Minsk Qrupunun həmsədrləri problemi həll etməkdə qərarlı olublar, amma heç nə alınmayıb

25 il əvvəl – 1998-ci il fevralın 3-də Ermənistanın birinci prezidenti Levon Ter-Petrosyan istefa verib. O, bəyan edib ki, “məlum qüvvələr” tərəfindən onun qarşısında belə bir tələb qoyulub.

“İstefa qərarını ona görə vermişəm ki, bu addımın alternativini dövlətimiz üçün daha təhlükəli hesab edirəm”, – o, deyib.

Ter-Petrosyan 4 dəqiqəlik vida nitqində bu “məlum qüvvələrin” kimlər olduğunu, prezidentə belə bir tələbi niyə və necə irəli sürdüklərini açıqlamayıb. O, bu suallara zamanın cavab verəcəyinə eyham vurub.

İndi ABŞ Dövlət Departamentinin arxivlərindən təkcə Ermənistandakı daxili siyasi fikir ayrılıqlarını deyil, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin bağlı qapılar arxasında hansı tələblər irəli sürdüyünü göstərən məxfi sənədlər üzə çıxır.

Əslində, Qarabağ problemi ilə bağlı danışıqlar prosesi Ter-Petrosyanın istefasından bir il əvvəl – 1997-ci ildə intensivləşməyə başlayıb. Bunu şərtləndirən iki amil var idi: birincisi, Azərbaycan qaz və neft kəmərlərinin çəkilməsi ilə bağlı ilk müqavilələri imzalamağa başladı və Qərb regionda sabitliyin və sülhün bərqərar olmasında maraqlı idi. Digər tərəfdən, həmin ilin yanvarında yeni format yaradıldı: Rusiya, ABŞ və Fransanın həmsədrliyi. Dövlət Departamentinin diplomatik teleqramları göstərir ki, həmin mərhələdə bu problemin həll edilməsi, bununla da Qərb və Rusiyanın əməkdaşlıq edərək Avropada sülhü təşviq edə biləcəyini göstərməsi hər üç ölkənin maraqlarına uyğun olub.

Buna görə də həmsədrliyin yaradılmasından cəmi bir ay sonra – fevralda bu məsələ ABŞ dövlət katibi Madlen Olbraytla Fransa prezidenti Jak Şirak arasında Parisdə keçirilən görüşün gündəliyinə salınıb. İki Qərb lideri vahid cəbhədən çıxış etməyin və bu konfliktə son qoymağın vacibliyini vurğulayırlar.

Bir neçə həftə sonra ABŞ dövlət katibinin müavini Strob Talbott Ermənistanın xarici işlər naziri Aleksandr Arzumanyanla görüşür və ondan xahiş edir ki, prezident Ter-Petrosyana çatdırsın, hazırda Qarabağ məsələsi ilə üç fövqəldövlət məşğul olur və bu faktı nəzərə almamaq olmaz.

“Mühüm maraqları olan üç böyük ölkə məsuliyyəti öz üzərinə götürüb. Həm ABŞ, həm Fransa, həm də Rusiya tərəfindən prosesi irəli aparmaq məsələsində maraqların konsolidasiyası tədricən artır. Ter-Petrosyan buna göz yummamalıdır, təzyiq olacaq”, – ABŞ-ın xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri Ceyms Kollinz xəbərdarlıq edib.

Vasitəçilərin danışıqları intensivləşdirmək səylərində ciddi olduğunu aşağıdakı diplomatik teleqramdan da görmək olar: bir neçə gün sonra ABŞ dövlət katibinin müavini əvvəlcə fransalı və rusiyalı həmkarları Jak Blot və Boris Pastuxovla, sonra isə Rusiyanın xarici işlər naziri Yevgeni Primakovla görüşür. Hər üç tərəf hər üç görüşdə vahid cəbhədən çıxış etməyə və tərəflərin güzəştə getməsi üçün onlara təzyiqləri gücləndirməyə hazır olduqlarını vurğulayır. Bu məsələnin bir ay sonra – apreldə Helsinkidə keçiriləcək Yeltsin-Klinton görüşünün gündəliyinə salınması qərara alınır. Mövzunu işçi nahar zamanı ABŞ prezidenti açır.

“Mən, xarici siyasət məsələlərində əməkdaşlığımızı genişləndirmək istəyirəm, onlardan biri də Qarabağ problemidir. Bu məsələnin həlli hamımızın marağındadır və mən problemi ölü nöqtədən tərpətmək üçün sizinlə birgə çalışmağa hazıram”, – deyə Klinton bildirib. Yeltsin cavabında bildirir ki, Moskva Vaşinqtonun iştirakına yalnız sevinə bilər: “Biz bu təşəbbüsə qısqanclıqla yanaşmayacağıq, əminəm ki, sizin təsiriniz müsbət olacaq”.

“Atəşkəs ermənilərdə və azərbaycanlılarda özlərinə inam yaradıb və onlar güzəştə getməyə meylli deyillər. Lakin biz tərəflərə başa salmalıyıq ki, onların inadkarlığı arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər”, – Primakov məsləhət görür.

Artıq ertəsi gün ABŞ dövlət katibinin müavini Türkiyə xarici işlər nazirinin müavini Öymənlə telefonla danışığır.

