 |
|
|
“Xankəndində baş verənləri Rusiya amilini nəzərə almadan dəyərləndirmək yanlış olar. Aydındır ki, qanunsuz qurum orada hələ də fəaliyyətini davam etdirirsə, bunun yeganə səbəbi ərazidə Rusiya hərbi kontingentinin mövcudiyyətidir”.
Teref.az xəbər verir ki, bunu siyasi şərhçi Şahin Cəfərli deyib.
Ekspert bu nöqteyi-nəzərdən Araik Arutyunyanın istefasını 2 ehtimal-ssenari üzrə izah edir:
“Birinci ehtimal-ssenariyə əsasən bu hadisə Bakı və Moskva arasında əldə olunmuş razılaşmaların həyata keçirilməsi istiqamətində atılmış addımdır.
Rusiya bölgədə öz maraqlarını qorumaq istəyirsə, bunun yolunun Azərbaycanla anlaşma şəraitində hərəkət etməkdən keçdiyini anlayır. Öz növbəsində Azərbaycan tərəfi də çalışır ki, Rusiya kimi önəmli regional güclə konfrontasiyaya getməsin, onun maraqlarını öz siyasətində nəzərə alsın. Eyni zamanda, Azərbaycan hakimiyyəti hər nə qədər Rusiyanın bölgədəki təsir imkanlarının zəifləməsində taktiki fayda görsə də, strateji planda onun regionu tamamilə tərk etməsində maraqlı deyil, çünki bu halda yaranacaq boşluğu Qərb doldura bilər.
Bakı böyük ehtimalla Arutyunyanın barəsində cinayət dosyesinin və axtarış qərarının olduğunu, bu səbəbdən onunla masaya oturmayacağını, Qarabağdakı erməni icmasının rəhbəri qismində başqa birini görmək istədiyini və bu halda Rusiyanın vasitəçiliyi ilə ermənilərlə dialoqu qəbul edəcəyini Moskvanın nəzərinə çatdırıb.
Artıq Ağdam-Xankəndi marşrutunun fəaliyyətə başlaması və bundan 1 sutka sonra Laçın yolunun da açılması ilə bağlı iki ölkə arasında konsensus var. Bunun davamı kimi Ermənistandan gəlmiş silahlı qrupların Azərbaycan ərazisindən çıxarılması, yerli silahlı dəstələrin tərksilahı, sülhməramlıların nəzarətindəki ərazidə Azərbaycanın suverenlik hüquqlarının bərpası və separatçı administrasiyanın buraxılması; bütün bunların əvəzində isə Rusiya sülhməramlılarının mandatının daha 5 il (minimum) uzadılması da baş verə bilər. Bu halda 22 fevral 2022-ci il tarixində Moskvada imzalanmış Müttəfiqlik Qarşılıqlı Fəaliyyəti haqqında Bəyannamənin mətninə və ruhuna uyğun olaraq srateji mahiyyətli Azərbaycan-Rusiya razılaşmasından bəhs edə bilərik.
İkinci ehtimal-ssenariyə əsasən Moskva Xankəndindəki qanunsuz qurumun rəhbərliyinə tamamilə özünə bağlı, onun direktivləri əsasında, İrəvana boylanmadan hərəkət edəcək bir fiquru gətirmək istəyir (Məcbur deyil ki, bu şəxsin adı Ruben Vardanyan olsun.).”
Təhlilçi hesab edir ki, Arutyunyan Paşinyana uzaq biri deyildi və onunla müəyyən sinxronluq şəraitində fəaliyyət göstərməyə çalışırdı, bu isə Rusiya üçün bəzi çətinliklər yaradırdı. Onun sözlərinə görə, Rusiyaya lazımdır ki, Qarabağda onun cızdığı çərçivədə, kontrollu gərginlik strategiyasına uyğun şəkildə hərəkət edəcək, lazım gəldikdə Ermənistan hökumətinə qarşı da istifadə edə biləcəyi bir kukla rejim mövcud olsun.
“Bu halda həm konflikt situasiyasını uzadıb, onu xroniki hala gətirmək, həm də yeni separatçı liderin “biz burda aclıq və səfalət şəraitində ölüm-qalım mübarizəsi aparırıq, Paşinyan isə Arsaxı satır” agitasiyası vasitəsilə Ermənistanın mövcud hökumətinə qarşı ölkə daxilində ümumxalq qəzəbini alovlandırmaq və dünya ermənilərinin gücünü Paşinyana qarşı yönəltmək mümkün ola bilər”, - o qeyd edib.
Ekspertin sözlərinə görə, təsadüfi deyil ki, Xankəndindəki radikallardan biri bu gün Arutyunyanın istefa qərarından sonra Ermənistanda da siyasi aktorların dəyişməsinin zəruri olduğu barədə açıqlama verib.
“Paralel şəkildə Moskva “Qarabağın rus icması”nı aktivləşdirmək və talış məsələsini gündəmə gətirməklə Bakıya göz dağı verir ki, mənim əlimdə əlavə təsir alətlərinin olduğunu da unutma... Hadisələrin hansı ssenariyə uyğun inkişaf edəcəyini izləyib, görəcəyik. Dəqiq məlum olan budur ki, Rusiya Qarabağdan çıxmaq niyyətində deyil”, - Şahin Cəfərli vurğulayıb.
AzPolitika.info
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova bu gün keçirdiyi brifinqdə ilk baxışdan qulağa xoş gələn açıqlama səsləndirib: “Laçın dəhlizindəki hazırkı vəziyyət Ermənistanın Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın ərazisi kimi tanımasının nəticəsidir”. Birincisi, bu cümlədə Azərbaycanın maraqlarıyla hesablaşmayan iki ifadə var: “Laçın dəhlizi” (Laçın yolu) və “Dağlıq Qarabağ” (Qarabağ iqtisadi rayonu). İkincisi, Mariya Zaxarovanın açıqlamasını tərsinə oxusaq bu alınar: “Ermənistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımasaydı, Rusiya Laçın dəhlizinin bağlanmasına imkan verməzdi”.
Belə çıxır ki, Rusiyanın Azərbaycanın Qarabağın tamamını ram etməsi siyasətinə mane olmaması sırf Ermənistanın baş nazir Nikol Paşinyanın məlum açıqlamasıyla bağlıdır. Yəni Ermənistanın başında Nikol Paşinyan deyil, Robert Köçəryan kimisi olsaydı, Rusiya bildiyini edəcəkdi. Bu məntiqlə iki ildən sonra Rusiya hərbi kontingentinin Qarabağı tərk etməsinə nail olsaq, Moskva bunun “günahını” da Paşinyanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımasıyla əlaqələndirəcək. Moskva sadəcə Paşinyanı hədəf göstərir, ancaq Kremlin istəyinin əksinə olaraq Ermənistandakı çoxluq indiki baş naziri devirmək istəmir.
Elxan Şahinoğlu
Teref.az
Sumqayıt şəhərində yerləşən 11 saylı tam orta məktəbdə şagirdlərin məktəbli forması almağa məcbur edildiyi iddia edilir.
Xalqxeber.az Gununsesi.info-ya istinadla xəbər verir ki, bu barədə valideynlərdən biri sosial şəbəkədə paylaşım edib.
İddialara görə, direktor Adilə Süleymanova şagirdləri yeni forma almağa məcbur edib.
İddialarla bağlı Abşeron-Xızı Regional Təhsil İdarəsinin sözçüsü İlhamə Abdullayeva bildirdi ki, səsləndirilən iddialar əsassızdır:
“Adilə xanım idarəmizə çağırılıb, söhbət aparılıb. Belə halların yaşanmadığı müəyyən edilib. Adilə xanım vəzifəyə yeni təyin olunub və orada səliqə-sahman yaradır. Bütün fəaliyyəti qanunlara əsaslanır. Onun yenilik etməsi daxildən və xaricdən kimlərinsə xoşuna gəlmir. O səbəbdən belə dedi-qodular yayırlar”.
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan rusiyalı həmkarı Vladimir Putinin öz ölkəsinə səfər etməsini gözləsə də, məsələ bir qədər fərqli yön aldı.
İlk olaraq ondan başlayaq ki, Putinin Türkiyəyə səfər qrafikinin müəyyən edilməsi ətrafında qeyri-müəyyənliklər davam edirdi, bunun ilkin səbəbi, belə görünür ki, Rusiya liderinin ümumiyyətlə Türkiyəyə getmək barədə tərəddüd etməsidir.
Ən azından, onu göz önündə canlandırmaq lazımdır ki, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi Putin haqqında həbs qərarı verib, hərçənd, Türkiyəyə getsəydi, Ərdoğan onun saxlanılmasına göstəriş verməzdi.
