"Hər kəsə məlumdur ki, Azərbaycanda və Türkiyədə çox məşhur olan, dinləyicilərə vətənpərvərlik ruhu aşılayan "Çırpınırdı Qara dəniz" mahnısı Bakını işğaldan azad edən Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşaya həsr olunub.

Mahnının sözlərini Əhməd Cavad 14 dekabr 1914-cü ildə Gəncədə yazıb.

Belə ki, Osmanlı dövlətinin I Dünya müharibəsinə qoşulmasından həyəcanlanan gənc şair Əhməd Cavad bu tarixi şeirini yazır. 

Azərbaycanın dahi bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyov dörd il sonra, yəni 1918-ci ildə bu şeirə musiqi bəstələyir. Üzeyir bəy mahnını Nuru Paşanın komandanlığındakı Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycandakı qəhrəmanlıqlarına ithaf edir.

Qeyd edək ki, şeir daha irihəcmlidir və ən çox oxunan bəndləri bunlardır: 

"Ayrı düşmüş dost elindən,

İllər var ki, çarpar sinən!..

Vəfalıdır gəldi, gedən,

Yol ver Türkün bayrağına!

İncilər tök, gəl yoluna,

Sırmalar səp sağ, soluna!

Fırtınalar dursun yana,

Salam Türkün bayrağına!

“Həmidiyyə” o Türk qanı!

Həç birinin bitməz şanı!

“Kazbek” olsun ilk qurbanı!

Qurban Türkün bayrağına!

Dost elindən əsən yellər,

Bana şer, salam söylər.

Olsun bütün Turan ellər

Heyran Türkün bayrağına!"

"Çırpınırdı Qara dəniz" şeiri 1919-cu ildə Əhməd Cavadın ikinci şer kitabı olan "Dalğa"da da dərc olunub. Lakin 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Sovet hakimiyyəti pantürkçülük, bəhanəsi ilə mahnının 70 il ərzində Azərbaycanda səsləndirilməsinə qadağa qoyur. Bundan istifadə edən ermənilər mahnının sözlərinin XVIII yaşamış və əsərlərini əsasən Azərbaycan və türk dilində yazan erməni Sayad Novaya aid olduğunu iddia edirlər. Onlar mahnını "Kamança" adı ilə təqdim edirlər. Bu azmış kimi həmin plagiat mahnının Daşnaksütyun Partiyasının himni olmasını da iddia edirlər. Halbuki

1982-ci ildə “Sovetskiy pisatel” nəşriyyatının Leninqrad bölməsində nəşr olunmuş “Саят Нова. Стихи” kitabında da Sayat Novanın bu adda və ya məzmunda şeiri yoxdur. Sayat Novanın araşdırılan bütün əsərlərində belə şeir yoxdur və dəst xətt tam başqadır.

2018-ci ildə rusiyalı müğənni Avraam Russo tərəfindən başqa adla erməni mahnısı kimi ifa olunub və həmin mahnı Ermənistanda “2018-ci ilin mahnısı” adını alıb. Beləliklə, Sovet hakimiyyəti 70 il mahnının Azərbaycanda səslənməsini qadağan etməklə, onu xalqımızın yaddaşından silməyə çalışırdı və qismən də nail olur. Yeni nəsil uzun illər bu mahnıdan tamamilə xəbərsiz qalır. Yalnız 1990-cı ildə İstanbul Texniki Universitetinin müəllimi, o zaman Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında təcrübə keçən Süleyman Şenel Hacıbəyovun xatirə ev-muzeyinə bu mahnını tapır. Mahnı ilk dəfə Bakıda 1993-cü il martın 10-da Respublika Sarayında Əhməd Cavadın anadan olmasının 100 illiyinə həsr olunmuş yubiley gecəsində Azərbaycan ictimaiyyəti qarşısında səsləndirilir və o vaxtdan bütün türk dünyasının himninə çevrilir. Mahının ilk ifaçısı vokal ifaçısı Azərin olur.

Xalq artisti, məşhur müğənni Azərin mahnı haqqında qeyd edir:

"Çırpınırdı Qara dəniz” mahnısını ifa etmək qürurdur. Bu mahnını ifa edəndə həmişə Əhməd Cavadın baxışları ilə Qara dənizə baxırdım. Həm şairimiz Əhməd Cavad, həm də bəstəkarımız Üzeyir bəy Qafqaz İslam Ordusundan ilham alaraq bu əsəri yaradıblar".

Mahnının məşhur ifaçıları sırasında Azər Zeynalov, Şəmistan Əlizamanlı da var. Türkiyədə "Çırpınırdı Qara dəniz" daha çox Azərinin ifasında sevilir.