“Öymən bildirdi ki, bir neçə gün əvvəl İstanbulda Rusiya xarici işlər nazirinin birinci müavini İvanovla təkbətək söhbət edib və o, Moskvanın Dağlıq Qarabağ məsələsində irəliləyişə hazır olduğunu deyib. İvanovda belə bir hiss varsa, cəhd etməyə dəyər”, – deyə Dövlət Departamentinin məxfi sənədində bildirilir.

Bundan iki həftə sonra üç vasitəçi Vaşinqtonda görüşür və ilk dəfə olaraq öz ideyalarını vahid sənəddə birləşdirir.

Bir neçə gündən sonra bu birgə sənəd prezidentlər səviyyəsində – Klinton, Yeltsin və Şirakın Paris görüşü zamanı müzakirə olunur və qəbul edilir.

Dövlət Departamentinin artıq məxfi sayılmayan sənədinə görə, Klinton Yeltsinə deyib: “Qarabağ məsələsinin həlli bu gün bir çox problemləri yoluna qoyacaq və bizi sabah yarana biləcək bir çox problemlərdən xilas edəcək”.

Artıq may ayının sonunda vasitəçilər sonradan “paket həll variantı” kimi tanınan sənədi bölgəyə gətirirlər. Ermənistan prezidenti ilə görüşün ilk dəqiqələrindən son ana qədər elçilər eyni fikri vurğulayırlar: onlar yekdil və ciddidirlər.

“Üç ölkənin prezidentlərdən tutmuş hökumətlərinə qədər hamı sülh prosesini irəli aparmaq üçün səylə və məsuliyyətlə çalışıb”, – məxfilikdən çıxarılan sənədə əsasən, ABŞ dövlət katibinin müavini Ter-Petrosyana deyib və qeyd edib ki, beynəlxalq ictimaiyyət tərəflərdən onların səylərinə lazımi ciddiliklə yanaşacaqlarını gözləyir.

Fransız vasitəçi Jak Blot xəbərdarlıq edir: “Əvvəllər tərəflər vasitəçi ölkələr arasındakı fikir ayrılıqları üzərində oynamağa, onları bir-birinə qarşı qoymağa meylli idilər, indi isə həmsədrlər birləşib”.

Rusiya səfiri də təsdiqləyir: “Razılaşmanın vaxtı çatıb”.

Öz növbəsində ABŞ, Rusiya və Fransa liderləri Denverdə keçirilən G8 sammitində Dağlıq Qarabağla bağlı ilk birgə bəyanatı qəbul edirlər.

“Təkcə atəşkəs kifayət deyil. Beynəlxalq ictimaiyyət yekun həllə nail olmağa çağırır və biz əminik ki, regionda sabit və davamlı sülhün bərqərar olmasını gecikdirmək olmaz”, – deyə Yeltsin, Klinton və Şirak bildiriblər.

Amma bu misilsiz səylərə və üç həmsədr ölkənin birliyinə baxmayaraq, yerlərdə danışıqlar irəli getmir.

“Düşünürəm ki, biz işə başlamalıyıq, çünki bunu etməsək, onlar bizi müqəvva hesab edəcəklər”, – Rusiya xarici işlər naziri dövlət katibi Olbraytla Denverdə görüşdə deyir, təhdid və sanksiyalara əl atmağı təklif edir: “Biz diş göstərməliyik. Siz amerikalılar neftdən rıçaq kimi istifadə edərək, azərbaycanlılara nəsə edə bilərsiniz. Deyə bilərsiniz ki, sövdələşmə baş tutmasa, şirkətlərinizi neft hasilatında Azərbaycana kömək etməyə təşviq etməyəcəksiniz. O ki qaldı Ermənistana, biz silah amilindən rıçaq kimi istifadə edəcəyik. Başqa sözlə, Rusiya Ermənistanı silah verməyəcəyi ilə hədələyə bilər, siz isə neft amilindən istifadə edə bilərsiniz”.

Bu xəbərdarlıqlara baxmayaraq, Stepanakert (Xankəndi – red.) və Bakı paket variantını qəti şəkildə rədd edir. Təxminən iki ay sonra həmsədrlər eyni prinsiplərə əsaslanan yeni, “mərhələli plan” təqdim edirlər. Bu dəfə planın həyata keçməsinin, belə demək mümkünsə, uzadılmış variantı seçilir. Məsələn, əgər birinci paket variantda ərazilərin qaytarılması ilə eymi vatda statusun da müəyyənləşdirilmə nəzərdə tutulurdusa, indi vasitəçilər əvvəlcə ərazilərin azad edilməsini, qaçqınların qaytarılmasını, Qarabağ ermənilərinin təhlükəsizliyinin və özünüidarəsinin təmin edilməsini, sonra isə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və Qarabağın statusu məsələlərinə baxmağı təklif edirdilər.

Ermənistan prezidenti həmsədrlərin bu ardıcıl səyləri fonunda sentyabrda mətbuat konfransı keçirir və erməni tərəfinin beynəlxalq birliyin iradəsinə zidd getməsinin nə qədər təhlükəli olduğunu bildirir: “Beynəlxalq ictimaiyyət bu vəziyyətin daha 20 və ya 30 il belə qalmasına icazə verəcək? Bu, istisnadır və beynəlxalq ictimaiyyət bizi ciddi şəkildə zəiflətmək üçün elə yollar və vasitələr tapacaq ki, biz nəinki bu gün kompromislərlə əldə edə biləcəyimizdən məhrum olacağıq, həm də özümüzü daha pis vəziyyətə salacağıq”.