Başqa bir məsələ “Vaqner”in keçmiş rəhbəri (artıq ölüb) Yevgeni Priqojinin məlum qiyam cəhdindən sonra Kreml daxilindəki saray çəkişmələrinin artmasıdır. Putin ona görə, necə deyərlər, yerindən tərpənməkdən qorxa bilər, çünki Priqojin qiyamının motivləri nə olursa-olsun, Rusiya hərbi-siyasi elitasındakı hakimiyyətin ali eşelonları uğrundakı iddiaları üzə çıxardı. Bu, Putin üçün həssas məqamdır, ona görə də Rusiya lideri hələ ayağını ölkə xaricinə basmamağı məqsədəuyğun hesab edə bilər.
Böyük ehtimalla Ərdoğan plan qurmuşdu ki, Putini İstanbulda qəbul etsin, çünki İstanbul Rusiya-Ukrayna müharibəsinin sülhlə yekunlaşmasında mühüm platforma kimi rola malikdir.
Ancaq Türkiyənin də Qərblə münasibətlərində istiləşmə müşahidə olunmaqdadır, o baxımdan fikir bildirmək mümkündür ki, Ərdoğan ölkəsinin beynəlxalq nüfuzunu düşünərək Putinin gəlişi məsələsini alternativlə əvəzləyib.
Bəli, Ərdoğanın Soçiyə gedərək Putinlə görüşəcəyi bildirilir, tuneldə saçan işığın əhatə dairəsi belə versiyanı önə çıxarır ki, Türkiyə lideri rusiyalı həmkarı ilə görüş məkanının dəyişməsindən narahat deyil.
Burası da var ki, Türkiyə xarici işlər naziri Hakan Fidan Ukraynaya səfər edib görüşlər keçirdikdən sonra Ərdoğan-Putin görüşünün yerinin dəyişməsi barədə məlumatlar ortaya çıxdı.
Lakin bunlar detallardır, geniş müstəvidə Türkiyə üçün indi ən vacib olanı Rusiya-Ukrayna arasındakı müharibəni özünün moderatorluğu vasitəsilə sonlandırmaqdır. Ankaranın məntiqi strateji irəliləyişə nail olmaqdır, o, özünü Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin arasında yerbəyer edərək sülh prosesində ən üst mövqelərə çıxmağa çalışır.
Əgər Türkiyə vasitəsilə sülh əldə edilsə, Ankaranın beynəlxalq profili onu qlobal oyunçu zolağına salacaq.
Bu baxımdan, Ərdoğan “Türkiyə olmasın, Rusiya olsun, əsas - məqsədə nail olmaqdır” məntiqindən çıxış edir, ancaq onun Putini yola gətirməsi çox çətin görünür.
İlk olaraq Türkiyə “Taxıl sazişi”ni bərpa etmək üçün Putini ələ almağa çalışacaq, buna nail olunsa, Ankara sülh sazişi üzrə səylərindəki manevrlər sahəsini genişlədəcək.
Bununla belə, Rusiyanın neoimperiya məramından geri dönməməsi, Putinin Ukraynanı “qırmızı xətt” kimi görməsi Türkiyənin işini çətinləşdirir, elə hesablamaq olar ki, Ərdoğanla görüş gərgin müzakirələr atmosferində keçəcək.
Liderlərin razılıq sərhədlərinə yaxınlaşmaq hədləri iki ölkənin Suriya, Afrika, Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya üzrə sövdələşmələr ehtimallarından da asılı olaraq qalmaqdadır.
Deməli, Putin-Ərdoğan görüşündəki müzakirələr geniş beynəlxalq gündəliyi əhatə edə biləcək önəmə sahibdir.
Elə buna görədir ki, beynəlxalq və regional oyunçular, onların ambisiyalarının əhatəsində qalan dövlətlər Putinlə Ərdoğanın görüşü və onun nəticələrini böyük həyəcanla gözləyirlər.
Ərdoğanla Putinin dil tapmaq təcrübəsi olduğundan görüşdən müəyyən nəticələr gözləməyə dəyər, lakin inandırıcı gəlmir ki, nə Rusiya, nə də Türkiyə maraqlarını bir-birinə güzəştə getsin.
Güzəşt olmayacaqsa, onda daha səmərəli əməkdaşlıq platforması üçün planlar cızıla bilər ki, bu da Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin fonunda başqa regionlarda öz təsirlərini göstərər.
Ərdoğanın səfərinin əhəmiyyəti həm də burasındadır ki, görüş zamanı Rusiyanı mümkün nüvə ritorikasından uzaq tuta biləcək şifahi razılıq əldə edilə bilər.
Nəticə çıxarası olsaq, Ərdoğanın səfərindən sonra Ukrayna cəbhəsində fərqli bir vəziyyət yaranacağı gözlənilmir. Çünki rəsmi Kiyev əks-hücum əməliyyatlarından bol bəhrə görməyə ümid edir, Moskva isə Ukraynanı ram edəcəyinə inanır.
Aqşin Kərimov //oxu.az//
“Sergey Kiriyenkonun rəhbərlik etdiyi Rusiya Prezident Administrasiyasının siyasi bloku 2024-cü il seçkçilərində Vladimir Putinə “rəqib” olacaq namizədləri müəyyənləşdirib”.
“AzPolitika.info” xəbər verir ki, bunu Kremldəki mənbələrinə istinad edən Rusiyanın “Meduza” kanalı açıqlayıb.
Xəbrdə deyilir ki, seçkiyə buraxılacaq “namizədlərin” seçimi zamanı əsas kriteriyalardan biri yaş həddi olacaq. Mənbə bildirib ki, Putinin rəqiblərinin yaşı 50-dən yuxarı olmamalıdr. Ondan ötrü ki, yaşı 70-i keçmiş Putin onlarla müqayisədə çox qoca, hətta “baba kimi” görünməsin.
Kremldə hesab edirlər ki, rəqiblər arasında gənc namizədin olması rusiyalıları “Putin əlbəttə ki, yaxşıdır, amma artıq onun getmək vaxtı deyilmi” kimi sual qarşısında qoya bilər.
“Meduza” yazır ki, zatən Ukrayna müharibəsi, eləcə də Yevgeni Priqojinin qiyamı Putinin bacarıqlarını, əvvəlki gücünü sual altına alıb və buna görə Prezident Administrasiyasındakıların fikrincə, insanlar “70 yaşlı Putin artıq hakimiyyətə möhkəm əllə gələn əvvəlki adam deyil”, -deyə düşünə bilərlər.
Məlumatda bildirilir ki, siyasi elitada da Putinə münasibət xeyli dəyişib və elita nümayəndələri öz aralarında, kuluarlarda Putinə əvvəlki kimi “birinci”, “ali baş komandan” və s. yox, “baba” deyirlər.
Məlumatda o da qeyd olunur ki, Kremldə Putinin “rəqibləri” əsas etibarilə müəyyənləşdirilib. Onlar üç partiyadan – Kommunist partiyası, Jirinovskinin mirası olan LDPR və “Yeni adamlar” partiyasından olmalıdırlar.
Kommunistləri həmişəki kimi artıq yaşı 80-i haqlamış Gennadi Zyuqanov, LDPR-dən isə 56 yaşlı partiya sədri Leonid Slutski təmsil etməlidir.
Zyuqanovla bağlı hər şey məlumdur. O, artıq on illərlə sürən “missiyasını” bu seçkidə də davam etdirməlidir və təxminən 10 faizdən artıq səs toplamalıdır.
Slutski isə Jirinovski kimi populizmə meyllidir və “səhnəyə çıxmağa” can atır. Ona görə də Kremlin təklifinə dərhal müsbət cavab verib. Jirinovskinin xələfi bu yolla cəmiyyətdə populyarlığını artırmaq istəyir və yəqin ki, ona da Zyuqanovun səsinə yaxın miqdarda “səs verəcəklər”.
“Yeni adamlar” partiyası ilə bağlı məsələ isə bir qədər mürəkkəbdir. Belə ki, “Meduza”-nın yazdığına görə, Kreml bu partiyadan ona rəhbərlik edən biznesmen Aleksey Neçayevin namizəd olmasını istəyir. Lakin iş adamı bu təklifi qəbul etmir.
Belə ki, seçkidə ona 2-3 faiz səs yazılacağını bildiyi üçün özünün bu cür təqdim olunmasını istəmir. Deyilənə görə, Neçayev Kremlə öz yerinə partiuya sədrinin müavini Vladislav Davankovun namizədliyini təklif edib. Lakin bu namizəd Kremli qane etməyib, çünki Davankovun cəmi 39 yaşı var...
Sonda qeyd olunur ki, Kremlin planına görə, 2024-cü il prezident seçkilərində seçicilərin 70 faizindən çoxu “iştirak etməli” və onların 80 faizindən artığı Putinə “səs verməlidir”.
C.Məmmədov
İnternet dövründə, informasiyanın yayılma sürətinin fantastik həddə çatdığı bir zamanda yaddaşımız qısalır, ona görə də “gündəm” deyilən bir anlayış yaranıb. Media, sosial şəbəkələr “gündəm” dalınca qaçır, demirəm ki, bu pisdir, ya yaxşıdır, fakt olaraq belədir. Nəticə etibarı ilə dünən aktual olan mövzu bu gün yaddan çıxır, səhər müzakirə olunanlar axşama dəbdən düşür.