Xalidə Gəray
Musavat.com

Müğənni Kərimin fonoqramla oxuduğuna görə döyülməsi bizdə də bu qadağanın tətbiqini gündəmə gətirib

Müğənni Kərimin toy zamanı döyülməsi toylarda fonoqramla oxumaq mövzusunu aktuallaşdırıb. Bir sıra məşhurlar bu mövzu ətrafında müzakirələr açıblar. 

“Ötən gün toyda idim. Orada çıxış edən bəlli bir müğənnilər vardı. Sənətkar dediyimiz xanım ifaçı gəldi, 40 dəqiqə fonoqram oxudu. Ona dayanıb baxdım. Sonra aparıcı xanım gəlib mənə dedi ki, bəy və gəlin səhnədə rəqs edəcəklər. Bəlkə siz də fonoqramınızı verəsiniz, həzin bir mahnı ifa edəsiniz. Cavab verdim ki, yox! Mən toydakı camaatla belə zarafat edə bilmərəm”. Bu sözləri bugünlərdə Əməkdar artist Nigar Şabanova deyib.

Manaf Ağayev də toyda fonoqramla oxuyanları zamanında tənqid edib.

“Görürsən ki, ansambl olmadan müğənni yarım saat mahnı oxuyur. Həmin müğənni yarım saat gəlir, fonoqramını qoyur, oxuyur, pulunu alır, çıxır gedir. Fonoqram oxuyanlar canlı oxuyanlardan daha çox toya gedir”. Sənətçi toylarda fonoqram oxuyan həmkarlarını hədəf alıb.

Nadir Qafarzadə 

 Müğənni Nadir Qafarzadə isə hesab edir ki, beş saat toy ərzində hətta bir yox, beş mahnı da fonoqram oxumaq olar:  “Yarım saatlıq toya gələnlər onsuz da fonoqram oxuyurlar. Bilmirəm, təbii haldır, ya yox, axır ki, məsələ belədir. Bütün toyu idarə edən müğənni bir mahnı fonoqram oxuyubsa, bununla nə olacaq, dünya dağılacaq ki? Hə, oxuyub, oxuyub da. Buna görə adamı döymürlər, xəsarət yetirmirlər. Ən azından, xəbərdarlıq edirlər. Yəni bunu daha mədəni formada etmək olar. Hər halda, sivil bir dövlətdə yaşayırıq, Avropaya inteqrasiya etmişik. Müğənni toyda elə mahnını fonoqram oxuyur ki, musiqiçilər onu müşayiət edə bilmirlər. Çünki o mahnı studiyada aranjiman olunub. Artıq tamaşaçı həmin mahnını efirdən, radiodan bu cür eşidib deyə, müğənni fonoqram oxumağa məcburdur ki, eyni effekt alınsın, gələcəkdə toyun diskinə baxanda daha keyfiyyətli səslənsin. Burada qəbahət bir şey yoxdur. Beş saat toy ərzində hətta bir yox, beş mahnı da fonoqram oxumaq olar, heç nə olmaz. Onsuz da bu adam canlı oxuyur. Canlı ifa edə bilən müğənninin bir-iki fonoqram oxuması bağışlanandır”.

Beləliklə, Azərbaycanda müğənnilərə ictimai tədbirlərdə fonoqram oxumağın qadağan edilməsi məsələsi yenidən gündəmə gəlib. Bildirilir ki, əsl sənətkarları saxta müğənnilərdən ayırmaq üçün fonoqram qadağan edilməli və bununla bağlı rəsmən qərar verilməlidir.

Qeyd edək ki, məsələn, Qırğızıstanda 2023-cü ildən müğənnilərə ictimai tədbirlərdə fonoqram oxumaq qadağan olunub. Bununla bağlı ölkənin mədəniyyət, informasiya, idman və gənclər siyasəti naziri Altınbek Maksutov əmr imzalayıb. Əmrə əsasən, müğənnilərə teatr, muzey, kinoteatr, klub, kitabxana və idman müəssisələrinin ərazilərində fonoqram mahnı oxumaq qadağan edilib. Məlumata görə, qayda pozuntusuna görə məsuliyyəti tədbiri təşkil edən məkanın rəhbərliyi daşıyacaq.

Bəs Azərbaycanda da bu qadağa tətbiq oluna bilərmi, ehtiyac varmı?