Ter-Petrosyanın mətbuat konfransından 3 gün sonra Rusiyanın xarici işlər naziri Primakov ABŞ dövlət katibinin müavini ilə görüşür və xəbərdarlıq edir ki, Ter-Petrosyan cəsarətli mövqeyinə görə ciddi tənqidlərə məruz qalıb və ona dəstək verilməlidir. Primakov vurğulayır ki, “gec-tez Dağlıq Qarabağa təzyiq etmək lazım gələcək”.

Vasitəçilər Stepanakerti (Xankəndi – red.) necə razı salmağı müzakirə etməyə başlayırlar. Fransa prezidenti Jak Şirak oktyabrda Strasburqda Ermənistan prezidenti ilə görüşərək, baş nazir Koçaryanı və digər nüfuzlu qarabağlıları Parisə dəvət etməyi təklif edir.

“Məqsəd razılığa gəlmək üçün onlara təzyiq etmək idi. Daha sonra Koçaryanı Moskvaya, sonra Nyu-Yorka dəvət etmək olardı, orada da ona eyni şeylər deyiləcəkdi”, – Dövlət Departamentinin məxfilikdən çıxarılmış sənədlərinə əsasən, Fransa xarici işlər nazirinin müavini ABŞ dövlət katibinin müavininə təklif edib.

Lakin ideya heç bir nəticə vermir. Koçaryanın səfərindən sonra Fransa xarici işlər nazirinin müavini Vaşinqtona məxfi teleqram göndərib: “Biz Koçaryanın mövqeyində real dəyişikliyə nail ola bilməmişik və danışıqlara başlamaq üçün real perspektiv görmürük”.

Beynəlxalq birliyin təşəbbüsündən bu cür inadla imtina edilməsini izah etməyə çalışan vasitəçilər ehtimal edirlər ki, Ter-Petrosyanla Koçaryan razılaşdırılmış oyun oynaya bilələr: biri vasitəçiləri rədd edir, digəri kompromislərə hazır olduğunu bəyan edir.

Əslində isə hər şey daha ciddi idi. İrəvanda hakimiyyət uğrunda mübarizə hər saat dərinləşirdi. Gizli diplomatik teleqramlara görə, bu məsələdən ilk olaraq Rusiyanın xarici işlər naziri Yevgeni Primakov duyuq düşür.

Ter-Petrosyanın istefasından hələ bir ay əvvəl, yanvar ayında İsveçdə ABŞ dövlət katibinin müavini Strob Talbottla görüşərkən Primakov demişdi: “Koçaryan Ermənistanın prezidenti olmaq istəyir. Qarabağ erməniləri maneədir, gəlin bu məsələyə vaxt itirməyək, bunun əvəzinə nə edə biləcəyimizi müzakirə edək”.

Primakov Qarabağ hakimiyyətinə təzyiqləri gücləndirməyi və təcili olaraq ora “diplomatik desant” göndərməyi təklif edir.

“Minsk qrupunda olan vasitəçilər, belə demək mümkünsə, üç çox ciddi ölkənin nümayəndəsi kimi Stepanakertə (Xankəndi – red.) getsələr, bunun müəyyən nəticəsi olacaq. Bu, onu göstərəcək ki, onlar sülh yolu ilə nizamlanmaya qarşı çıxmaqla, bütün dünyanın iradəsinə zidd gedirlər”, – gizli teleqrama görə, Rusiya xarici işlər naziri dövlət katibinin müavininə bildirib.

Talbott Ter-Petrosyanı dəstəkləməyin zəruriliyi ilə razılaşır və etiraf edir ki, onunla Koçaryan arasında əsl mübarizə başlayıb. Eyni zamanda o, Stepanakertə (Xankəndi – red.) getməkdən imtina edir və Primakova vasitəçilərin Qarabağa son səfərinin şok təfərrüatlarını danışır.

“Arkadi Qukasyan keçən dəfə bizi, həmsədrləri Stalin repressiyaları zamanı fəaliyyət göstərən bədnam “üçlüklə” müqayisə etdi, Qarabağ ermənilərinin qırğınını təşkil etməkdə ittiham etdi. Eyni vəziyyətlə yenidən üzləşmək istəmirəm”, – deyə ABŞ dövlət katibinin müavini etiraf edir.

Diplomatlar yenidən Parisdə görüşmək qərarına gəlirlər. Lakin bundan əvvəl, Primakovla Talbott arasında bu söhbətdən iki həftə sonra Ter-Petrosyan istefa verir.

“Vəziyyəti gərginləşdirməmək üçün hər hansı şərh və ya qiymətləndirmədən çəkinəcəyəm. Sadəcə, qeyd etməyi zəruri hesab edirəm ki, hakimiyyət böhranı şəraitində Artsax (Dağlıq Qarabağ – red.) məsələsinin müzakirəsi yalnız bəhanə idi. Problem daha dərindir və dövlətçilik prinsipləri, sülh və ya müharibə alternativləri ilə bağlıdır. Və kimin Artsax (Dağlıq Qarabağ – red.) üçün nə etdiyini, kimin isə əslində onu satdığını həyat göstərəcək”, – Ermənistanın birinci prezidenti çıxışında bildirib.