Sözün, fikrin çəkisi, danışmaq və dinləmək mədəniyyəti getdikcə zəifləyir, insanları informasiya “istehlakçısına” çeviriblər, amma bu “istehlak” paralel olaraq da tez “ifraz” olunur, yaddaşlarda qalmır, insanın formalaşmasında ciddi rol oynamır. Fikir yönləndirilməsi o qədər asanlaşıb ki, ciddi mövzuların “alıcısı” azalıb.
Cəmiyyət “dərd danışan” axtarır, özünün deyə bilmədiyini başqası deyəndə ürəyindən tikan çıxır, amma bu “dərd danışmaq” ölkədə heç nəyi dəyişdirmir, “dərd danışmaqdan” kimsə “dərd həll etmək” moduna keçmək istəyəndə ona da 100 “vedrə bağlayıb” ciddi mövzuları belə dəyərdən salırlar.
Siyasət sahəsi məhz “dərd həll edən” sahədir, problemlərin cözüm yollarının müzakirəsi müstəvisidir, amma onillərdir ki, bu sahəni iqtidar da, onların güzgüdəki əksi, sistem qoruyucusu olan klassik müxalifət də siyasəti gözdən-nüfuzdan salaraq bayağı “ağlaşma” platformasına çeviriblər. İqtidar öz səhvlərini görmədən beynəlxalq aləmdən şikayət edir, xarici qara qüvvələrdən danışır, hamının bizi gözü götürmədiyinə görə inkişafımızın ləngiməsindən dəm vurur, klassik müxalifət isə nəticələrdən danışaraq səbəbləri aradan qaldırmaq yollarını ya bilmir, ya da bəsit təqdim edir. İqtidar kadr dəyişikliklərini islahat kimi təqdim edir, klassik müxalifət isə deyir ki, onların kadrları pisdir, bizimki yaxşı olacaq – hər iki tərəf düz demir, yanılır. Problem insanlarda, kadrlarda deyil, sistemdə, “oyun qaydalarındadır”. İllərdir, “iqtidarın rəisi pisdir, icra başçısı pisdir, naziri pisdir, bizimki yaxşı olacaq”, tezisi irəli sürüb bunun üzərində “dərd danışırlar”, iqtidar da, “müxalifətin biliyi-bacarığı, təcrübəsi yoxdur, 92-93-də hər şeyi bərbad etdilər”, tezisinin yüz versiyası üzərində 30 ildir “oynayır”. Klassik müxalifət deyir ki, əhaliyə pul paylamaq lazımdır, populistlik edir, iqtidar da əlində cəmləşdirdiyi maliyyə imkanlarına görə eyni şeyi edir (effektsiz edir, amma edir), hər il pul paylamaq istiqamətlərini artıraraq daha çox vətəndaşı özündən asılı vəziyyətə salaraq verdiyi qəpik-quruşa görə onları susmağa məcbur edir.
Bizim yanaşmamız isə fərqlidir, biz deyirik ki, yaxşı-pis icra başçısı olmur, bu institut kökündən ləğv edilməli, yerli özünüidarə institutları yaradılmalıdır, iddia edirik ki, yaxşı-pis nazir olmur, parlamentdən çıxan hesabatlı hökumət üzvləri olur, yaxşı, ya da pis polis rəisi, məhkəmə sədri olmur, qanunların dəyişdirilməsi yolu ilə hüquqin aliliyini təmin edən sistem olur. Biz təklif edirik ki, vergiləri azaltmaq, gömrük tariflərini aşağı salmaq yolu ilə insanlar özləri pul qazansın, dövlətin sosial yükü azalsın, vətəndaşın iqtisadi fürsətləri artsın ki, dövlətdən-hökumətdən asılılığının azalması onları siyasi aktiv vətəndaşa çevirsin.
Yəni, biz “dərd həll etmək” istəyirik, amma çox zaman cəmiyyətin özü belə bizi “dərd danışmağa” vadar etmək istəyir, hər dəfə “gündəm” deyilən süni və manipulyativ mövzularda danışmağımızı gözləyir.
Əvvəl danışmağı, sonra da dinləməyi öyrənməliyik ki, iqtidarlı-klassik müxalifətli yaratdıqları bu mənasız “siyasi dalandan” çıxmağı bacaraq, sonra yolu-izi tapmaq çətin olmayacaq. Bunu bacarmasaq bu “dalanda”, hətta “qısır döngədə” itib-batacaq, irəliyə gedə bilməyəcəyik...
Natig Cəfərli
Teref.az
Dünyanın ən zəngin karbohidrogen ehtiyatlarından birinə sahib olan, lakin aktiv xarici siyasəti və geosiyasi ambisiyaları ilə də seçilən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri yerləşdiyi coğrafiya etibarilə tez-tez qlobal və regional güclərin rəqabətinə məruz qalır. Dünya iqtisadiyyatı üçün can damarı rolunu oynayan Körfəzdə fərqli maraqların toqquşacağını təxmin etmək elə də çətin deyil. Bu məqalədə isə sözügedən toqquşmalardan birinə - İsrail və İran arasında onilliklərdir davam edən düşmənçiliyə, ələlxüsus da rəsmi Əbu-Dabinin bu qarşıdurmadakı mövqeyinə toxunulacaq.
İsraillə əlaqələr
2020-ci ildə ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə İsrail, BƏƏ, Bəhreyn, Sudan və Mərakeş arasında imzalanan və İbrahim Razılaşmaları adlandırılan normallaşma müqaviləsi Tel-Əviv və Əbu-Dabi arasında münasibətlərin rəsmi səviyyədə dərinləşməsi üçün təkan rolunu oynadı. Bu müqavilənin ardınca BƏƏ İsraildə səfirlik açan ilk Körfəz ölkəsi statusuna yiyələndi. Lakin iki ölkə arasındakı münasibətləri 2020-ci ildən başlatmaq düzgün olmaz. Daha əvvəl də tərəflər arasında təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq olmuş, hər iki ölkə beynəlxalq hərbi təlimlərdə iştirak etmiş, BƏƏ tərəfi xüsusən neft təsislərinin və daxili təhlükəsizliyinin qorunması üçün israilli iş adamına məxsus 3 ədəd dron satın almış, habelə Qətər siyasi elitasını təqib etmək üçün İsrail mərkəzli şirkətin kəşfiyyat softveyrindən istifadə etmişdir.
İbrahim Razılaşmalarından sonra mövcud münasibətlərin üzərindən “gizlilik pərdəsi” götürülmüşdür və iki ölkə xüsusən iqtisadiyyat və təhlükəsizlik sahələrində daha yaxın münasibətlər qurmağa başlamışdır. Bunlara misal kimi İsrail, ABŞ, BƏƏ və Hindistanın daxil olduğu “I2U2” qrupunu, ABŞ, İsrail və bir çox ərəb ölkəsinin daxil olduğu Yaxın Şərq Hava Müdafiəsi İttifaqı təşəbbüsünü, BƏƏ və digər bəzi ərəb ölkələri, ABŞ və İsrail arasında baş tutan Negev Sammitini və keçən il imzalanmış, bu ilin mart ayında qüvvəyə minən, tərəflər arasındakı ticarət məhsullarının 96%-i üzərində vergi və gömrük tariflərini ləğv edən, yaxud azaldan Hərtərəfli İqtisadi Tərəfdaşlıq Razılaşmasını (“CEPA”) göstərmək mümkündür. Dərinləşən münasibətlər hərbi müstəvidə əməkdaşlığa da tövhə vermiş, tərəflər birlikdə təkmilləşmiş sensorlar və qeydəalma sistemlərilə təchiz olunmuş insansız qayıq istehsal etməklə bağlı razılıq əldə etmişlər. Lakin Netanyahunun yenidən hakimiyyətə gələrək İsrail tarixinin ən ifrat sağ hökumətini qurması, ölkədə baş qaldırmış etirazlar, hökumətin Qərb Sahilindəki məskunlaşma siyasətini qətiyyətlə davam etdirməsi, hətta 2020-ci ildə bölgənin ilhaqını vəd etməsi, yəhudi mühacirlərlə fələstinlilər arasında toqquşmaların artması, bəzi kabinet üzvlərinin, BƏƏ də daxil olmaqla, Ərəb dünyasında etiraza səbəb olan, provokativ addımlar atması (israilli maliyyə naziri Bezalel Smotriçin İordaniyanı da İsrail ərazisi kimi göstərən xəritə arxasında çıxış etməsi və çıxışı zamanı “fələstinli” anlayışının keçən əsrdə uydurulmuş mif olduğunu bildirməsi) ölkələr arasındakı münasibətin daha da dərinləşməsi önündəki əsas əngəllərdəndir.
