Çok gerilere gitmeyecek, Osmanlı’da devşirme sistemini ve onun eğitimdeki en önemli uzantısı olan Enderun’u anlatarak konuya gireceğiz.
Devşirmelik, ilk başlarda, padişahın savaş ganimetindeki hakkı olan (pençik: beşte bir) Hıristiyan çocuklarının alınıp yetiştirilmesi sistemine verilen addır. Özellikle Balkanlarda Hıristiyan topraklarının fethi yaygınlaştıkça, buralardan ganimet olarak elde edilen çocukların sayısı da artmıştır. Yaşı yedi-sekiz ile on beş arasında değişen bu çocukların, sağlıklı, gürbüz ve eli-ayağı en düzgün olanları saray için alıkonulur, geri kalanları ise devletin diğer kurumlarında yetiştirilmek üzere, özellikle de Yeniçeri ocağı için, eğitimden geçecekleri kurumlara gönderilirlerdi. İşte bu çocukların saray ve padişah için ayrılanlarının eğitim gördükleri yerin adına ENDERÛN denilirdi.
Osmanlının yükselme döneminde, sadece savaşlardan esir edilen çocuklar değil, aynı zamanda diğer Hıristiyan ailelerden çocuklarını, Osmanlı gibi büyük bir devlette önemli bir adam olmaları için gönüllü olarak verenleri de görmekteyiz. (Bugün nasıl ki ABD vatandaşı olmak için kendisini yırtanlar varsa, o günlerin ABD’si muamelesi gören Osmanlının bünyesine katılmak için çocuklarını vermek yolunda büyük çaba gösterenlerin olması da gayet normaldir.)
Devşirme sisteminin unsurları, 1512 yılına kadar Anadolu dışı topraklardan toplanmışlardır. Bu tarihten ve daha sonraki tarihlerde, Anadolu içlerinden de Hıristiyan çocukları(özellikle Ermeniler ve Rumlar) belli kurallar çerçevesinde ya ailelerinin gönüllü olarak vermeleri ya da devletin gücüyle toplanmış ve devşirme sistemine dâhil edilmişlerdir. Yalnız burada devşirmelerin her alanda etkili olmalarının önündeki küçücük pürüzleri dahi kaldıracak olan bir karar alınarak, devşirilecek çocukların yaşı 14-18’e kadar yükseltilmiştir. Yani yaşları sekiz ve aşağısı sabileri devşirmek ve asimile etmek kolaydır. 14-18 yaşındakiler ise, artık her şeyi oturmuş, her şeyi bilen, etnik ve dini kimliğini kazanmıştır. Bu nedenle bunları “devşirmek” pek mümkün değildir.
EN DERİN SİSTEM: ENDERUN SİSTEMİ
“Enderun, sarayda resmi ve özel hayatın iç içe bulunduğu bölümdür. Enderun’un amiri Babüssaade Ağası’dır. Enderun saraya mensup gulamların (içoğlanların) hizmet gördüğü, padişahın günlük hayatının geçtiği yerdir. İmparatorluğun önemli kurumlarından Enderun Mektebi de buradadır.” (1)
“Sarayın Enderun’daki İçoğlanları imparatorluğun en yüksek mevkilerinde görev almak üzere eğitim görürlerdi. Padişaha hizmetleri az zamanlarını alır(Padişah’a ne hizmet görüyorlardı acaba?), geri kalan zamanlarını din öğrenimi, silah atışı ve hat sanatıyla uğraşarak geçirirlerdi. Hepsinin Arapça, Farsça, Osmanlı Türkçesinin okuyup yazmaları, Kur’an okumaları ve çeşitli İslâm bilimlerini bilmeleri gerekirdi. Yönetici sınıfın özel dallarına girmeleri için özel eğitimden geçirilirlerdi. İçoğlanların beden eğitimine büyük özen gösterilir, güreş, okçuluk, ağırlık kaldırma, mızrak atma ve binicilik sporları üzerinde dururlardı. Bunlar ailelerinden, dış dünyadan ve sarayın beyaz hadımağaları gözetiminde kadınlardan uzak tutulurlar, sert bir disiplin altında yetiştirilirlerdi. Dört yıl eğitim gören içoğlanları üçüncü bir seçimden daha geçerlerdi. Üstün nitelikli bulunanlar, genellikle padişahın özel hazinesi ve mutfağı olmak üzere, saray hizmetine geçerler, diğerleri kapıkulu atlılarının sipahi ya da silahtar taburlarına alınırlar ve buradan da imparatorluğun çeşitli yerlerine asker ya da yönetici olarak gönderilirlerdi.”(2)
“Bu mezunların çoğu saray muhafızlığına, bir kısmı ise yeteneklerine ya da dalkavukluktaki başarılarına göre saraydaki yüzlerce makamdan birine tayin edilirdi.” (3)
“Aslında Enderun’da yetişenlerin çoğu gerçekten Müslüman dahi olmamış, ama yükselmek ve mevki sahibi olabilmek için kendini Müslüman göstermiştir. Bunlar arasında Bosna-Hersek’te kiliseler yaptıranlar bile çıkmıştır. Keza Sokullu Mehmet Paşa, kardeşi Rahip Markiye ile ilgisini hiç kesmemiş, onu İpek Ortodoks Patrikliğine getirmiştir. Kanuni Sultan Süleyman devri sadrazamlarından Arnavut Ayas Paşa’nın üç kardeşinin üçü de Vlone’de bir manastırın rahipleridir.” (4)
Görüldüğü gibi Osmanlı devletini yönetmek için eğitilenlerin içerisinde bir tane dahi Türk ve Müslüman kökenli unsur bulunmamaktadır. (Lütfen bunu hiç aklınızdan çıkartmayınız.)