Həmin günlər masada Ermənistan silahlı qüvvələrinin Laçın istisna olmaqla, işğal olunmuş ərazilərdən çıxarılması, tərəflər arasında ayırıcı xəttin yaradılması variantı var idi – bufer zonasında heç kim yaşamamalıydı və ATƏT qüvvələrinin nəzarəti altında olmalıydı. Laçın dəhlizi indiki 5 kilometr deyil, 22 kilometr olmalı idi. Azərbaycan onu ATƏT-ə icarəyə verməli, o da öz növbəsində onu Dağlıq Qarabağ ermənilərinin istifadəsinə ötürməliydi.

Qarabağ ermənilərinin öz bayrağı, gerbi, himni və konstitusiyası olmalı idi. Vətəndaşlar Qarabağ ərazisində hərbi xidmət keçə bilərdilər, Azərbaycan ordusu, təhlükəsizlik qüvvələri və polisinin isə yerli hakimiyyət orqanlarının icazəsi olmadan Dağlıq Qarabağa daxil olmaq hüququ olmayacaqdı. Stepanakert (Xankəndi – red.) həm də iqtisadiyyat, elm, mədəniyyət, idman və humanitar sahələrdə xarici ölkələr və beynəlxalq təşkilatlarla xarici əlaqələr qurmaq hüququ əldə edirdi. Bundan sonra, növbəti mərhələdə statusun dəqiqləşdirilməsinə keçmək təklif olunurdu. Beynəlxalq ictimaiyyət bundan əvvəl sülhməramlı qüvvələri yerləşdirərək, təhlükəsizliyi təmin etməyə söz verirdi.

Diplomatik sənədlərdən də görünür ki, vasitəçilər bu məsələ ilə bağlı qapalı danışıqlar zamanı bunun tərəflərə təklif edə biləcəkləri ən yaxşı variant olduğunu vurğulayıblar. Bununla yanaşı, fövqəldövlətlər erməni tərəfinə xəbərdarlıq ediblər ki, həll yolu tapılmasa, Ermənistan inkişaf və çiçəklənmə imkanlarını itirəcək.

Moskvadan Vaşinqtona göndərilən diplomatik mesaja görə, Primakov 1997-ci ildə deyib: “Zaman İrəvanın əleyhinə işləyir: Azərbaycan varlanarkən, Ermənistan yerində sayır”.

“1997-ci il qaz kəmərləri və nəqliyyat marşrutları ilə bağlı qərarların qəbulu ilidir. Erməni tərəfi regional proseslərdə iştirak edə bilməsə, bu, Ermənistana baha başa gələcək ki, bu da heç kimin maraqlarına uyğun deyil”, – deyə ABŞ-ın xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri Ceyms Kollinz bundan bir neçə ay əvvəl Ermənistanın xarici işlər nazirinə xəbərdarlıq edir.

Dövlət katibinin müavini Strob Talbot da Ermənistanın enerji proqramlarında və regional layihələrdə iştirakının Qarabağ probleminin həllindən asılı olduğunu vurğulayıb.

“Prezident Klintonun fikrincə, Ermənistanı regionda gözlənilən iqtisadi inkişafın iştirakçısına çevirmək lazımdır”, – diplomatik sənədlərdən birinə görə, Strob Talbott bildirib. Yüksək rütbəli diplomat “Nairit” kimya zavodunun yenidən işə salınmasının mümkünlüyündən danışıb və eyni zamanda xəbərdarlıq edib: “Bu, münaqişə səbəbindən hansı planların pozulduğunu göstərir. Sülh olmadan heç nə olmayacaq”.

Birinci prezidentin istefasından keçən iyirmi ildən artıq müddətdə Ermənistanın hər üç lideri status-kvonu saxlamaq kursunu götürüblər. Və hər üçü hakimiyyətlərinin müxtəlif mərhələlərində Ter-Petrosyanı məğlubiyyətdə və xəyanətdə ittiham edirdilər.

Müəllif: Yegine Buniatyan (Radio Azatutyun).

Məqalənin orijinalı: https://rus.azatutyun.am/a/32254361.html
pressklub

Azərbaycan-İran münasibətlərindəki gərginlik müstəqilliyin ilk illərindən davam edir. Zamanla “qabarma-çəkilmə” olsa da fundamental problemlər əsaslı həllini tapmayıb. 44 günlük müharibədən sonra isə ziddiyyətlər kəskinləşib, tərəflər qarşılıqlı olaraq güc nümayişinə əl atıblar. Vəziyyətin bu həddə gəlməsi hansısa cari maraqlarla bağlı deyil. Azərbaycan İran rejiminin yürütdüyü siyasəti öz milli təhlükəsziliyinə təhdid hesab edir, eyni zamanda Tehran Azərbaycanın varlığını, beynəlxalq mövqelərini gücləndirməsini, Türkiyə və İsraillə müttəfiqlik münasibətlərini özünə təhdid sayır.

İrana qarşı nüvə proqramından dolayı beynəlxalq güclərin təhdidlərinin artdığı vaxtda Tehran Azərbaycanı da anti-İran koalisiyasının üzvü kimi qəbul edərək, onu özünə qarşı potensial təhlükə hesab edir. Bu gərginlik nə zamana qədər davam edəcək, onun həlli mümkündürmü, tərəflərin kompromis imkanları nədən ibarətdir?

Bu suallara cavab tapmaq üçün əvvəlcə əsas ziddiyyətlərin mənbəyinə baxmaq lazımdır.