Hərçənd, bu münasibətlər Fələstin mövzusundan asılı olmayaraq, ortaq regional təhlükəsizlik və iqtisadi maraqlar ətrafında inşa edilsə belə, BƏƏ daxili və beynəlxalq mənfi reaksiyalardan yayınmaq məqsədilə İsraillə yaxınlaşma siyasətinin tempini zəiflətməyə məcbur olur. Həmçinin İsrailin digər ərəb ölkələri ilə də normallaşma prosesi başlatmasına gətirib çıxaracağına inanılan İbrahim Razılaşmalarının istənilən nəticəni hələ ki, verməməsi, Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasındakı münasibətlərin yaxşılaşması fonunda BƏƏ-nin də İranla münasibətləri yenidən nəzərdən keçirərək tərəflər arasındakı gərginliyi yumşaltması, habelə İranın BƏƏ də daxil olmaqla bir çox bölgə ölkəsinin daxil olduğu donanma ittifaqı yaratma planını açıqlaması Əbu-Dabinin dəyişən geosiyasi reallıqlara tamamilə praqmatik baxış bucağından yanaşdığını və İsraillə əlaqələrin səviyyəsini də bu praqmatikanın müəyyən etdiyini deməyə əsas verir.
İranla əlaqələr
İranla BƏƏ arasındakı münasibətlər heç də birmənalı deyil. İslam İnqilabından etibarən ABŞ hegemoniyasına və hazırki dünya nizamına müqavimət göstərməyə çalışan Tehranın yaxın tarixdə dəfələrlə Hörmüz boğazını bağlayaraq bütün dünyadakı iqtisadi sabitliyi sarsmaqla təhdid etməsi neft-qaz ölkəsi olan BƏƏ-ni İranı təhdidkar və təhlükəli bir qonşu olaraq görməyə vadar edib. Bundan əlavə, iki ölkə arasında hələ də həllini tapmamış ərazi münaqişəsi də mövcuddur. Söhbət Fars körfəzinin şərqində, Hörmüz boğazına nəzarət edən mövqedə yerləşən üç adadan – Əbu-Musa, Böyük Tunb və Kiçik Tunbdan gedir. Adalar 1971-ci ildən etibarən rəsmi Tehranın nəzarətindədir. İran tərəfi adaların tarix boyu İran mərkəzli dövlətlərin parçası olduğunu, lakin 1921-ci ildə Britaniya imperiyası tərəfindən işğal olunduğunu bildirir. BƏƏ tərəfi isə sözügedən adaların 1971-ci ilədək Şarcə və Ras-əl-Xeymə əmirliklərinə məxsus olduğunu, 2 dekabr 1971-ci ildə bölgədəki əmirliklərin birləşərək BƏƏ-nin müstəqilliyini elan etməsindən cəmi 2 gün əvvəl İran ordusu tərəfindən ələ keçirildiyini ifadə edir.
İran tərəfi BƏƏ qurulmazdan qısa müddət əvvəl Şarcə əmirliyi ilə Tehran hökumətinin anlaşma memorandumu imzaladığını, bu sənədə görə İranın adada qoşun saxlaya biləcəyini önə sürsələr də, həmin sənəddə digər iki ada haqda heç nə qeyd olunmayıb. Bu üç adadan sadəcə Əbu-Musada yaşayış var. Sayı bir neçə min nəfərə çatan ada əhalisinin əksəriyyətini İran vətəndaşları təşkil etsə də, BƏƏ vətəndaşlığı olan sakinlər də var. Hətta adadakı BƏƏ vətəndaşı azlığa iranlı idarəçilərin təzyiq göstərdiyi ilə bağlı iddialar da mövcuddur.
Adalarla bağlı münaqişənin 50 ildən çox yaşı olsa da, Rusiya və Körfəz Əməkdaşlıq Təşkilatı (KƏT) ölkələrinin Xarici İşlər nazirləri arasında bu ilin 10 iyulunda baş tutmuş görüşün yekununa dair sənəddə yer verilmiş cümlə məsələni yenidən alovlandırdı: “Nazirlər üç ada – Böyük Tunb, Kiçik Tunb və Əbu-Musa məsələsinin ikitərəfli danışıqlar və ya Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi vasitəsilə, beynəlxalq hüquqa və BMT Xartiyasına müvafiq olaraq, sülh yoluyla həllinə çatmaq üçün Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin göstərdiyi təşəbbüs də daxil olmaqla, bütün sülh səylərinə dəstəklərini təsdiq edirlər”.
Bu açıqlamanı ölkələrinin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmətsizlik kimi qəbul edən İran rəsmiləri isə çox gecikmədən bu bəyanata öz etirazlarını bildirdilər. İran XİN sözçüsü Nasir Kənani adaların əbədiyyən İrana aid olduğunu, Xarici İşlər naziri Əmir Abdullahiyan isə ölkəsinin milli maraqlarından və ərazi bütövlüyündən güzəştə getməyəcəyini ifadə etdi. Həmçinin Rusiyanın Tehrandakı səfiri də Xarici İşlər Nazirliyinə çağırıldı. Rusiyanın Ukraynada apardığı müharibəyə dəstək verən azsaylı ölkələrdən olan, bu ölkə ilə sıx əməkdaşlıq aparan İranın adalar mövzusunda Moskvaya hiddət dolu reaksiya göstərməsi məsələnin cənub qonşumuz üçün necə həssas olduğunu nümayiş etdirir.
İranla BƏƏ-nin mövqelərinin kəsişdiyi digər bir məqam isə Yəməndəki vətəndaş müharibəsidir. İranın dəstək verdiyi Husi qüvvələri Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-nin dəstəklədiyi silahlı dəstələrə qarşı illərdir mübarizə aparır. Bəzən bu mübarizə Yəmənin sərhədlərini ötüb keçərək yarımadanın digər ölkələrinə də sıçrayır. Buna misal olaraq Husilərin BƏƏ-yə qarşı təşkil etdikləri dron hücumlarını göstərmək olar. 2022-ci ildə yanacaq tankına olunmuş hücum nəticəsində 3 işçi həyatını itirmişdi. Bu isə iqtisadiyyatının özəyini neft-qaz sektorunun təşkil etdiyi ölkə üçün ciddi təhdiddir. Əmirliklər bu təhdidlərdən müdafiə oluna bilmək üçün İsraillə təhlükəsizlik məsələlərində əməkdaşlığı daha da artırmağa meyil göstərir.
Lakin Tehranla Əbu-Dabi arasında münasibətlər heç də sadəcə çəkişmələrdən ibarət deyil. İki ölkə çox yaxın iqtisadi tərəfdaşdır. BƏƏ ağır sanksiyalarla üzləşmiş İrana bu məhdudiyyətlərdən yayınmaq üçün uyğun şəraitə sahibdir. Bu səbəbdəndir ki, BƏƏ şirkətləri İrana sanksiyalardan boyun qaçırmağa kömək etdikləri üçün ABŞ-ın cəzalandırıcı tədbirlərinə hədəf olublar. BƏƏ-nin bir neçə ay əvvəl ABŞ öndərliyindəki dəniz koalisiyasını tərk etməsi də İran tərəfindən sevinclə qarşılanmış, İran XİN Abdullahiyanın Əmirliklərdən olan həmkarı ilə görüşünün ardınca İranın rəsmi xəbər agentliyi olan “IRNA”-da Əbu-Dabinin bu qərarıyla bağlı xəbər dərc edilmişdir.
Yekun
BƏƏ maraqlarına cavab verəcək şəkildə həm İsrail, həm də İranla münasibətləri qorusa belə, bu işin bəzən xeyli çətinləşə biləcəyi aydın məsələdir. İsraillə normallaşma Ərəb dünyasında BƏƏ-yə qarşı skeptikanın formalaşmasına gətirib çıxardı. İbrahim Razılaşmalarına gözlənildiyi kimi başqa ərəb ölkələrinin qoşulmaması, əksinə, Səudiyyə Ərəbistanının ABŞ-a meydan oxuyurmuşcasına Çinin təşkilatçılığında İranla münasibətləri nizama salmağı qərarlaşdırması BƏƏ-nin bu məsələdə tək qalmasına gətirib çıxarır. Eyni şəkildə İranla hələ də həllini tapmamış adalar məsələsinin bu yaxınlarda yenidən aktuallıq qazanması və rəsmi Tehranın bu mövzuda kompromisə açıq olmaması münasibətlərin düyümlənməsinə səbəb olur. Belə olan halda BƏƏ üçün ən optimal variant hadisələrin necə cərəyan edəcəyini müşahidə etmək üçün gözləmək olacaqdır. Hər nə qədər ABŞ-ın Yaxın Şərqdən çıxaraq diqqətini Uzaq Şərqə yönəldəcəyi iddia olunsa da, ABŞ hələ də regiondakı mövcudluğunu qoruyur və ABŞ-la, o cümlədən İsraillə müttəfiqlik BƏƏ üçün regional geosiyasi landşaftda üstünlük qazanmağa kömək edə bilər. Eyni zamanda İranla gərginliyin nəzarətsiz şəkildə artması da arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər. Buna görə də BƏƏ Səudiyyə Ərəbistanı və İran münasibətlərinin yaxın gələcəkdə necə inkişaf edəcəyini, bu ilədək bir-birlərinə qatı düşmən kimi yanaşmış bu iki ölkənin çoxsaylı anlaşmazlıqlarını hansı yolla həll edəcəyini görməlidir. Səudiyyə-İran münasibətlərinin regionun geosiyasi mənzərəsində yaradacağı dəyişiklik İsraillə BƏƏ arasındakı münasibətlərin xarakterinə də birbaşa təsir göstərəcək.