Yönetenlerin eğitimi işlevini gören Enderun’un yanında, yönetilenlerin eğitimini gerçekleştirecek üniversite kolu olarak nitelendirebileceğimiz İlmiye, Seyfiye, Mülkiye ve Kalemiye’de okuyan öğrenciler ve onlara ders verenler de aynı kategorideydiler.
Payitaht’ta durum böyleydi de, taşrada farklı mıydı sanki? Hayır. Taşrada da, Enderun’un dışarıya ihraç ettiği unsurlar görevlendiriliyordu. Yani İstanbul dışındaki yerlerde eğitim işini üstlenmiş olanlar da, aslen Türk ve Müslüman unsurlar değillerdi.
Kısacası; eğitimin çeşitli pozisyonlarında önce öğrenci, sonra öğretmen olarak görev alan Şeyhülislâm, Müderris, Fakih, Muhaddis, Molla, Suhte, Muid, Danişmend, İmam, Müftü, Kadı, vb.lerinin de neredeyse tamamı gayri Müslim kökenli idiler.
Eğitimin ve yönetimin bütün kademelerini ele geçirmiş olanların, devletin asıl kurucusu olan Türkmenlerden bir tanesini dahi bırakalım eğitici-öğretici olarak, öğrencilik yapması için dahi aralarına almayacakları da yadsınmaz bir gerçektir.
Hal böyle olunca, özellikle Anadolu insanı için geriye ne kalır? Dergâh, tekke ve zaviye.
Yazının boyutlarını kısa tutabilmek açısından bu kurumlar için şimdilik şunları söylüyor ve geçiyorum: Ne yazık ki, bu saydığım yapıların büyük bir çoğunluğu gayri-müslim kökenli unsurların elinde idi. (5)
Adına “Dede”, “Baba”, “Dede-Baba”, “Şeyh”, “Seyyid”, “Çelebi” vb. denilen kişiler, devlet otoritesinden bunalmış insanlar için bir “sığınma evi” olan bu yerlerde, etini devlete vermiş kişilerin sütünü bunlar içiyor, etini bunlar yiyor, derisini bunlar kullanıyorlardı.
Kısacası Anadolu Türkmenlerinin, kendileri için eğitim alacakları kurum neredeyse yok gibiydi.
“Eğitim” onların neyine idi ki? “Barış” zamanı çiftçilik, hayvancılık, avcılık ile uğraşsın; savaş zamanı ise asker olsunlar yeterliydi.
Adına “azınlık” denilen, ancak iş yönetime gelince “çoğunluk” olan Rum, Ermeni, Süryani ve Yahudiler tamamı ile özgür, kendi okullarında, kendi eğitim görevlileri tarafından eğitiliyorlardı.
DURAKLAMA, GERİLEME VE ÇÖKÜŞ DÖNEMLERİ
İster iktidarı tek başlarına ellerinde tutmuşlar, isterse yanlarında başka bir ortakları bulunmuş olsun, yönetimdeki bu iktidar paylaşımının Türkmenlere yine bir katkısı olmamış, “yerli” eğitimcilerin yanında, yabancılar da boy göstermeye başlamışlardır.
1583 yılından itibaren Fransız, İngiliz, İtalyan, Amerikan, Alman, vb. devletlerine ait yüzlerce okul açılmış, bu okulların öğrencileri genellikle azınlıklardan ve “devşirme” sisteminin Anadolu’daki uzantıları olan hali vakti yerinde “Müslüman” ailelerin çocuklarından oluşmuştur.
İmparatorluk çatırdadıkça, Enderun, İlmiye, Seyfiye, Mülkiye ve Kâlemiye’de okuyanlar, yabancı okullardan yetişenlerle eğitimdeki üstünlüklerini paylaşmak zorunda kalmış, eğitimde çok başlılık egemen olmuştur.
Son yıllar, tam bir kâostur. Enderun ve diğer okullardan yetişen “Türk ve Müslüman” unsurlar, iktidarlarını sürdürebilmek için, yabancılara taviz üstüne taviz verdikçe, eğitimdeki yabancı hâkimiyeti çok belirgin bir hal almış, yabancı okullarda okuyan azınlık mensupları, kendi milliyetlerinin imparatorluktan kopmasında aktif rol oynamaya başlamışlardır.
(Burada bir önemli not daha: Lütfen 1881’de kurulan “Duyûn-u Umumiye” ve onun yaklaşık 8 bin görevlisini mercek altına alınız. Bu görevlilerin kimler olduklarına ve okudukları okullara baktığımızda meseleyi daha iyi anlarız.)
Garibim Türkmenler. Bırakın bir mektep, medrese yüzü görmeyi, özellikle 1804 Sırp isyanından, 1922 İzmir’in kurtuluşuna kadar geçen süreçte, bir sıcak yemek, bir temiz yatak dahi göremeden, o cephe senin, bu savaş benim diye diye oradan oraya koşturup durmuş; ilden ile sürülmüş, en iyimser rakamla yaklaşık 20 milyon ölü, milyonlarca sakat vererek kendisini Cumhuriyete zor atmıştır.
1- İlber Ortaylı, Osmanlı Devleti’nde Merkez ve Taşra Örgütü, s.204
2- Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Stanford Shaw, s.169
3- Godfrey Goodwin, Yeniçeriler, s.51
4- Lamartin, Türkiye Tarihi, s. 799
5- Mehmet Beşeri, Şifre&Bizim Ölülerimiz,
6-Türk Eğitim Tarihi, Prof.Dr.Yahya Akyüz
7- Türk Eğitim Tarihinde Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar, Prof.Dr.Ersoy Taşdemirci.
8-İkili Anlaşmaların İçyüzü, Haydar Tunçkanat
29.EYLÜL.2023
MEHMET BEŞERİ