İran müstəqil, dünyəvi, demokratik, inkişaf etmiş Qərb ölkələri ilə yaxşı əlaqələrə malik olan, o cümlədən Türkiyə ilə strateji müttəfiq olan Azərbaycanı özünə təhdid sayır. Xarici siyasət də bu “təhdidi” neytrallaşdırmaq istiqamətində qurub, davamlı olaraq siyasi, dini, diplomatik, iqtisadi alətlərdən istifadə edib. Azərbaycan hakimiyyətinə daxildən “yumşaq güclə” təzyiq riçaqları yaratmaq üçün öz “ordusunu” formalaşdırmağa çalışıb. Dini qurumlar, xarici kəşfiyyat strukturları fasiləsiz olaraq Bakıətrafı kəndlərdə, cənub və aran bölgələrində çalışaraq teokratik rejimin kultlarına itaət edən kütlələr yaradıb. Zaman-zaman onların bir hissəsini siyasi müstəviyə transfer edib, habelə media, vətəndaş cəmiyyətinə sirayət edib, dini mərasimləri, ayinləri dövlətin nəzarətindən çıxarmağa cəhd edib.

Biz xüsusi xidmət orqanlarının keçirdiyi əməliyyatlarla İran kəşfiyyatının izlərini dövlət strukturlarında, təhlükəsizlik və müdafiə qurumlarında da görmüşük. Habelə cənubdan Azərbaycana istiqamətlənən narkotrafikin arxasında qonşu ölkənin hüquq-mühafizə orqanlarının dayandığı da şübhə doğurmur.

Bunlar və sadalanmayan digər həmlələrin əsas hədəfi Azərbaycanı sarsıtmaq, cəmiyyəti fundamental dəyərlərini məhv edərək, İranın hakim ideologiyasına tabelə olan “şiə ümmətinə” çevirməkdən ibarətdir.

Azərbaycan dövləti İranın bu hücumlarına qarşı tədbirlər görüb, bu istiqamətdəki nailiyyətlər sırasında daha çox xüsusi xidmət orqanlarına bağlı qrupların ifşa olunmasını, narkomafiyanın xidmətində dayanan şəbəkələrin ifşasını qeyd edə bilərik. Amma təəssüf ki, İranın nəhəng ekspansiyasının dağıdıcı təsirlərini tam şəkildə önləmək mümkün olmayıb. Nəticədə Azərbaycanda öz dövlətinə qarşı çıxacaq kütlələr formalaşıb və onlar bu gün İran tərəfindən dövlətə qarşı təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunur.

İran rejimi həm də Ermənistandan Azərbaycana qarşı var gücü ilə istifadə edib. Ötən 30 ildə işğalçı ölkənin iqtisadi, hərbi cəhətdən gücləndirilməsi bu məqsədə xidmət edib. Şübhəsiz ki, ötən illər ərzində Azərbaycandakı İrana bağlı casus şəbəkəsi həm də Ermənistan üçün çalışıb, düşmən ölkəni lazımlı kəşfiyyat məlumatları ilə təmin edib. Tehran rejimi maksimum çalışırdı ki, bu işğal müddəti uzansın, Azərbaycan cəmiyyəti parçalanmış, daxili didişmələr içində çırpınan, heç bir ideologiyaya, dəyərlərə malik olmayan, İranın dini mərkəzlərinin, məscidlərdəki agenturanın diktəsi ilə oturub-duran kütləyə çevrilsin.

Tehran rejimi ağır iqtisadi sanksiyalar altında boğulsa da bu hədəflərinə çatmaq üçün böyük maliyyə, inzibati, siyasi, diplomatik, kəşfiyyat resursları səfərbər edib. Nəyin bahasına olursa-olsun, Azərbaycan bir dövlət kimi olmamalıydı, çünki firavan, azad, çiçəklənən, demokratik Azərbaycan teokratik rejimin qamçıları altında inləyən milyonlarla türkün nicatına çevrilə bilərdi. İranda bu ölkəni yüz illərlə idarə etmiş, bir əsrdə 3 dəfə inqilab edən, öz milli dəyərlərinə bağlı Cənubi Azərbaycan türkləri teokratik rejimin əsas qorxusudur. Onlara qarşı istibdad rejiminin həyata keçirdiyi repressiyalar tarixdə qəddarlığın, vandalizmin az saylı nümunələrindən biridir.

İranla Azərbaycan arasında əsas ziddiyyətlərın qısa təsviri bundan ibarətdir. Tehranın son illər daha da aqressivləşməsi 2020-ci ildə Azərbaycan ordusunun zəfəri ilə başa çatan 44 günlük müharibənin Cənubi Qafqaz regionunda yaratdığı yeni geosiyasi reallıqlardır.

Birincisi, İranın əsas təzyiq aləti Ermənistan Azərbaycana qarşı hərbi-siyasi təzyiq aləti rolunu itirib;

İkincisi, Azərbaycan 30 ilə yaxın işğal altında olan sərhədlərinə nəzarəti bərpa edib və nəticədə Tehran-İrəvan əlaqələrinin logistika xətlərini nəzarətə götürüb;

Üçüncüsü, Ermənistan 10 noyabr bəyanatı ilə Azərbaycanla Naxçıvan arasında maneəsiz əlaqənin yaradılması öhdəliyini götürüb. Bu, İran üçün qəbuledilməzdir. Çünki bu əlaqələr Naxçıvanın iqtisadi blokadadan, paralel olaraq, İrandan asılılığından çıxmasına, Azərbaycanın Türkiyə və Türk dünyası ilə quru əlaqələrinin bərpa olunmasına gətirib çıxaracaq. Burada Bakının Zəngəzur dəhlizini hərbi güclə almasından söhbət getmir. Ermənistan özü regionda bütün iqtisadi, kommunikasiya xətlərinin bərpasını öz gələcəyinin qarantı kimi görür, eləcə də regionda İran xaric bütün qüvvələr bu açılımda maraqlıdırlar. Tehranın Ermənistan sərhədlərinin toxunulmazlığını özünün “qırmızı xətləri” elan etməsi bu narahatlıqla bağlıdır.