Murad Təhməzov
Top-Center
Gənc millət vəkili Kamal Cəfərovun hansı ixtisas sahibi olduğunu bilmirəm və araşdırmaq həvəsim də yoxdur, amma " NOWARCI- lar Rəsulzadənin səhvlərini təkrarlayır " müəllif yazısında bütün həqiqətləri bir kənara qoyub tarixi faktları təhrif edib.Müəllif yoxdan var olan Azərbaycan yaradan , ücrəngli bayrağı bizlərə əmanət edən Cümhuriyyət lideri M.Ə.Rəsulzadəni bir qrup" sülh təşəbbüsçüsü " gənclərlə uğursuz, yersiz müqayisə edir. Bəri başdan onu deyim ki, bu " NOWARCI" ların mövqeyini, baxışını, sülh təşəbbüsü formatını qəbul etmirəm.
K.Cəfərov onu yazır ki, Rəsulzadə Trabzon , Batum konfranslarında Osmanlı dövlətinin , xüsusən Ənvər və Tələt paşaların mövqeyinin əksinə olaraq Cənubi Qafqazda erməni dövlətinin yaradılmasını dəstəkləyib. Hardan alınıb bu fakt ? Əvvəla, Kamal Cəfərov bilməmiş deyil ki, Trabzon və Batum konfranslarından əvvəl Cənubi Qafqazda Zaqafqaziya Komissarlığı , Zaqafqaziya Seymi fəaliyyət göstərirdi və bu qurumlarda hakimiyyət Qafqazda yaşayan , Rusiya Müəssislər Məclisinə seckilərdə topladıqları səs faizinə görə azərbaycanlılar, gürcülər və ermənilər arasında bölünmüşdü. Bölgədə erməni dövlətinin yaradılmasının son kökü bu tarixi proseslərə bağlıdır, Rəsulzadə və tərəfdarlarının burda hər hansı günahı yoxdur.
Qaldı ki, Rəsulzadənin erməni və gürcü liderlərindən fərqli olaraq həddən ziyadə sülh tərəfdarı olması məsələsinə, bəli , bu reallıqdır.Rəsulzadə və Cümhuriyyət qurucularının əsas amalı bölgədə sülhün və əminəmanlığın təmini idi.Gürcülərin, ermənilərin aqressiyasının , müharibə tərəfdarı olmalarının səbəbi isə onların Osmanlı dövlətinə qarşı barışmaz mövqeyi, Brest- Litovski sazişini tanımamaları, Batum məsələsi ilə bağlı idi.Rəsulzadə və Müsəlman Milli Şurası erməni və gürcüləri həqiqəti anlamağa dəvət edir, Osmanlı dövlətinə qarşı müharibə çağrışlarından onları cəkindirmək istəyir, sülh təşəbbüsü ilə çıxış edirdilər. Bu tarixi missiyanın bir qrup gəncin təşəbbüsü , davranışı ilə müqayisəsi isə doğu yanaşma deyil.
Hörmətli millət vəkili bir suala cavab versə yaxşı olar , Azərbaycan Cümhuriyyətinin 1918- ci ilin 28 May İstiqlal bəyannaməsində elan etdiyi sərhədləri sülhlə, danışıqla qəbul etməyənlərə qarşı Türkiyədən ordunu kim dəvət elədi ? Qafqaz İslam Ordusunu formalaşdırıb, gənc Azərbaycan hökümətinin imkanlarını səfərbər edən, 6 ay İstiqlal uğrunda savaş aparanların əsas ideoloqu, fikir komandanı Rəsulzadə deyildi ? Rəsulzadə təkçə ideoloq deyildi , həm də şavaşcı idi. Sadəcə ötəri toxundum bu məsələlərə, geniş faktlara söykənməyə ehtiyac duymadım.Cünki, müqayisə də, göstərilən faktlar da həqiqətdən cox uzaqdır.
Akif Aşırlı
Teref.az
Baş nazir Nikol Paşinyan hökumətin iclasında deyib ki, İrəvan sülh müqaviləsi üzrə yeni təkliflər paketini Bakıya təqdim edib.
Bu “təqdimatlar” heç nəyi həll etməyəcək. Çünki Paşinyan bir tərəfdən Qarabağ daxil Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdığını bəyan edərkən, digər tərəfdən ərazi bütövlüyünü tanıdığı ölkənin daxili işlərinə qarışır.
Paşinyan həmin iclasda onu da deyib ki, guya Bakı Xankəndi ilə dialoqdan yayınır. “Ermənistan Dağlıq Qarabağ sakinlərinin hüquq və təhlükəsizlik məsələlərinin beynəlxalq mexanizmlər çərçivəsində müzakirə edilməsini dəstəkləyir” deyən Paşinyan bununla Bakı ilə Xankəndi arasında birbaşa dialoqun əleyhdarı kimi çıxış edir.
Paşinyan həqiqətən sülh istəyirsə, Qarabağ separatçılarını inandırmalıydı ki, onlar təmsilçilərini Bakıya, Yevlaxa və ya Bərdəyə göndərsinlər, Ağdam yolunun istifadəsi müzakirə edilsin.
Azərbaycan heç müharibədən əvvəl beynəlxalq vasitəçilərin iştirakıyla erməni separatçıları ilə dialoqa getmirdi, müharibədə qələbədən sonra bu heç mümkün deyil.
Ona görə də Paşinyanın “beynəlxalq mexanizmlər çərçivəsində müzakirə” təklifinin perspektivi yoxdur. Paşinyan bu tələbindən əl çəkməzsə Azərbaycanla Ermənistan arasındakı danışıqlarda irəliləyiş olmayacaq.
Elxan Şahinoğlu
Teref.az
Elnur Nəciyev
UNEC Tədqiqat Fondu
Giriş
Bugün bu mövzunun öyrənilməsi böyük aktuallıq kəsb edir, çünki medianın rolu və təsiri dayanmadan artmaqdadır. XX əsrin əvvəllərində dünyanın altıncı qüdrətli dövləti və ya dördüncü hakimiyyət ünvanını (qanunverici, icraedici və məhkəmə) daşıyan medianın bu qüdrətindən XXI əsrin əvvəllərində də nəsə əksilməyib. Siyasi və iqtisadi obyekt olan media müasir diplomatiyada həm siyasət, həm də iqtisadiyyat üzərində nəzarətçi kütləvi təbliğat vasitəsidir. O həm də, ictimai rəyi həyəcana gətirən, formalaşdıran və istədiyi istiqamətdə yönləndirə bilən bir gücdür. Məqalədə Azərbaycan-İran münasibətləri fonunda bu güc şərh edilmiş, müasir diplomatiyada təsir aləti kimi həm mətbuatın, həm də sosial medianın roluna xüsusi diqqət yetirilmişdir.
Azərbaycan mediası Azərbaycan-İran münasibətlərinə “necə baxır?”