I Qarabağ müharibəsində itkin düşən Natiq Qasımovun hekayəsini məncə hamı bilir.
Onun əlində Azərbaycan bayrağı ilə erməni əsgərlərinin əhatəsində olan məşhur şəklini italiyalı hərbi fotoqraf Enriko Sarsini çəkib.Fotoqraf Natiqin dindirilməsi zamanı da yanında olub və həmin prosesi çəkib.
İndi bu məsələnin məlum olmayan bəzi detalları ilə tanış olun. Sosial şəbəkə istifadəçisi Anar Soltanoğlu yazır:
"İtaliyalı hərbi fotoqrafın 1992-ci ildə Natiq Qasımovun dindirilməsi zamanı çəkdiyi fotoları təqdim edirik.
Natiq bir neçə gün düşmənə təkbaşına müqavimət göstərmiş,yalnız ermənilər əllərində Azərbaycan bayrağını tutaraq əsir götürülmüş Xocalı sakinlərini öldürməklə hədələdikdən sonra təslim olmuşdu.
Əlində bayrağımız...
Dindirməni Vitali Balasanyan aparır.
Natiqə və ətrafına səpələnmiş kaftarlara baxın.
Bu fotoşəkillər qəhrəmanımız kimi döyüşdə uduzduğumuz, lakin qəhrəmanlıq və qorxmazlıq nümayiş etdirdiyimiz Birinci Qarabağ müharibəsini mükəmməl şəkildə simvollaşdırır.
Sanki Balasanyan bir anlıq onun baxışlarında üç onillikdən sonra nə olacağını gördü.
Bu baxışları unutmayın..."
P.S Teref.az olaraq keçən il xəbər vermişdik ki, İngiltərəli rejissor Karan Sinq hadisəni oxuyandan sonra bundan təsirlənərək həmin şəkillərin izi ilə Natiq Qasımov haqda «Oğul» filmini lentə alıb. Filmdə Natiqin taleyi,şəkillərdəki ermənilərin kimliyi ilə bağlı maraqlı detallar var.
Teref.az