Beləliklə, İran Azərbaycana qarşı ciddi təhdid mənbəyinə çevrilməsi Bakını ciddi hərəkətə gətirib, son aylarda xarici siyasətdə müşahidə olunan yüksək aktivlik cənubdan gələcək potensial təhlükələrin neytrallaşdırılmasına xidmət edir.

Əvvəla, Azərbaycan Türkiyə ilə Şuşa bəyannaməsi imzalayaraq, regionun ən güclü ölkəsini – NATO üzvünü öz milli təhlükəsizliyinin qarantına çevirib;

İkincisi, İsraillə hərbi-texniki, siyasi-diplomatik əlaqələrini yeni səviyyəyə daşıyıb və Təl-Əvivdə uzun illər ləngiyən səfirliyini açıb;

Üçüncüsü, Böyük Britaniya ilə iqtisadi əlaqələrə son illər hərbi-siyasi əməkdaşlıq məzmunu daxil edilib və Bakı-London diplomatik xəttində görünən trafik Tehranı ciddi şəkildə narahat edir.

Nəhayət, dördüncüsü, Azərbaycan anti-İran koalisiyasının işində iştirak etməklə, müdafiədən hücum mövqeyinə keçib. Biz ötən il İranın Araz sahilində hərbi təlimlərinə cavab olaraq Azərbaycanın yeni nəsil silahlarla silahlanmış ordusunun cənub sərhədlərində genişmiqyaslı manevrlər keçirdiyini gördük. Bu təlimlərdə Türkiyə generalitetinin iştirakı, habelə ondan əvvəl və sonra Bakıda Türkiyə, İsrail müdafiə və təhlükəsizlik rəsmilərinin sıx görüşməsi də Tehran qarşısında müttəfiqlərin güc nümayişi idi.

Yanvarın 22-də Tehranda Azərbaycan səfirliyinə qarşı təşkil edilmiş terror hücumu İranın cavab addımı hesab oluna bilər. Amma maskalanmış bu hücum nəinki Bakın çəkindirdi, əksinə, diplomatik münasibətləri dibə çəkdi, Azərbaycan Tehrandakı səfirliyinin bütün heyətini evakuasiya edərək, yalnız Təbrizdə konsulluğunu saxladı. Bu terrora görə bütün dünya İranı qandı və… iki gün sonra İranın 25 hərbi obyektinə İsrailin gerçəklədirdiyi hava zərbələrinin şahidi olduq. Bir gün sonra İraq-Suriya sərhədinə terrorçu qruplara silah-sursat daşıyan maşın karvanları darmadağın edildi. İran bu hücumlara cavab vermədi, İsrail rəhbərliyinin təsdiq açıqlamalarına rəğmən, hətta onu ittiham etməyə cəsarət etmədi. Çünki bunun arxasınca cavab addımı atılmalıydı, amma Tehran rejimində güc, cəsarət yoxdur. Bəzi dairələr bu hücumun Azərbaycan tərəfindən dəstəkləndiyini iddia etsə də İran hakimiyyəti İraqdakı amorf kürd yaraqlılarını nişan verməklə, vəziyyətdən çıxmağa çalışdı.

İran rejiminin vəziyyəti kifayət qədər mürəkkəbdir. Ötən ilin ikinci yarısından başlayan etiraz aksiyaları miqyasına görə yaxın tarixin bütün etirazlarını kölgədə qoydu. Rejim yüzlərlə nümayişçini güllələyib öldürməyə, minlərlə vətəndaşı həbs etməyə məcbur oldu, amma narazılığı güclə yatırmağa nail olmadı. Bu hadisələr hakim rejimlə xalq arasında uçurumu dərinləşdirdi, klerikal hakimiyyətin, təhlükəsizlik qüvvələrinin xalqa düşmən münasibətini üzə çıxardı, nəticədə cəmiyyət onun simvollarına qarşı “müharibə” elan etdi. Biz aksiyalar zamanı dini liderin posterlərinin, rejimin simvollarının, hətta İranın dövlət bayraqlarının yandırıldığını gördük.

Bu aksiyalar molla rejiminin artıq tükəndiyini göstərdi, siyasi elitada dərin ziddiyyətlər yenidən üzə çıxdı, xalqların azadlıq mücadiləsi yenidən alovlanmağa başladı. İndi “İranın gələcəyi necə olacaq”, sualı təkcə bu ölkədə yaşayanları deyil, dünyanın hərbi-siyasi güc mərkəzlərinin baş sındırdığı məsələdir.