Fazil Mustafa

Mövzu ilə bağlı millət vəkili Fazil Mustafa “Yeni Müsavat”a danışıb: “Burada birinci növbədə müqavilə olmalıdır və əgər müğənninin fonoqram deyil, canlı ifası arzu edilirsə, müqavilə şərtlərində  göstərilməlidir, müğənni də buna riayət etməlidir. Amma buna görə adam döymək vəhşilikdir.  Yaxşı olardı ki, müqavilə yazılı formada olsun, bu, daha məqsədə uyğundur. Çünki gələcəkdə hansısa iddia qaldırmaq üçün bu, daha əlverişli imkan yaradır.  Beləliklə, hesab edirəm ki, bu məsələ ətrafında mülki hüquqi öhdəlik var. Əgər müğənni öhdəlik götürübsə ki, fonoqramsız oxumalıdır, buna riayət etməlidir. Təbii ki, bu da zövq məsələsidir, bir çox insanlar öz toyunda canlı ifa istəyir, bəziləri fonoqramla razılaşır.

Xatırladım ki, bir müddət əvvəl qanunvericilikdə televiziyalarda fonoqramsız ifanı təşviq edən maddələr saldıq, fonoqramla ifa qadağan olundu. Amma televiziyalar buna əməl etmədi. Ümumiyyətlə, buna əməl etmək də mümkün deyil, çünki Azərbaycanda qanunvericiliyin hər kəsə tətbiqi imkanları bir qədər çətindir. Digər tərəfdən, nəzarət edən qurumların özünün də bu məsələdə həvəssiz davrandığını və yaxud bunu hansısa başqa məqsədlə etdiyini görürük. Ona görə də  hesab edirəm ki, fonoqram oxuduğuna görə müğənnini döymək və yaxud onu hansısa şəkildə təhqir etmək tamamilə biabırçı davranışdır. Burada hüquqi addım atılmalıdır".

Aydın xan Əbilov

Yeni Yazarlar və Sənətçilər İctimai Birliyinin sədri, yazıçı-kulturoloq Aydın xan Əbilov qeyd edib ki, toyda baş verən hadisələr həmişə cəmiyyətimizdə maraqlı olur: "Digər ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanda müğənnilər daha çox toylardan, el şənliklərindən qazanırlar. Konsertlər verib və yaxud disk buraxıb, “YouTube” platforması üzərindən mahnılarını satıb, gəlir əldə edən müğənnilərə demək olar ki, rast gəlmirik. Beləliklə, toylarda  müğənnilər həm sənətsevərlərlə birbaşa ünsiyyətdə olur, həm də sənətlərini genişləndirmək, inkişaf etdirmək üçün müəyyən maddi imkanlar əldə edirlər.

Toylarda fonoqrama ifalarına gəldikdə, toyun özünəməxsus cəhətləri var və bu cəhətlər də hər zaman canlı oxumağa imkan vermir. Toylar müxtəlif akustik imkanı olan məkanlarda həyata keçirilir, həmçinin bəzən kənd yerlərində çadırlarda təşkil olunur və bu zaman burada həm müğənnidən, həm də musiqiçilərdən yüksək səviyyəli ifa tələb etmək qeyri-mümkün olur. Ona görə də Azərbaycan toylarında, tədbirlərində fonoqramdan istifadə edən sənətçilər həmişə olub və bundan sonra da olacaq.  Gəlin təsəvvür edək, toya yarım saata gələn hansısa sənətçiyə 2500-3000 manat qonorar verib, özü ilə ansambl gətirməsini tələb edə bilmərik. Müğənni həmin qonorarla musiqiçilərə, eləcə də səs rejissoruna aldığı puldan qonorar verə bilməz. Bu, qeyri-ciddi tələbdir və buna görə toyda oxuyan müğənnilərin fonoqramla ifasını normal qarşılamaq lazımdır. 

Əslində bu məsələnin çox sayda sivil yolu var. Belə ki, hər hansı toy sahibi  və yaxud şadlıq evinin sahibi müğənnini dəvət edərkən toy təşkilatçıları ilə əvvəlcədən razılaşır və yazılı müqavilə bağlanır, müqavilədə həm müğənninin qonorarının nə qədər olması, həm vergilərin kim tərəfindən ödənilməsi sənətçilərin öz ansamblı, səs rejissoru, avadanlığı ilə gəlməsi və yaxud əksinə, tək gəlib fonoqram oxuması mütləq  qeyd olunmalıdır. Yazılı müqavilədə həm də o qeyd edilməlidir ki, əgər bu müqavilədə göstərilən şərtlər pozularsa, sənətçini pul cəzası və yaxud qanunvericiliyin imkan verdiyi inzibati məsuliyyət gözləyir. Amma hansısa sənətçinin fonoqram oxumasına görə döyülməsi, mübahisə edilməsi, təhqir olunması qeyri-etikdir, mədəniyyətsizlikdir. Əgər müğənni toya dəvət olunubsa, ona hörmət edilməlidir. Çünki müğənni ilk növbədə həmin toyun xüsusi qonağıdır, o, sıravi qonaq deyil. Hətta narazılıq yaranasa belə, onu toydan  sonra ayırd etmək olar. Yoxsa qoçu kimi toyda dava salmaq, müğənni döymək həm həmin toyun aurasını pis şəkildə korlayır, həm də toy sahibini dilə-dişə salır. 

