“Bu sənəd nə Ukraynanın təhlükəsizliyini, nə transatlantik təhlükəsizliyi təmin etmədi”

Nazik qar təbəqəsi altında qalmış, soyuq müharibə dövrünə aid yaşıl-boz silahlar Ukraynanın sovet keçmişini xatırladır. Raketlər, start qurğuları və transportyorlar - Sovet İttifaqının nüvə proqramının işlənilməsində Ukraynanın önəmli rol oynadığı dövrün yadigarıdır.

Lyukun bir az açılmış polad-beton qapağın altında nəhəng qitələrarası ballistik raket (QBR) boylanır. Amma gerçək deyil, maketdir, çat vermiş və kif basmış. Az qala 30 ildir ki, bu şaxta zibillə doludur.

Ukraynanın mərkəzində yerləşən Pervomaysk şəhərinin yaxınlığındakı geniş baza çoxdan muzeyə çevrilib.

Müstəqil Ukrayna 1990-cı illərin əvvəllərində Moskvanın kölgəsindən çıxanda, Kiyev nüvə silahından imtina etdi.

Amma Rusiyanın böyük miqyaslı təcavüzündən üç ilə yaxın müddətdən keçdikdə və müharibədən sonrakı Ukraynanın təhlükəsizliyinin necə təmin ediləcəyi ilə bağlı Kiyevin müttəfiqləri arasında aydın razılaşmanın olması fonunda, bir çoxları hesab edir ki, bu, səhv idi.

30 il əvvəl, 1994-cü il dekabrın 5-də Budapeştdə keçirilən mərasimdə Ukrayna Belarus və Qazaxıstanla birlikdə ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Fransa və Çin tərəfindən təhlükəsizlik təminatı müqabilində özünün nüvə arsenalından imtina etdi.

Əslinə qalanda, raketlər indi müstəqil dövlət olan keçmiş respublikalara deyil, Sovet İttifaqına məxsus idi. Amma SSRİ-nin nüvə arsenalının üçdə bir hissəsi Ukrayna ərazisində yerləşirdi və onun təhvil verilməsi beynəlxalq arenada mühüm addım sayıldı.

“Bu üç dövlətə verdiyimiz təhlükəsizlik təminatı bizim həmin dövlətlərin müstəqilliyinə, təhlükəsizliyinə və ərazi bütövlüyünə sədaqətimizi göstərir”, - ABŞ prezidenti Bill Klinton o zaman Budapeştdə dedi.

Xarkovdakı hərbi məktəbin gənc məzunu Aleksandr Suşenko Pervomayska iki il sonra, məhz Ukraynada nüvə ehtiyatlarının istismardan çıxarılması prosesi başlayanda gəldi. O, raketlərin aparılmasını, şaxtaların partladılmasını müşahidə etdi.

İndi o, yenə keçmiş bazadadır, bu dəfə muzeyin kuratorlarından biri kimi. Rusiyanın Ukraynaya məşəqqətlər yaşatmasının, beynəlxalq birliyin isə bunun qarşısını ala bilməməsi və ya almaq istəməməsinin 10 ilindən geri boylanarkən labüd nəticə çıxarır.

“Hazırda Ukraynada baş verən hadisələrə baxanda, mən şəxsən hesab edirəm ki, nüvə silahının hamısını məhv etmək səhv idi, - Aleksandr deyir. - Ancaq bu, siyasi məsələ idi. Ali rəhbərlik qərar qəbul etdi, biz də sadəcə əmrləri yerinə yetirdik”.

O dövrdə hər şey tamamilə məntiqli görünürdü. Heç kim fikirləşmirdi ki, 20 il sonra (2014-cü ildə) Rusiya Ukraynaya hücum çəkəcək. “Biz sadəlövh idik, amma etibar edirdik, - 1994-cü ildə Ukraynanın Londonda səfiri işləyən Sergey Komissarenko deyir. - Böyük Britaniya və ABŞ, sonra da Fransa bizi dəstəkləyəndə, düşündük ki, kifayətdir. Elə Rusiya da”.

Onillərlə sürən sovet hakimiyyətindən yenicə qurtulmuş kasıb ölkə üçün çox bahalı nüvə arsenalını saxlamaq ideyası xüsusi məna kəsb etmirdi.

“Pulu sənayenin inkişafına, çiçəklənməyə sərf etmək mümkündürsə, niyə nüvə silahının istehsalına və saxlanılmasına xərclənsin?” - Komissarenko deyir.

