslində ona böyük zərər vurur. Yalnız zaman keçdikcə, fəsadlar üzə çıxdıqdan sonra gec də olsa, başa düşürlər.
Günay Elşən