Mədəniyyət Nazirliyi Milli Məclisi Mədəniyyət komitəsinin sədri Qənirə Paşayevanın vəfatı ilə bağlı başsağlığı verib.

Oxu.Az xəbər verir ki, başsağlığıda deyilir:

“Tanınmış ictimai xadim, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Mədəniyyət komitəsinin sədri Qənirə Paşayeva 28 sentyabr 2023-cü il tarixində, 48 yaşında vəfat edib.

Qənirə Ələsgər qızı Paşayeva 1975-ci il martın 24-də Tovuz rayonunun Düz Qırıqlı kəndində anadan olub. Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin Pediatriya fakültəsini və Bakı Dövlət Universitetinin Beynəlxalq hüquq fakültəsini bitirib.

Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, professor olan Qənirə Paşayeva uzun illər media sahəsində fəaliyyət göstərib. 20-dən artıq elmi, publisistik kitabın, bədii əsərin və yüzlərcə məqalənin müəllifidir. 20-yə yaxın sənədli filmin ssenari müəllifi və baş məsləhətçisi olub. 2005–2012-ci illərdə Heydər Əliyev Fondunun İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri, 2012–2015-ci illərdə “Odlar Yurdu” Universitetində Siyasi elmlər kafedrasının müdiri vəzifələrində çalışıb.
Qənirə Paşayeva üçüncü, dördüncü və beşinci çağırış Milli Məclisin deputatı seçilib. Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri, Azərbaycan-Pakistan parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupunun rəhbəri, Avstraliya, Bosniya və Herseqovina, Fransa, Gürcüstan, İndoneziya, İraq, İspaniya, İtaliya, Koreya, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Macarıstan, Malayziya, Mərakeş, Misir, Moldova, Özbəkistan, Rumıniya, Şimali Makedoniya, Tailand, Türkiyə, Türkmənistan, Vyetnam, Yaponiya parlamentləri ilə əlaqələr üzrə işçi qruplarının üzvü idi.

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin kollektivi Qənirə Paşayevanın vəfatından kədərlənir, ölkəmizin mədəniyyət ictimaiyyəti adından mərhumun ailəsinə və yaxınlarına dərin hüznlə başsağlığı verir.