İndi, taleyüklü razılaşmanın ildönümündə, Ukrayna yenə öz mövqeyini çatdırmağa çalışır. NATO xarici işlər nazirliyinin bu həftəki Brüssel görüşündə Ukrayna XİN rəhbəri Andrey Sibiqa içində Budapeşt memorandumunun surəti olan yaşıl qovluğu əlində yelləyirdi.

“Bu sənəd nə Ukraynanın təhlükəsizliyini, nə transatlantik təhlükəsizliyi təmin etmədi. Biz belə səhvləri təkrar etməkdən qaçmalıyıq”, - Sibiqa dedi.

Ukrayna XİN-nin bəyanatında Budapeşt memorandumu “strateji təhlükəsizlik üzrə qərar qəbulu zamanı yol verilən korafəhmlik abidəsi” adlandırılır.

İndi Ukrayna və müttəfiqləri qarşısında duran vəzifə ölkənin təhlükəsizliyini başqa üsulla təmin etməyin yolunu tapmaqdır. Prezident Volodimir Zelenski üçün cavabı çoxdan aydındır.

“Təhlükəsizliyimizin ən yaxşı təminatı - NATO ilədir. Bizim üçün AB və NATO ilə gələcək - prinsipial məsələdir”, - o, bu günlərdə bir daha təkrar etdi.

Yalnız alyansa üzvlüyün yekə və yırtıcı qonşusunun yanında Ukraynanın mövcudluğunu təmin edəcəyi barədə Zelenskinin mütəmadi və ehtiraslı bəyanatlarına baxmayaraq, NATO üzvləri arasında hələ də bu mövzu ilə bağlı fikir ayrılığı mövcuddur. Təşkilat, bəzi üzvlərin etirazı fonunda, yalnız bildirib ki, Ukraynanın gələcək üzvlüyü qaçılmazdır, amma bu zaman heç bir müddət göstərilməyib.

Bu arada Ukraynanın müttəfiqləri hesab edirlər ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsində sülh yalnız güc mövqeyindən əldə oluna bilər, bunun üçün Ukrayna Donald Trampın təşəbbüskar ola biləcəyi mümkün sülh danışıqları öncəsi maksimum sərfəli mövqedə olmalıdır.

“Bizim Ulraynaya hərbi dəstəyimiz indi nə qədər güclü olarsa, onun da danışıqlar masası arxasında mövqeyi bir o qədər güclü olacaq”, - NATO baş katibi Mark Rütte dekabrın 3-də söyləyib.

Donald Trampın Ukraynaya yanaşmasının necə olacağını bilməyən əsas silah tədarükçüləri, ABŞ və Almaniya daxil olmaqla, onun prezidentliyi başlayana qədər yeni böyük silah partiyaları göndərməyə tələsirlər.

Gələcəyə boylanan bəzi ukraynalılar düşünürlər ki, özünümüdafiəyə xüsusi diqqət yetirən ölkə nüvə silahına qayıtmağı istisna edə bilməz, xüsusən də əsas müttəfiqi olan Birləşmiş Ştatlar gələcəkdə etibarsız çıxarsa.

Noyabrda Ukraynanın rəsmi şəxsləri guya Müdafiə Nazirliyinin sənədində sadə nüvə qurğusunun bir neçə ay ərzində yaradılmasının mümkünlüyü haqda söhbət getməsi barədə xəbəri təkzib etməli oldular.

İndi bu məsələ, aydındır ki, gündəmdə deyil, amma müdafiə nazirinin keçmiş müavini Alina Frolova sızmanın təsadüfi olmamasını mümkün hesab edir: “Ola bilər, bu variant ekspertlər arasında müzakirə olunur”.

“Görsək ki, dəstəyimiz yoxdur, müharibəni uduzuruq və xalqımızı müdafiə etməliyik, düşünürəm, belə variant mümkündür”, - Frolova davam edir.

Nüvə silahının yaxın vaxtlarda Pervomaysk ətrafındakı çöllüyə qayıdacağını təsəvvür etmək çətindir. Dərinliyi 30 metr olan yalnız bircə şaxta salamatdır və təxminən 1979-cu ildə təhvil verilən vəziyyətdədir.

Bu, olduqca möhkəmləndirilmiş tikilidir, nüvə hücumuna davam gətirmək üçün inşa olunub, ağır polad qapıları və onu bazanın digər yerləri ilə birləşdirən yeraltı tunellərə malikdir. Aşağıdakı darısqal komanda məntəqəsi qitələrarası ballistik raketlərin buraxılması haqda əmrləri yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu.