Şəxsən mən müğənni Kərimin yerinə olsaydım, heç bir müqavilə, ilkin razılıq olmadığına görə toy sahibi tərəfindən ona olan hücumu məhkəmə yolu ilə ayırd  edərdim və başqalarına nümunə olsun deyə həmin toy sahibinin cəzalandırılmasını tələb edərdim".

Xalidə GƏRAY,
“Yeni Müsavat”

Bakıda Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasının üçüncü iclası keçirilib; Firudin Cəlilov: “Turana gedən yol ortaq əlifba ilə başlayır”

Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasının Bakıda üçüncü iclası keçirilib. “Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası ancaq Türk dünyası üçün əlifba yaradılması layihəsi ilə məşğuldur”. Bu fikri Türk Akademiyasının prezidenti Şahin Mustafayev Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasının sentyabrın 9-da Bakıda keçirilən üçüncü iclasında deyib.

O, 2022-ci ilin oktyabrında Türkiyənin Bursa şəhərində keçirilən müvafiq seminarda Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasının yaradılması qərarının Türk Dövlətləri Təşkilatına təqdim edildiyini xatırladaraq deyib:  “Əsas məqsədimiz ortaq əlifba yaratmaqdır. Türk dünyasının dövlət başçıları bizdən hazır əlifba gözləyirlər”.

Ş.Mustafayevin sözlərinə görə, türk ölkələri və xalqları vahid əlifbaya keçid məsələsində artıq ciddi akademik irəliləyiş əldə ediblər, lakin siyasi qərarların qəbulu müəyyən vaxt apara bilər: “İclasda Türk dünyası ortaq əlifbasının 14 hərfi təsdiq olundu. Ümid edirik ki, tezliklə Türk dünyasının ortaq əlifbasının bütün hərfləri razılaşdırılacaq və təsdiq olunacaq”, - deyə Türk Akademiyasının prezidenti əlavə edib. 

Osman Mert

Türk Dilçilik Cəmiyyətinin prezidenti Osman Mert isə qeyd edib ki, Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan və Türkmənistandan sonra Qazaxıstan və Qırğızıstan da latın əlifbasına keçid edəcək: “Sovet İttifaqının dağılması ilə müstəqillik əldə etmiş türk respublikaları üçün bu gün yeni səhifə açılır. Qazaxıstanın latın əlifbasına keçməsi 2025-ci ilə qədər baş verə bilər. Eyni zanmanda bir ildən sonra Birinci Türk Qurultayının 100 illiyi tamam olacaq. Türk dünyasının ortaq əlifbası layihəsini 2026-cı ilə qədər başa çatdırmağı nəzərdə tuturuq”.

Nizami Cəfərov

Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin direktoru Nizami Cəfərov "Amerikanın Səsi"nə bildirib ki, türk dövlətlərinin vahid əlifbasının 34 hərfdən ibarət olması razılaşdırılıb.

“Amma əlifba müstəqilliyi olan türk dövlətlərinin (6 türk dövləti) parlamentləri və dövlət başçıları tərəfindən qəbul edilməlidir”.

Onun sözlərinə görə, Türk dövlətlərinin vahid əlifbası latın qrafikasında tərtib edilir: “Yəni ümumi baza müəyyənləşdirilib, 9 sait olacaq. Hansı dövlət dilində neçə sait varsa onu qəbul edəcək. Ola bilər ki, hansısa dövlət əlifbasında daha az hərf qəbul etsin. Amma əsas prinsip budur ki, hər bir səsin eyni işarəsi olmalıdır. Yəni eyni səs bütün türk dövlətlərində eyni işarə ilə göstərilməlidir”, - o qeyd edib.