İranın vəziyyətini ağırlaşdıran digər məsələ Rusiyanın Ukraynaya qarşı apardığı işğalçı müharibəyə verdiyi hərbi-siyasi dəstəkdir. Ötən il İran raketləri, dronları yüzlərlə ukraynalının ölümünə, kritik infrastrukturun dağılmasına səbəb olub. Ukrayna rəhbərliyi dünyadan İrana qarşı adekvat tədbirlər görməyi tələb edib və nəticədə Qərb ölkələri hələlik iqtisadi sanksiyaları daha da sərtləşdirməyə qərar veriblər. Amma bu kifayət deyil, Tehran rejimi nəyin müqabilində öz varlığını riskə ataraq Rusiyaya dəstək verib? Bu sualın cavabı bu günlərdə İranın nüvə proqramını nəzarətdə saxlayan MAQATE rəhbərliyinin verdiyi bəyanatla aydınlaşır. İran rəsmiləri beynəlxalq müfəttişləri aldadaraq, uranın daha yüksək səviyyədə zənginləşməsinə nail olublar. Bu, teokratik rejimin nüvə silahı yaratmağın bir addımlığında olduğunu göstərir. İsrail ABŞ rəhbərliyi, eləcə də İranın sərhədyanı dövlətlərlə məsləhətləşmlərə başlayıb. Müttəfiqlər körfəzdə yaxın tarixin ən böyük hərbi təlimlərinə başlayıblar və yanvarın 24-də İrana xəbərdarlıq zərbələri endirildi…

Beləliklə, İran-Qərb münasibətləri geridönməz şəkildə pisləşib, beynəlxalq güclər bu dəfə yenidən masa ətrafında əyləşib böhranı həll edəcəklər, yoxsa İranda yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə etməklə hakim rejimin süqutuna gətirəcək hərbi-siyasi təzyiqləri daha da artıracaqlar, hələ ki, məlum deyil.

Azərbaycan-İran böhranı da bu kontekstdə həllini tapa bilər. Hakim rejim, gözlənildiyi kimi, Qərbin təzyiqi ilə devriləcəksə, İranda Azərbaycanla ənənəvi düşmənçilik siyasətindən imtina edən qüvvələr hakimiyyətə gələcəksə, bu, xarici təhdidlərdən birindən xilas olmaq anlamına gələcək.

Azərbaycan, əlbəttə, İrana qarşı müharibə istəmir, bu onun həyati maraqlarına uyğun deyil, çünki müharibə böyük fəlakətdir, İraq və Suriyadakı qeyri-stabilliyin nəinki yaxın Şərq, eləcə də Avropa üçün böyük təhdidlər yaratdığı yaxın tarixin hadisələridir.
pressklub

Sinan Ateş'in dayısı ı Bursa Yıldırım Belediyesi MHP'li Meclis üyesi Mustafa Bozkurt partisinden istifa etti. Bozkurt, "Sinan evladımızın 40'ı mevlidini 11 Şubat Cumartesi akşam okutacağız. O güne kadar sabırla bekleyeceğiz. Ondan sonra bir şeyler açıklanamaz ise biz bildiklerimizi anlatacağız" dedi.
Eski Ülkü Ocakları Genel Başkanı Sinan Ateş’in Ankara’da silahlı saldırı sonucu öldürülmesinin ardından MHP kanadında tepki istifaları sürerken, Bursa’dan da ilk istifa geldi. Sinan Ateş’in, dayısı Yıldırım Belediyesi MHP’li meclis üyesi Mustafa Bozkurt, partisinden istifa etti.
"BİZ ADALETİN TECELLİSİNİ BEKLİYORUZ"
Sözcü'nün haberine göre, konuya ilişkin açıklama yapan Yıldırım Belediyesi meclis üyesi Mustafa Bozkurt, “Artık eski Türkiye’de yaşamıyoruz. Yıllarımızı verdik bir dava uğruna. Bizim arkamızda olmayan bir toplumda olmamız bize zarar verecektir. Bu düşünce ile MHP’den istifa ettim. Bağımsız meclis üyesi olarak hizmetime devam edeceğim” dedi.
Yeğeni Sinan Ateş’in cinayeti ile ilgili de konuşan Bozkurt, “Bizim gösterdiğimiz tepkiler çok bir şey değil aslında. Biz adaletin tecellisini bekliyoruz. Adaletin yürüyen çarkına biz engel olan taraf olmak istemiyoruz. Haykırmayışımız, sessiz kalışımız, bir yerden korktuğumuz, çekindiğimiz için değil. Anayasa’daki adaletin tecelli edeceğine kalben inanıyoruz” ifadelerini kullandı.
"CUMHURBAŞKANIMIZIN İRADESİNİ BEKLİYORUZ"
Bağımsız meclis üyesi ve Sinan Ateş’in dayısı Mustafa Bozkurt şöyle konuştu;
“Bu ülkede böyle tarif edilecek yüzlerce insan ya dövüldü, ya yaralandı, ya da öldürüldü. Biz bunları yaşadık. Sinan benim yetiştirdiğim bir evladım. Sinan’ımın asla bu şekilde unutulan bir isim olmasını istemiyorum. Onu hep yaşatacağız. Biz Bursa’da 250 bin Giresunluyuz. Bu kadar büyük bir topluluğun, evladının dosyasının sümen altına koyulmasına asla hazmedemeyiz. Etmeyeceğiz de.
Biz Cumhurbaşkanımızın iradesini bekliyoruz aslında. Cumhurbaşkanımız bu işe irade koyup, bu dosyanın aydınlanması adına ve kimlere kadar uzanacaksa ki, uzanacağı bilgileri bize iletiliyor. Biz sabırla bunu bekliyoruz. Önümüzde de bir seçim var. Şimdi seçime girerken ne şuandaki muhalif partilerin ne de iktidardaki partinin bizim tarafımızdan zarar görmesini asla istemiyoruz.
"BİZ BİLDİKLERİMİZİ ANLATACAĞIZ"
Biz Sinan evladımızın 40’ı mevlidini 11 Şubat Cumartesi akşam okutacağız. O güne kadar sabırla bekleyeceğiz. Ondan sonra bir şeyler açıklanamaz ise biz bildiklerimizi anlatacağız. Sokak süpürgesinin bildiği konuyu devletin irade koyucuları, kanun gözeticileri bilmiyor ise biz onlara anlatırız. Aslında gizli bir şey yok. Açık açık biliniyor. Benim kardeşim Halil İbrahim Bozkurt, ‘Bizim katilimiz mecliste’ kelimesini belki zamansız söyledi ama, aslında zamansız da değil, biz bunları biliyoruz yani. Bugün dokunulmazlıkları olanlar, yarın bizim gibi dokunur hale gelecektir. Kim bu ülkede bir suç işlemiş ise cezasını artık çekmeli. Eski Türkiye yok, eski Türkiye bitti. Sinan Ateş’te bu ülkede artık faili meçhul cinayetlerin olmamasının mihenk taşıdır.”
Dursun Elmas
Teref.az