Aleksandr Suşenko deyir ki, böyük qitələrarası ballistik raketlərdən qurtulmaq məntiqli idi, 1990-cı illərin ortalarında Amerika daha düşmən deyildi. Amma Ukraynanın nüvə arsenalında mənzili 100-dən 1000 km-ə qədər olan müxtəlif taktiki silahlar da vardı.

“Aydın oldu ki, düşmən yaxındadır”, - Aleksandr deyir. “Onlarla taktiki nüvə bombası saxlamaq olardı ki, onlar ölkəmizin təhlükəsizliyini təmin edərdilər”.

Hazırladı: Yadigar Sadıqlı
Mənbə:

Əsədin devrilməsi ilə Suriyada yeni və daha mürəkkəb görünən dövr başlanır.
- Qüvvələr nisbəti dəyişdi: döyüşən 4 qruplaşmadan biri – Əsəd ordusu sıradan çıxdı, indi üç qüvvə - ASO, PYD/YPG, HTŞ – qalır;
- Əsədin devrilməsində maraqlı tərəflər – ABŞ\İsrail və Türkiyə yeni mərhələdə üz-üzə duran tərəfə çevrilə bilər;
- Əsəd məsələsində Türkiyə ilə toqquşan Rusiya və İran bundan sonra Ankara ilə eyni cəbhədə dayanmağa çalışacaq;
HTŞ-nin qisasdan imtina etməsi, hakimiyyəti baş nazirdən təhvil almaq gedişi, qaçqınlara geri qayıtmaq çağırışı idarəçiliyi ələ ala biləcəyi gözləntisini yaradır. Bundan sonra Suriyada de-fakto mövcud olan ölkələr – ABŞ/İsrail, Türkiyə, Rusiya və İran HTŞ ilə anlaşmaq xəttini izləyəcək və hər şey qruplaşmanın bu qüvvələr arasındakı seçimindən asılı olacaq.
Qərbdən HTŞ-yə verilən dəstək, eləcə də HTŞ-nin lideri Əbu Məhəmməd əl-Colani əvvəldən verdiyi açıqlamalar fonunda qruplaşmanın Rusiya və İranı ölkədən çıxarmaq xəttini tutacağı gözləniləndir. Moskva və Tehran Suriyada faktiki həlledici gücə çevrilən Ankaranın dəstəyini əldə etməyə çalışacaq. Lakin bu, HTŞ PYD/YPG terrorçularına qarşı sərgiləyəcəyi mövqeyindən asılı olacaq. Qruplaşma PYD məsələsində Ankaranın mövqeyini nəzərə almasa, bu, Suriyada “çoxcəbhəli toqquşma” ssenarisini yenidən aktuallaşdırır. Və Türkiyəni Rusiya ilə İranla yaxınlaşdıra bilər.
İran və Rusiyanı bölgədən çıxarmaq istəyən ABŞ/İsrail cəbhəsi PYD/YPG kartından imtina etmək istəməsə belə, yenə də Türkiyə ilə anlaşmalıdır.
İstisna deyil ki, Türkiyə Suriyada hakimiyyətin təhvil verilməsi və yenidən qurulması prosesinin getdiyi vaxt PYD\YPG mövqelərini sıxışdırmaq istiqamətində addımlarını intenssivləşdirsin. Bu, həm Trampın Ağ Evdə fəaliyyətə başlamasına, həm də Suriyada gələcək danışıqlara qədər əlini maksimum gücləndirmək baxımından əhəmiyyətlidir. Məlumatlara görə, ASO PYD/YPG terrorçularının əlindəki Deyr əz-Zora daxil olub.
Hazırda Suriyada bütün tərəflər üçün həlledici ölkə Türkiyədir. Bundan sonrakı dövrdə hadisələrin inkişafının ilk növbədə HTŞ-nin PYD/YPG-yə qarşı mövqeyindən, daha sonra Türkiyənin mövqeyindən asılı olacağı görünür.
Asif Nerimanli
TEREF