Müstəqilliyimizi bərpa etdiyimiz ilk illərdə Azərbaycanda çapdan çıxan mətbu orqanlarında müsbət istiqamətdə təsvir olunurdu. Hətta Azərbaycanda 1992-ci ildə baş verən hakimiyyət dəyişikliyi şəraitində İran-Azərbaycan münasibətlərinə toxunan “Xalq” qəzetinin 19 mart, 1992-ci ilin 56-cı sayında Qarabağ münaqişəsinin həlli yolları barədə İranın vasitəçiliyindən də söhbət açılırdı. 26 aprel 1993-cü ildə yeni Xudafərin körpüsünün, Bakı ilə Naxçıvanı İran vasitəsi ilə birləşdirən yolun açılmasına dair mətbuatda öz əksini tapan xəbərlər tərəflərarası münasibətlərdəki daha çox müsbət məqamlara diqqəti yönəldirdi. Reallıqda isə İran “Azərbaycan bir olsun”, “Təbriz paytaxt olsun” kimi şüarların altında yatan mənadan ehtiyat edirdi. Digər tərəfdən də 1992-1993-cü illərdə hakimiyyətdə olmuş Ə.Elçibəyin İranla bağlı görüşləri Azərbaycan xalqının İrandan ayrılması, öz müstəqil dövlətini qurması və daha sonra da şimaldakı Azərbaycan ilə danışıqlar aparıb Bütöv Azərbaycan dövlətini yaratmaq yönündə idi. 1993-cü ildən Azərbaycanda hakimiyyət dəyişikliyi ilə mediada da İrana münasibətdə daha yumşaq mövqe nümayiş etdirilməyə başlandı. Çünki Heydər Əliyev Azərbaycanda yenidən hakimiyyətə gələndən sonra qonşu ölkə ilə yaratdığı əməkdaşlıq modelini bütün ölkə miqyasında reallaşdırmağa çalışmışdı və bu işdə medianın xidmətlərindən də geniş şəkildə istifadə etmişdir. O Azərbaycan mətbuatındakı İranla bağlı fikir fərqliliklərinə isə belə münasibət bildirirdi: “Burada müxalifətdəkilərdən kimsə qəzetdə nəsə yazırsa, ona diqqət yetirməyin. Mən bir-iki dəfə səfirə demişəm ki, biri var dövlətin siyasəti, biri də var müxalifət mətbuatı və müxalifətin fikirləri.” (Heydər Əliyevin İİR ilə əlaqədar baxışları. Bakı: Çaşıoğlu. 2004, s.14). 2003-cü ildə İlham Əliyevin Azərbaycan prezidenti seçilməsindən sonra da Azərbaycan mediasında İrana baxışda Heydər Əliyevin qoyduğu xətt “Vətən müharibəsi” başlanana və “Zəngəzur dəhlizi” məsələsi ortaya çıxana qədər qorunub saxlanıldı. Təbii ki mediada 2020-ci ilə qədər İranla bağlı eniş və düşüşlər yaşandı. Məsələn, 2012-ci ilin avqust ayında “Gərginləşən İran-Azərbaycan münasibətləri: Səbəblər və çıxış yolları” adlı hesabat ictimaiyyətə təqdim edildi (https://qafqazinfo.az/news/detai /iran-azerbaycan-munasibetleri-ile-bagli-hesabat-21-sehife-22645). Maraqlıdır ki, bu hesabat Almaniyanın “Fridrix Ebert” Fondunun sifarişi əsasında hazırlanmışdı. Burada bir sıra məqamlara toxunulurdu: “Tehran Azərbaycanın Qərblə yaxınlaşmasını, İsraildən silah almasını tənqid edir; İranın şəhərlərində Azərbaycan əleyhinə konfranslar və sərgilər təşkil olunur; İranın “Səhər” dövlət televiziya kanalı 24 saat ərzində Azərbaycan əleyhinə xəbərlər və verilişlər yayımlayır; son iki ildə iki ölkə arasında qarşılıqlı notaların sayı 10-a çatmaq üzrədir və s.” Bütün bu məsələlərin və onlara hesabatda verilən şərhin fonunda belə bir mənzərə yaranırdı ki, Azərbaycan İranla münasibətlərləri “Dağlıq-Qarabağ” məsələsi həll olmadan gərginləşdirmək istəmirdi. Çünki hesabata da nəzər salanda da görürük ki, İranın Azərbaycana qarşı siyasətinə cavab olaraq təklif edilən çıxış yollarının heç biri növbəti illərdə reallaşdırılmadı.
2020-ci ilin 27 sentyabr tarixində başlayan 44 günlük “Vətən müharibəsi” Azərbaycan-İran münasibətlərində tamamilə yeni baxış ortaya qoydu. Hələ 8 sentyabr 2020-ci il tarixində belə bir yazı yayımlandı: “İran kimin daha çox dostudur: Azərbaycanın, yoxsa Ermənistanın?” (https://report.az/analitika/yerevan-tehrana-niye-yardim-etmir/). Bu yazıda “Dağlıq Qarabağa sərmayə qoyan 80 İran şirkətinin adları”nın açıqlanması kimi məlumatlara yer verilməsi tərəflərarası münasibətlərin hansı məcraya yönəldiyini açıq şəkildə nümayiş etdirir. Bununla belə ümumən Vətən müharibəsinin gedişində Azərbaycan mediasında yayımlanan xəbərlərdə isə bir qədər sakitləşdirici tendensiya da hiss olunurdu. Hətta 23 oktyabr 2020-ci ildə yayımlanan “Sərhədə nəzarət” (https://report.az/analitika/serhede-nezaret-emekdasliga-ne-ved-edir/ ) adlı məqalədə Azərbaycanın İranla dövlət sərhədinin uzun illərdir nəzarətsiz qalmış 132 km-inin işğalçılardan təmizlənməsi sadəcə Azərbaycan üçün deyil, İran üçün də müsbət hal kimi təqdim olunur. Fikir verin, məqalədə qeyd olunur ki, İrana doğru işğal edilmiş ərazilərdən uzanan “qara əllər” və “qara yollar” kəsilib. Bu o anlama gəlir ki, Azərbaycan-İran əlaqələrinə kompleks şəkildə baxmaq üçün artıq hər hansı bir əngəl yoxdur. Mediamız qarşı tərəfin də Vətən müharibəsinin gedişindəki həmlələrini yaxından izləyirdi. 28 oktyabrda yayımlanan “İran Azərbaycanla sərhəddə qoşun yığır” (https://www.bakupost.az/iran-azerbaycanla-serhedde-qosun-yigir-neden-qorxur) başlıqlı məqalədə “Mehri dəhlizi”nə nəzarət məsələsi ön plana çıxır. İran məhz bu məqamı Qarabağ düyününün çözülməsi ilə daha çox diqqətə almağa başlayırdı. Hətta İrandan Ermənistana gedən 670 “Kamaz”ın əslində hərbi yük daşıması ictimailəşdiriləndən sonra (https://axar.az/news/siyaset/503067.html) İran hökuməti geri addım atmalı oldu. Çünki bu məsələ Azərbaycanın güneyində də etirazlara səbəb olmuşdu.
Bununla belə bəzi məqamlar Vətən müharibəsi bitəndən sonra artıq daha rahat şəkildə ictimailəşdirildi. Məsələn, “İran Azərbaycan ordusunun məlumatlarını Ermənistana ötürüb və bu ölkəyə silah və yanacaq verib” xəbərləri mediada yayılmaya başlandı. Təbii ki, bu xəbərlər rəsmi Tehran səviyyəsində təkzib edildi. Hətta bu barədə İran səfirliyi 1 mart 2021-ci ildə məlumat yaydı və bu məlumat mediamızda da tirajlandı (https://modern.az/az/news/280085). Bir müddət sonra “İranın Qarabağdakı çirkin əməlləri faş olur – Ermənidən betər çıxdılar” kimi xəbər yayımlandı (https://news.milli.az/politics/987888.html). Xüsusilə də məqalədə cənab prezidentin “30 il ərzində Ermənistan İranla əlbir olaraq işğal altında olan ərazilərdən Avropaya narkotrafik məqsədilə istifadə edib” sözlərinə diqqət yönəldilirdi. 12 sentyabrda Azərbaycan polisinin Gorus-Qafan yolunun Azərbaycandan keçən hissəsində qurulan postunda İrana məxsus yük maşınlarının yoxlanılması ilə başlanan bu eniş 2022-ci ildə daha da dərinləşdi.
Azərbaycan hökumətinin 2023-cü ilin yanvarında İsrailə ilk səfirini təyin etməsi İranla münasibətləri daha da gərginləşdirdi. 27 yanvar 2023-cü ildə Azərbaycanın İrandakı səfirliyinə terror hücumu oldu. Mediada bu məsələ ən yüksək səviyyədə işıqlandırıldı. Hətta rəsmi “Azərbaycan” qəzetində İran əleyhinə çox sərt mövqe ortaya qoyan “Çəkilin yolumuzdan, terrorçular!” (https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/cekilin-yolumuzdan-terrorcular-1675120045) başlıqlı yazı yayımlandı. Hətta “İran-Azərbaycan gərginliyi: müharibə olacaq?” (https://www.youtube.com/watch?v=T6CRBlY9txE), “İran və Azərbaycan orduları üz-üzə: kim daha güclüdür?” (https://www.youtube.com/watch?v=tN3g0Um4MMc) kimi xəbərlər yayımlandı. Görəsən niyə Azərbaycan-İran münasibətləri “Vətən müharibəsi”ndən sonra ildənilə gərginləşdi? Bugünkü gündə Qarabağ məsələsini həll etmiş Azərbaycanın qarşısında yeni təhdid media vasitəsi ilə qərbin təsiri ilə İranın simasında önə sürülür.