Birləşmiş Ştatların səmasında Çinin casus şarının görünməsi ilə əlaqədar ABŞ rəhbərliyi ölkənin Dövlət katibi Entoni Blinkenin Çinə səfərinin təxirə salınması imkanlarını nəzərdən keçirir. “Blumberq” (“Bloomberg”) nəşri mənbələrə istinadla bu xəbəri verib.

Nəşrin yazdığına görə, Bayden administrasiyası “şar məsələsi” fonunda Blinkenin səfərinin “yanlış siqnal” ola biləcəyindən ehtiyat edir.

Bundan əvvəl ABŞ-ın Dövlət katibinin 5-6 fevral tarixlərində Çinə səfər edəcəyi bildirilirdi.

"Rumıniya Azərbaycanla strateji tərəfdaşlıq sənədi imzalayan ilk Avropa İttifaqı ölkəsidir".

Bu fikri Rumıniya Prezidenti Klaus Yohannis Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ilə birgə mətbuata bəyanatında söyləyib.

“Cənubi Qafqaz bölgəsi həm Rumıniya, həm Avropa İttifaqı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan Cənubi Qafqaz bölgəsində ilk ölkədir ki, Rumıniya onunla əməkdaşlığını strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırıb, bu, 2009-cu ilə təsadüf edir. Bununla yanaşı, bizim ölkəmiz Avropa İttifaqının ilk üzvüdür ki, Azərbaycanla strateji tərəfdaşlıq haqqında belə bir sənəd imzalayıbdır”, - deyə Rumıniya Prezidenti bildirib.

İsrail müsəlman ölkələri ilə münasibətlər qurmaq üçün fəaliyyətini genişləndirir.
Teref.az “EurAsia Daily”ə istinadən xəbər verir ki, Sudanın İsraillə “İbrahim razılaşması”na qoşulan növbəti müsəlman ölkəsi olması ehtimalı var.
Bildirilir ki, son günlər Təl-Əviv və Xartum arasında intensiv danışıqlar gedir. Rəsmi ABŞ-ın tərəflər arasında vasitəçi kimi çıxış etdiyi qeyd olunur.
Sudan 2020-ci ilin oktyabrında “İbrahim sazişləri”nə qoşulmaqda maraqlı olduğunu elan edib və üç ay sonra ABŞ Maliyyə Naziri Stiven Mnuçinin iştirakı ilə sazişin deklorativ hissəsini imzalayıb. Lakin o zaman Xartum Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Bəhreyndən fərqli olaraq, İsraillə müvafiq sənədə tam şəkildə qol çəkməyib.
2021-ci ilin oktyabrında Sudanda baş verən hərbi çevrilişdən sonra İsrail rəsmiləri ölkələr arasında diplomatik münasibətlərin qurulması şanslarının azaldığına işarə ediblər.
Lakin İsrailin hərbi-siyasi rəhbərliyi ilə Sudan ordusunun yüksək rütbəli üzvləri arasında ABŞ-ın xahişi ilə münasibətlər normallaşdıqdan sonra İsrail nümayəndə heyətlərinin Sudana səfəri barədə bir neçə xəbər yayılıb.
Bundan əlavə, İsrail indi Mavritaniya və İndoneziya da daxil olmaqla digər müsəlman ölkələri ilə də razılaşmalar əldə etməyə ümidlidir.
Publika.az

Belarus prezidenti Aleksandr Lukaşenkonun Zimbabveyə səfəri başa çatıb.

Hava limanında rəsmi qonaq fəxri qarovul dəstəsi, musiqi və keçi ilə yola salınıb. Video sosial şəbəkələrdə yayılıb.

Bildirlib ki, dördayaqlı yerli fəxri qarovul dəstəsinin ştat üzrə işçisidir. Keçinin buynuzları, dırnaqları və quyruğu rənglənib.

Qeyd edək ki, Lukaşenkonu hava limanında Zimbabve lideri Emmerson Mnanqaqva şəxsən yola salıb və o, Belarus rəhbərinə bu səfərin yaddaqalan anlarını əks etdirən fotoalbom təqdim edib.

Xatırladaq ki, yanvarın 31-də Lukaşenko Zimbabve prezidentinə traktor hədiyyə edib, əvəzində isə şir müqəvvası alıb.

Mənbə: gazeta.ru