Suriyada İdlibdən başlayan hücumun 12 gün içində qələbə ilə nəticələnəcəyini və 53 illik Əsəd rejiminin belə asanlıqla yıxılacağını proqnozlaşdırmaq çətin olardı. Belə fikir formalaşmışdı ki, Əsəd illər öncə başlayan müharibədə Rusiya və İranın köməyi ilə hakimiyyətini qoruya bildiyindən gücünü bərpa edə bilib. Ərəb dövlətləri və Türkiyə də bu reallığı qəbul edərək Əsədlə yenidən təmasların mümkünlüyünü bildirirdilər. Ötən ilin may ayında Əsəd 12 illik fasilədən sonra Ərəb Liqasının Səudiyyə Ərəbistanında keçirilən sammitinə dəvət olundu. Türkiyə Cumhurbaşqanı Rəcəb Tayyib Ərdoğan son aylarda Bəşər Əsədlə dialoq imkanlarından danışırdı. Əgər ərəb dövlətləri və Ərdoğan Əsədin bir il sonra yıxılacağını proqnozlaşdıra bilsəydilər, onunla yenidən dialoq qurmağa çalışardılarmı? Çətin.
Fikrimcə, “Heyət Tahrir eş-Şam” (HTŞ) qruplaşmasının uğurlu hərbi əməliyyatına baxmayaraq, Əsəd rejiminin 12 gün içində yıxılmasının arxasında əvvəlcədən hesablanmış dərin analiz dayanır. Bu analizin içində Əsəd hakimiyyətinin gücü, hücum başlayacağı halda xalqın və ordunun özünü necə aparacağı, Rusiya, İran və “Hizbullah”ın rejimə dəstək imkanları hesablanıb. Bu dərin analizin yalnlz HTŞ-ə məxsus olduğu qənaətində deyiləm. Bundan sonra həmin dərin analizin müəllifi və ya müəllifləri Suriyanı maraqlarına uyğun şəkilləndirməyə çalışacaqlar.
Elxan Şahinoğlu
TEREF

Bu problem hər şeyə, o cümlədən sivilizasiyanın inkişafına təsir göstərir

Son illər təkcə ekoloqların deyil, siyasətçilərin, eləcə də dünya ictimaiyyətinin əsas diqqəti iqlim dəyişikliyi probleminə yönəlib. Ölkələrin iqlim dəyişikliyini həll etməyə çalışdığı ən böyük tədbir BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflərinin illik Konfransıdır. Bu il Konfransın 29-cu sessiyasına (COP29) Azərbaycan ev sahibliyi etdi və əldə olunmuş razılaşmalar sayəsində sammit sıçrayış kimi tarixə düşdü.

Ən vacibi: iqlim maliyyəsi üçün yeni kollektiv hədəfin qəbul edilməsidir. İnkişaf etmiş ölkələr 2035-ci ilə qədər inkişaf etməkdə olan ölkələrə iqlim dəyişikliyinin təsirləri ilə mübarizə üçün ən azı 300 milyard dollar ayırmağı öhdələrinə götürüb. Yada salaq ki, əvvəlki məbləğ 100 milyard dollar idi, inkişaf etməkdə olan ölkələrdən olan bütün iştirakçılar isə yekun rəqəmlə kifayətlənməyib, daha çox gözləyirdilər.

Lakin müəyyən konsensusun əldə olunması artıq nikbinlik üçün əsasdır. Bundan başqa, yardımın məbləğinin 1,3 trilyon dollara çatdırılması planlaşdırılır. Həmçinin “Paris sazişi”nin 6-cı maddəsi ilə bağlı razılığa gəlmək, İtki və Zərərin Kompensasiyası Fondunun fəaliyyətə başlaması mümkün olub.

Ekoloq Fuad Bağırov AYNA-ya şərhində Bakıda keçirilən iqlim sammitində qarşıya qoyulan məqsəd və vəzifələrin əhəmiyyətindən danışıb: “Azərbaycan bütün əsas məsələlərdə uğur qazanmaq üçün əlindən gələni edib. Məsələn, iqlimin maliyyələşdirilməsi inkişaf etməkdə olan ölkələrə iqlim dəyişikliyi yükünü azaltmağa kömək edəcək. Avropada onlar həqiqətən ekoloji təmizliyə diqqət yetirirlər, lakin unutmaq olmaz ki, bu yaxınlarda vəziyyət fərqli idi. Məsələn, Avropanın bir çox şəhərləri təbii olaraq ətraf mühitə ciddi ziyan vuran kömürdən maksimum dərəcədə istifadə edirdi. Avropalılar təbiətə dəyən zərəri minimuma endirmək lazım olduğunu başa düşdükdə, zərərli istehsalı öz imkanları hesabına yoxsul ölkələrə köçürdülər. Təbii ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrə neqativ iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə apara bilmələri üçün onlara yardım göstərmək mexanizmlərini hazırlamaq lazım idi. COP29-da əldə olunan razılaşmalar onlara əhəmiyyətli dəstək verəcək”.