Xatırladaq ki, Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası Türk Dövlətləri Təşkilatının təşəbbüsü ilə hər bir türk ölkəsindən dil sahəsinə məsul olan iki nümayəndənin iştirakı ilə yaradılıb. Birinci görüş 2023-cü il mayın 28-29-da Astanada, ikinci görüş 2024-cü il mayın 6-7-də Bakıda baş tutub. Komissiya TDT-nin himayəsi ilə Türk Akademiyasının nəzdində fəaliyyət göstərir.

Firudin Cəlilov

Türkoloq, sabiq təhsili naziri professor Firudin Cəlilov “Yeni Müsavat”a açıqlamasında bildirib ki, hələ 30 il əvvəl Türk dünyasının ortaq əlifbası yaradılıb və əlifba 34 hərfdən ibarət olub: “Bu bilirsiniz nəyə bənzəyir, ucqar bir kənddə həyatında velosiped görməyən bir şəxs birdən velosiped icad etmək fikrinə düşür, halbuki bütün dünyada velosiped çoxdan var. İndi Türk dünyasının ortaq əlifbasını yaradanların dünəndən xəbəri yoxdur? Məgər bilmirlər ki, 1992-ci ildən bu günə qədər Türk dünyasının ortaq əlifbasını işlədirik? Bu ortaq əlifba 1991-ci ildə İstanbulda türk ölkələrinin alimləri, professorları, akademiklərinin birlikdə qəbul etdiyi ortaq əlifbadır. O vaxt mən əlifba komissiyasının sədri olduğum üçün həmin əlifbanı Azərbaycana gətirdim və ölkənin parlamenti onu qəbul etdi. Beləliklə, 30 ildir ki, ortaq türk əlifbasını işlədirik. 

Qeyd edim ki, ortaq türk əlifbasında 34 hərf var, amma biz azərbaycanlılar onun 32 hərfini işlədirik. Çünki elə qərar qəbul olundu ki, hər bir ölkə ortaq əlifbanı qəbul edir, kimin dilində neçə hərf varsa, onları ortaq əlifbadan götürür. Yəni işarələr ayrı olarsa, bir-birilərini oxuya bilməzlər. Eyni işarə eyni səsi bildirməlidir. 

Məsələn, Azərbaycan dilində “w” yoxdur, lakin tatar, qırğız dilində “vu” səsi var. Onlar bu hərfi əlifbalarına saldılar, bizdə isə buna ehtiyac yoxdur. Beləliklə də bütün işarələrin sayı 34-dən yuxarı keçmir, ona görə ki, bütün türk xalqları bir-birinin dilini oxuya bilsin. 

Onu da əlavə edim ki, həmin vaxt İstanbulda Türk dünyasının akademikləri, professorları 3 gün tədbirdə  oturub, ortaq türk əlifbasını qəbul etmişdilər. Amma Türkiyə kimi böyük ölkə 30 ildir hələ də 3 hərfi artıra bilmir ki, ortaq əlifbaya keçə bilsin. Əlifba asan məsələ deyil. Əlifba dövlət atributudur.  Beləliklə, Azərbaycanda 30 ildir ki, ortaq türk əlifbası işlədilir, bunu görməzdən gələnlər yalnız cahildirlər və 30 il əvvəlkini təkrarlayırlar. Niyə deyirlər ki, “yeni əlifba yaradırıq”? Ümumiyyətlə, ideoloji məsələlərlə məşğul olanlar ölkələrin tarixini, adət-ənənəsini, etnoqrafiyasını yaxından  bilməlidirlər. Turan qurmaq asan məsələ deyil, çox ciddi prosesdir. Bununla əsl mütəxəssislər məşğul olmalıdır. 

Ümumiyyətlə, türk dövlətləri birliyinin yaranması indiki ideologiya deyil. Zamanında bunu 30 il əvvəl Turqut Özen demişdi. Bildirmişdi ki, türk dövlətləri birliyini yaratmaq istəyir. O söhbətdən 2-3 gün sonra onu öldürdülər".

Firudin Cəlilov qeyd edib ki, böyük Turanın yaradılmasının müxtəlif yolları var: “Turan yoluna gedən pillələr var, həmin pillələri adım-addım keçmək lazımdır. Birinci addım ortaq əlifbadır. Yəni Turana gedən yol ortaq əlifba ilə başlayır. Biz isə bunu 30 ildən qabaq başlamışıq. 

Daha sonrakı addım ortaq dərsliklər, ortaq ordu, ortaq pul vahidi və sairədir. Bir də baxıb görürsən ki, artıq Avropa Birliyi formasında Türk Dövlətləri Birliyi yaranıb. Amma bunu ağıllı, elmli, ardıcıl şəkildə həyata keçirmək lazımdır". 

Xalidə GƏRAY,
“Yeni Müsavat”