İran mediasına görə Azərbaycan-İran münasibətləri inkişafdan enişə doğru
İranda media dövlətin ciddi nəzarətindədir və maliyyələşdirilməsi dövlət tərəfindən həyata keçirilir. Hətta İrandakı KİV-lərin əksəriyyətinə siyasətçilər rəhbərlik edir və ölkədə özəl KİV mövcud deyil. İran davamlı olaraq Azərbaycana qarşı “yumşaq müharibə” aparır və Azərbaycan ictimai mühitinə nüfuz etməyə çalışır. Antiazərbaycan təbliğatından ötrü İran dövləti tərəfindən yaradılmış və Tehrandan yayımlanan “Səhər” TV, Azəri radiosu, Təbrizdə yerləşən “Aran” agentliyinin məlumatlarını qeyd edə bilərik. Bu media orqanlarında əsasən “Azərbaycanın keçmiş İran torpaqları” olması, “Azərbaycanda dindarların təqib edilməsi”, “dini azadlığın məhdudlaşdırılması”, “milli azlıqların hüquqlarının pozulması”, Azərbaycan iqtidarının ABŞ və İsrailin “təsiri altında” olması və s. bu kimi mövzular müzakirə mövzusunu təşkil edir (https://aak.gov.az/upload/dissertasion/siya/siya_ n_rkf_28_03_14.pdf). Lakin demək olmaz ki, İran mediasının Azərbaycan-İran münasibətlərinə təsiri yalnız mənfi formada olmuşdur. Bu münasibətlər “balanslı xarakter” daşımışdır.
İran-Azərbaycan münasibətlərinin İran mediasında necə öz əksini tapmasına mərhələli şəkildə nəzər salmazdan öncə 2020-ci ildə İranda Şəhid Beheşti Universiteti tərəfindən çap olunan məqaləyə (https://piaj.sbu.ac.ir/article_99903_e5a532ca5f9b4eed7cc086b7c2ac00a5.pdf) nəzər salaq. Bu analitik yazıda ən mühüm məqam İran mətbuatında müzakirə mövzusu olan bütün məsələlərin bir-bir təhlil olunmasıdır. Tərəflərarası münasibətlərə təsir edən amillərə nəzər salan iranlı siyasi şərhçilər ənənəvi İran mövqeyini sərgiləyərək həm Ermənistanın İran üçün, həm İranın Ermənistan üçün siyasi, strateji əhəmiyyətini və bu dövlətlə münasibətlərin hər zaman yüksək səviyyədə inkişaf etməsini qeyd edirlər. Tərəflərarası münasibətlərdə bir digər amil kimi Xəzərin statusuna toxunulur. İran mediasına görə tərəflərarası müasibətlərdə bir digər mühüm problem Ə.Elçibəy dövründə qaldırılan “Bütöv Azərbaycan” iddialarıdır. Digər məqam isə Azərbaycanın ABŞ və İsraillə münasibətlərinin İranla münasibətlərə mənfi təsir göstərməsinin dini zəmində qabardılmasıdır. Hətta məqalədə əsas problemlərdən biri tərəflərası münasibətlərdəki ideoloji fərqliliklə izah edilir. Bir başqa məqam kimi Azərbaycanın şiə əhalisinə qarşı İranın təbliğatına və fəaliyyətinə öz suverenliyinə təhdid olaraq görməsi qeyd olunur. Bu istiqamətdə İran lehinə “Səhər”, “Səhər 2” kanallarının, “Səda-ye İslam” qəzetlərinin fəaliyyəti də tərəflərarası münasibətlərdə əsas problem olaraq göstərilir. İran mediasında önə çıxan bir başqa məsələ tərəflərin bir-birini cəsusluq fəaliyyətlərində ittiham etməsidir. Bütün bu cəhətləri təhlil edən müəllif belə qənaətə gəlir ki, tərəflərarası münasibətləri bərpa etmək və arzuolunan formada inkişaf etdirmək üçün tərəflərin bir-birinin daxili işinə qarışmaması ilkin şərtdir. Azərbaycanla dini sahədə münasibətləri gərginləşdirmək əvəzinə İran tərəfi Azərbaycan bazarlarında rus və türk investorlarla rəqabətə girməli, sülhü, stabilliyi və təhlükəsizliyi qoruyub saxlamalıdır. Tərəflərarası ticarət və enerji sahəsində qurulan əməkdaşlıqlardan maksimum istifadə edilməlidir. Nəhayət məqalədə vurğulan sonuncu ən mühüm məqam İranın İsrail-Azərbaycan münasibətlərinə dözümlülük nümayiş etdirməsinin daha məqsədəuyğun olacağıdır. Yəni Azərbaycan-İsrail müasibətləri İran tərəfdə qərəz doğurmamalıdır.
Azərbaycan-İran münasibətlərində sadalanan bu qədər amillər fonunda indi də İran mətbuatında yayımlanan bəzi məqalələrə diqqət yetirək. Məsələn, 1994-cü ildə Xameneinin irsini qorunmasına xidmət edən rəsmi vebsaytda İran-Azərbaycan münasibətləri şərh olunur və ermənilərin Azərbaycan torpağını işğal etməsi, bu işğalda Ermənistan hökumətinin günahkar olması vurğulanır. Digər tərəfdən də İsrail-Azərbaycan münasibətləri fonunda İsrailin müsəlman ölkələr arasındakı münasibətlərə xələl gətirməsi qeyd edilir (https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=11233). 2013-cü ilin aprel ayında isə İran mətbuatında Azərbaycanın İrana referendum yolu ilə birləşməsindən söz açılır. İranın rəsmi nümayəndəsi – Brucerdi isə Azərbaycanı bəzi məsələlərdə diqqətli olmağa çağırıb və təhdid dolu xəbərdarlıqlar etməklə ciddi ittihamlar səsləndirib (https://modern.az/az/news/36870). 2017-ci ildə İran mediasında “Azərbaycan Respublikası ilə İsrail arasında münasibətlərin bütün səbəbləri İranla bağlı deyil” (https://www.khabaronline.ir/news/646623/کالجی-تمامی-دلایل-روابط-جمهوری-آذربایجان-و-اسرائیل-به-ایران-مرتبط) başlıqlı maraqlı bir məqalə yayımlandı. Bu məqalədə ən çox diqqəti çəkən məqam daha öncə Cənub Qaz Dəhlizi ilə bağlı məqaləmizdə də toxunduğumuz kimi (https://www.unectf.org/2875/) İranlı analitik də İran qazının Azərbaycan vasitəsi ilə Avropaya nəqli imkanlarına toxunur. Bu zaman o əsas mübahisəli məqam kimi İranla Azərbaycan arasında qazın ixrac qiymətində ortaq məxrəcə gəlinməməsini göstərir. Əslində buradakı məqam Azərbaycanın İsrail və Qərblə münasibətləri ilə bağlıdır. O səbəbdən də Azərbaycanla bağlı İran mediasında yayılan hər iki xəbərdən biri Azərbaycanın İsrail və ABŞ yanlısı olması ilə bağlıdır. Hətta bəzi hallarda mediada bu münasibətlər şərh edilərkən daha da irəli gedilir. Məsələn, 2018-ci ildə İranın https://www.mashreghnews.ir saytında “Azərbaycan və İsrail arasında İrana qarşı münasibətlərin təfərrüatlarının ifşası” adlı məqalə yayımlandı. Birbaşa Azərbaycanın daxili işlərinə müdaxilə edildiyi bu məqalədə Azərbaycan-İsrail münasibətləri, Azərbaycanda baş verən Nardaran hadisələri geniş ölçüdə şərh edilir və Azərbaycanın mövqeyi sərt şəkildə tənqid edilir (https://www.mashreghnews.ir/news/1020154/افشای-جزئیات-روابط-آذربایجان-و-اسرائیل-علیه-ایران-نقش-آذربایجان). Yaxud da Azərbaycan mətbuatında olduğu kimi səfirliyə terror hücumu hadisəsindən sonra tərəflərarası münasibətlərə dair İran mediasında da tərəflərarası hərbi toqquşmanın mümkün olub-olmaması gündəmə gətirildi və birmənalı olaraq bu proqnozun reallığı əks etdirməməsi qənaətinə gəlindi (http://irdiplomacy.ir/fa/news/2019555/برخورد-نظامی-ایران-و-آذربایجان-را-چقدر-باید-جدی-گرفت- ).
16 iyul 2023-cü ildə İranda “İran-Azərbaycan əlaqələrinin təhlili və iki ölkə arasında gərginliyin yaranmasına xarici amillərin təsiri” adlı görüşün nəticələrinə həsr olunmuş məqalə (https://www.ettelaat.com/mobile/archives/323617) yayımlandı. Bu məqalədə İranın Bakıdakı keçmiş səfiri Ə.Cudi və İranın keçmiş səfiri M.Pakayinin iştirakı ilə keçirilən görüşdə “Azərbaycan bizim üçün bir fürsətdir, amma təəssüf ki, təhlükəyə çevirmişik!” Necə? Bu barədə görüşün sonunda çox aydın cavab verilir: “Bu gün bir neçə media qrupu İran və Azərbaycan arasında münasibətləri korlamağa çalışır: İranda da bəzən istifadə olunan saxta xəbərlərlə sionist rejim mediası və Ermənistan mediası”. Bugün İran mediasında Azərbaycan İran münasibətlərində eynilə Azərbaycan mediasında olduğu kimi bəzi hallarda tamam fərqli ola bilir. Buna səbəb də sözsüz ki böyük dövlətlərin media siyasətidir. 2023-cü il 16 iyul tarixindəki görüşdə səsləndirildiyi kimi media iki dövlət arasındakı münasibətlərə yön vermək üçün ən yaxşı təsir alətidir. Bu alət iki dövlət tərəfindən nə qədər düzgün istifadə olunsa o qədər də problemləri rahat və dialoqlar yolu ilə həll etmək mümkün olar.