Allah rəhmət eləsin!”

Ermənilər müttəfiqlərinə daim xəyanət ediblər və hazırkı vəziyyətə görə özləri günahkardır.
Bunu erməni jurnalist Lilit Kostanyan Feysbuk səhifəsində yazıb.

“Əsrlər boyu problem həll etməməyi o qədər sevdik ki, bu, fəlakətə çevrildi. Oturub ağlaya-ağlaya əsərlər yazdıq, qəmli mahnılar bəstələdik, inildədik, faciələrimizdən biznes qurduq, sonra bütün dünyanı günahlandırdıq ki, bizə kömək etmədilər. Amma heç vaxt etiraf etməmişik ki, dünya ilə düzgün “dostluq” qurmağı bilmirik, biri ilə müttəfiq olacağıq, sonra onu tərk edib başqa birinə qaçacağıq, sonra da digərini tərk edəcəyik və bu, davam edəcək. Amma heç bir halda etiraf etməyəcəyik ki, bu cür rəftarın günahkarı yalnız bizik. Hərdən fikirləşirəm ki, biz 21-ci əsrə qədər necə sağ qala bilmişik?” - o bildirib.

Məsələyə münasibət Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin sədri, “Ayna-Zerkalo” qəzetlərinin baş redaktoru Elçin Şıxlı “Sherg.az”a vurğulayıb ki, qədim tarixə inansaq, ermənilər hələ eramızdan əvvəl Spartak dövründən xəyanətkarlıq edirlər:

"Həmçinin Babəki də ermənilər satıb. Sadəcə olaraq iş orasındadır ki, insanlar müxtəlifdir. Yəni ermənilərin içində olan beyni işləyən adamlar var. Ümumiyyətlə onların beyinləri öz xeyirlərinə işləyir. Lakin nə deyirlər-desinlər mən çomağı yerə qoymazdım. Hər zaman tətikdə olmalıyıq. Ancaq öz səhvlərindən nəticə çıxaracaq ermənilər də var. Ola bilsin nəticə çıxarılacaq, amma öz xeyirlərinə. Yəni səhvlərini düzəldəcəklər, lakin məqsədləri "böyük Ermənistan"dır. Ona görə də mən çomağı əldən yerə qoymamağın tərəfdarıyam".

Pirşağıda dövlət mühafizəsinə alınmış tarixi hamam dəmir lövhələrlə "çəpərlənib"
Pirşağı Bakının qədim kəndlərindən hesab olunur. Burada çox sayda tarixi abidələr, hamamlar var. Kənd dəniz sahilində yerləşir. Bəzi tarixi mənbələrə görə, kənd 17-ci əsrdə formalaşıb. Qədim Pirşağı ərazisində çox sayda tarixi abidələr olsa da, onların bəziləri zamanla aşınıb və sıradan çıxıb. Etiraf etməliyik ki, bunun əsas səbəbkarlarından biri elə biz özümüzük.
Kənddə tarixi avidələrdən biri də, dəniz sahilindən 700-800 metr aralıda yerləşən, adı olmayan hamamdır. Pirşağıda adı heç kimə məlum olmayan hamam var. Maraqlısı budur ki, ötən illərə qədər heç kim bu hamamla maraqlanmayıb. Hamamın tarixi haqqında da kiminsə konkret məlumatı yoxdur. Hamamın yerləşdiyi yer hazırda kiminsə həyətyanı ərazisinə düşür. Bir neçə il əvvəl torpaq sahəsinin satıldığı qeyd edilirdi. Bu gün isə, həmin ərazidə olan hamam dəmir lövhələrlə çəpərlənib.

Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, əvvəllər yaşayış məntəqələri layihələndirilən zaman hamamların olması böyük rol oynayırdı. Hamamlar mədəni istirahət mərkəzləri sayılmaqla yanaşı, həm də təmizlik mənbəyi idi. Bu gün isə, böyük tarixə malik olan bu abidələr baxımsız vəziyyətdədir. Hamamın divarları aşınıb, deformasiyaya uğrayıb. Tarixi abidələr bizə keçmişimizin yadigarıdır. Keçmişini unudanların isə, gələcəyi sual altında olur…

Xatırladaq ki, bir neçə il öncə hamam dövlət mühafizəsinə götürülməsi üçün siyahıya alınıb.

Bizimyol.info

"Atv" kanalında yayımlanan "Kuruluş Osman" serialına yeni aktyor daxil olacaq.
"Unikal" Türkiyə mətbuatına istinadən xəbər verir ki, ekran işində sonuncu dəfə "Mən bu cihana sığmazam" serialında rol alab Mirza Bahattin Doğan yer alacaq.

O, "Yakup bey" obrazına həyat verəcək.

Qeyd edək ki, serialın baş rolunu Burak Özçivit canlandırır.

“Allah Qənirə xanıma şəfa versin. Türkiyədə serialın çəkilişlərindəyəm, inanın Allaha özümə yer tapa bilmirəm. Ortaq dostlarımıza, ailə üzvlərinə zəng etdim. Başları qarışıq olduğu üçün telefonlarımı açmadılar. Səhhətindən çox nigaranam. Uzaqdayam, əlimdən gələn yalnız duadır. Ailə üzvləri, dostları, bütün millət pərişandır. Qənirə xanım mənim üçün çox dəyərli bir insandır (ağlayır). 15 ildən çoxdur ki, onunla yaxınıq. Mənim hər zaman xeyrimdə, şərimdə yanımda olub. O İstanbula gələndə, mən Bakıya gələndə həmişə bir araya gəlirik. Qənirə Paşayeva Türkiyə ilə Azərbaycan arasında həm siyasi, həm də mədəniyyət sahəsində bir körpü olub. Türkiyədə onun çox böyük hörməti var. Çox insan onu tanıyır. Hamısı onun üçün dua edir, şəfa diləyir. Mən həmişə o insanla qürur duymuşam”
Gununsesi.info xəbər verir ki, bunu Moderator.az-a açıqlamasında məşhur aktrisa, Əməkdar incəsənət xadimi Məlahət Abbasova deyib. O daha sonra əlavə edib.
“Verilişimlə bağlı Türkiyədən gələn qonaqlarım olanda deyirdi ki, bacı götür onları gəlin bizə. Gedərdik orada süfrə açardı, çox gözəl qarşılayardı bizi. Allahdan Qənirəmizə şəfa diləyirəm. Çünki o bizim Qənirəmizdir. O çox güclü qadındır. İnanıram ki, tezliklə ayağa qalxacaq. Yenə də aramıza qayıdacaq. O mənim canımdır (ağlayır). Çox pisəm. Onsuz həyatımı heç düşünə bilmirəm. Çəkilişlərdə o qədər ağlamışam ki. Allah ailəsinə səbr, dözüm versin” deyə sənətçi bildirib.
Məlahət Abbasova bildirib ki, Qənirə xanım heç vaxt səhhətindən şikayət etməyib.
“İndiyə qədər onun xəstə olduğunu eşitməmişəm. Özü də mənə deməyib. Amma bilirəm ki, artıq çəki ilə bağlı həmişə bir pəhrizi var idi. Hətta illər əvvəl Aygün Səmədzadə ilə birlikdə məni evinə qonaq çağırmışdı, süfrədə hər şey var idi, bir dənə də nəsə götürüb yemək yemədi. Həddindən artıq pəhriz də ziyandır. İşləri də çox olurdu. Böyük ehtimal işlərinin çoxluğundan sağlamlığına da diqqət yetirmirdi. İstanbula gəlirdi, o iclasdan bu iclasa gedirdi, o şəhərdən bu şəhərə gəlirdi. Çox vətənpərvər bir insandır” deyə aktrisa bildirib.