Azərbaycan-İran münasibətləri qərb mediasından necə görünür?
Son illərdə Qərb mediasında Azərbaycan-İran münasibətlərinə çoxsaylı analitik məqalələr həsr edilməkdədir. Belə məqalələrdən biri olan B.Şafferin müəllifi olduğu məqalədə Azərbaycan-İran münasibətləri 1991-ci ildən 2023-cü ilə qədər izlənilir (https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13754-president-aliyev-“relations-between-azerbaijan-and-iran-are-at-the-lowest-level-ever”.html). Məqalədə “İran Azərbaycanın müstəqilliyini qazanmasını öz azərbaycanlı icması baxımından təhdid olaraq gördüyünə görə 1992-1994-cü illərdə məhz Ermənistana dəstək vermişdir”, deyə qeyd olunur. Məqalədə hətta açıq və qəti şəkildə 44 günlük II Qarabağ müharibəsi zamanı İranın Ermənistana dəstək verməsi, Rusiya ilə Ermənistan arasında silah təchizatında vasitəçilik etməsi barədə məlumat verilir. Bir başqa maraqlı məqam isə məqalədə İranın məhz İsrail-Azərbaycan münasibətlərinə görə öz müsəlman qonşusuna qarşı düşmən mövqe sərgiləməsinin təkzib edilməsidir. Məqalədə 2001-ci ildə İranın Xəzər dənizində BP tədqiqat gəmisini təhdid etməsi, 2012-ci ildə Bakıda ABŞ səfirinə, yəhudi məktəbinə və digər yəhudi icmalarına qarşı İranın sui-qəsdinin önlənməsi, Azərbaycanda islami qruplaşmalarla gizli əlaqələr qurması, Hüseyniyun dəstəsini maliyyələdirməsi kimi məsələlər də qabardılır. İranın “əməlləri”nin bunlarla yekunlaşmadığı və “daha da böyük xidmətlərinin olması” da məqalədə qeyd olunur: İranın Vətən müharibəsi gedişində Azərbaycan ordusunun işğaldan azad edilmiş İranla Azərbaycanın sərhədləri boyu əngəllər yaratması, ermənilərə müxtəlif formalarda dəstək verməsi; müharibə başa çatandan sonra isə Ermənistana dəstək məqsədi ilə Qafan şəhərində konsulluğunu açması; Zəngəzur dəhlizinin əleyhinə çıxması, hətta Vətən müharibəsinin gedişində Azərbaycan sərhədlərini pozması və nəhayətində İrandakı Azərbaycan səfirliyinə qarşı terror aktı. B.Şafferə görə son terror aktı ilə İran birbaşa olaraq Azərbaycanı hədəf aldı, lakin Azərbaycan hökuməti bunu düzgün anladı və hətta İranın terorizmi dəstəkləyən ölkə olmasını açıq şəkildə bəyan etdi.
Qərb mediasında yayımlanmış araşdırma xarakterli bir digər yazı C.Froynda aiddir (https://www.caspianpolicy.org/research/security-and-politics-program-spp/azerbaijan-iran-relations-deteriorate-amid-shifting-world-dynamics). Bu məqalədə də İran daha çox ittihamçı kürsüsündə əyləşdirilir. İrana qarşı Qarabağda 2020-ci ilə qədər Ermənistanla narkotik ticarətinin mövcud olması, İrana qarşı sərt mövqeyi ilə fərqlənən Millət vəkili Fazil Mustafaya sui-qəsddə barmağının olması, Azərbaycan səfirliyinə İrandakı terror aktı kimi ittihamlar ünvanlandırılır. Tərəflər arasındakı gərginləşən münasibətlərdə qazanan tərəfin Azərbaycan olacağı, İranla pisləşən əlaqələrin İsraildə Azərbaycan səfirliyinin açılması ilə daha da inkişaf edən məcraya yönələcəyi qəti şəkildə qeyd olunur. Bunun da ABŞ-ın Azərbaycana münasibətdə təhlükəsizlik siyasətinin güclənəcəyi nəticəsini çıxarmağa imkan verməsi vurğulanır.
Son olaraq Vaşinqton İnstitutunun əməkdaşları müəllifi olduğu məqaləyə (https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/irans-tensions-azerbaijan-point-broader-shifts-south-caucasus ) diqqət yetirək. Bu məqalədə ilk olaraq Azərbaycanın İranla sərhədlərinin təhlükəsizliyini tam təmin etməsinə diqqət çəkilir. Çünki Azərbaycanın azad etdiyi ərazilərə İranla sərhədi boyunca yerləşən ərazilərlə yanaşı İranı Ermənistanla birləşdirən əsas magistralın bir hissəsi də daxildir. Bu yol üzərində Azərbaycanın nəzarəti və İran yük maşınlarına vergi tətbiq edilməyə başlanması Tehranı qəzəbləndirən ilkin səbəblərdən biri kimi məqalədə qeyd olunur. Çünki, Vətən müharibəsinə qədər İran bu “qara yol”dan pulsuz və “istədiyi kimi” istifadə edirdi. Məqalədə qeyd olunan digər bir məsələ yüksələn xətt üzrə inkişaf edən İsrail Azərbaycan əlaqələridir. Xüsusilə də 2023-cü ilin martın 26-da Azərbaycanın İsraildəki ilk səfirinin etimadnaməsini Prezident İ.Herzoqa təqdim etməsi indiyə qədər Azərbaycanın İrana İsraillə bağlı etdiyi “güzəştin vaxtının bitdiyini” göstərdi. Bu səbəbdən də İran hərbi təyyarəsi xəbərdarlıq etmədən Azərbaycan-İran ümumi sərhədi boyunca manevr də etdi. Azərbaycan İsrail əlaqələrindəki dəyişiklik məqalədə regionda Rusiya və İranın müəyyən etməyə çalışdığı regional tarazlığın pozulması kimi təqdim edilir. İlkin əsas kimi Naxçıvanı blokadadan çıxartmaq üçün Azərbaycanın həllini çalışdığı Zəngəzur dəhlizi göstərilir. Nəzərə alaq ki, Zəngəzur İranın Ermənistana çıxması üçün yeganə quru çıxış yoludur. Məqalədəki bir digər mühüm məqam İran azərbaycanlıları ilə bağlıdır. Xüsusilə cənab prezidentin “İranda yaşayan azərbaycanlıların müdafiəsi üçün əlimizdən gələni edəcəyik” fikrinə istinadən İran-Azərbaycan münasibətlərindəki gərginlik dərinləşdirilir. Məqalənin sonunda müəlliflər tövsiyə edir ki, ABŞ üçün Dağlıq Qarabağda Rusiya qüvvələri əvəzinə BMT sülhməramlılarının yerləşdirilməsinə dəstək verilməsi əlverişli ola bilər. Lakin bu real görünmür, çünki müəlliflərin də etiraf etdiyi kimi “Rusiya Qafqazda iki əsrdən çoxdur ki, möhkəm hərbi gücə sahibdir”.
İki dövlət arasındakı münasibətlərə medianın təsiri və nə etməli?
Hər iki tərəfdən dövlətlərarası münasibətlərə medianın təsiri çox kəskin şəkildə hiss olunur. Çünki istər Azərbaycanda, istərsə də İranda bugün böyük dövlətlərin maraqlarına xidmət edən media mövcuddur və bunun qarşısını almaq mümkün deyil. Bəs nə etməli? İlk növbədə İran-Azərbaycan münasibətlərindəki problemləri təhlil edib həll yolları təklif etmək üçün analitik təhlil mərkəzi yaradılmalıdır. Hər iki tərəfin analitiklərini birləşdirən bu mərkəz mövcud problemlərə dair baxışlarını və təklif edilən həll yollarını özündə əks etdirən hesabatları Azərbaycan və İran hökumətinə təqdim edə bilər. Bu problemlər aşağıdakı məsələləri əhatə edə bilər: dövlətlərin bir-birinin daxili işlərinə qarışması ətrafında problemlər; dini zəmində yaranan problemlər; Güney azərbaycanlıların durumu; Azərbaycanın İsrail və ABŞ-la münasibətlərinin İranla münasibətlərə təsiri; Ermənistan-İran münasibətlərinin Azərbaycanla münasibətlərə təsiri. Hazırlanmış hesabatlar əsasında Azərbaycan və İran tərəfi rəsmi şəkildə müzakirələr aparıb hər iki tərəf üçün daha əlverişli nəticələr əldə edə bilər.