Mütəxəssis ABŞ-ın istixana qazlarının emissiyasına görə liderlər sırasında olan dövlət kimi ekoloji proseslərdə rolunu qeyd edib: “Bu ölkə “Kioto protokolu”na qoşulmadı və vaxtilə “Paris sazişi”nə kifayət qədər soyuqqanlı reaksiya verdi. İndi qlobal istiləşmənin olmadığını iddia edən Donald Trampın başçılıq etdiyi respublikaçılar hakimiyyətə gəlib. Bəzi alimlər də deyirlər ki, söhbət daha çox insanın ətraf mühitə mənfi təsirindən deyil, daha çox Yer kürəsinin inkişafının müəyyən mərhələsində olmağımızdan gedir. Yada salaq ki, planetin tarixi boyu istiləşmə və soyutma dövrləri olub. Beləliklə, ABŞ-ın mövqeyi və bunun digər ölkələrə necə təsir edəcəyi ilə bağlı bəzi narahatlıqlar var”.

Ekoloq Fikrət Cəfərov da AYNA-ya açıqlamasında söyləyib ki, Azərbaycan COP29-u keçirməklə çox böyük işlər görüb və qarşıya qoyulan iddialı hədəfləri müəyyənləşdirib: “COP29-da bütün bəşəriyyət üçün ən vacib məsələlər, xüsusən də iqlim dəyişikliyi kontekstində su ehtiyatlarının çatışmazlığı məsələsi qaldırıldı. Yeri gəlmişkən, bu, ən aktual problemlərdən biridir, çünki su həyat mənbəyidir. Təmiz, əlçatan su əsasən insan sağlamlığının açarıdır və kifayət qədər suvarma suyu olmadan kənd təsərrüfatının inkişafı mümkün deyil”.

“Amma problem ondadır ki, bu gün bəşəriyyət təbiətdə baş verən prosesləri idarə edə bilmir. Məsələn, Xəzəryanı ölkələr Xəzərin dayazlaşmasının qarşısını necə ala biləcək? Qlobal atmosfer hadisələri dəyişdi, Rusiyanın mərkəzi hissəsinə daha az rütubət axmağa başladı və Xəzər dənizinin səviyyəsi ilk növbədə Volqanın axınından asılıdır. Ümumiyyətlə, bütün dünyada çətin hava şəraiti müşahidə olunur: Fransada qar yağıb, Böyük Britaniyada və Türkiyədə daşqınlar baş verib. Biz elə səviyyəyə çatmışıq ki, iqlim dəyişikliyi hər şeyə, o cümlədən sivilizasiyanın inkişafına təsir göstərsin”, - deyə həmsöhbətimiz bildirib.

Onun sözlərinə görə, insanların təbiətə dağıdıcı təsirini azaltmaq üçün atmosferə atılan istixana qazlarının miqdarını azaltmaq lazımdır: “Bəs, bu gün əsas çirkləndiricilər kimlərdir? Bunlar ABŞ, Çin və s. kimi bu prosesdə zəif təmsil olunan ölkələrdir. Bu gün problem ondan ibarətdir ki, inkişaf etmiş ölkələr iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəyə ən böyük maliyyə töhfəsini verməlidir, lakin onlar bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrin ümid etdiyindən daha az öhdəlik götürməyə hazırdır”.

Uyğunlaşma layihələrinə ayrılacaq 300 milyard dollarlıq yardımdan danışan Cəfərov qeyd edib ki, bu ödənişlər müvafiq mexanizm tələb edir: “Bir çox qlobal iqlim həlləri ABŞ-ın mövqeyindən və xüsusən də Trampın iqlim dəyişikliyi probleminə prezident kimi münasibətindən asılıdır. Tramp özünü iqlimə skeptik kimi sübut edib. COP29-un ən böyük nailiyyəti karbon kreditləri ilə bağlı 6-cı maddə üzrə mexanizmin yaradılmasıdır. Bu, 30 ildən artıq müddətdə ilk dəfə əldə edilmiş emissiyaların azaldılmasını stimullaşdıran çox mühüm qərardır. Bu, karbon ticarətinin şəffaflığını və səmərəliliyini əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq. BMT-nin idarə etdiyi karbon krediti bazarının 2030-cu ilə qədər hər il 250 milyard dollara çatacağı və emissiyaların ildə 5 milyard ton CO2 azaldılmasına nail olacağı gözlənilir”.

Müəllif: Elya Belskaya
ayna.az

HƏMAS-İsrail cəbhəsinin strukturu kimi “Hizbullah”-İsrail eskalasiyanın nəticədə Suriyaya təsirlər edəcəyi qaçılmaz proses idi.
Bununla belə, Suriya ssenarisi əvvəldən hazırlanırdı, Yaxın Şərqin başqa sektorlarında baş verən hadisələr, o cümlədən İran-İsrail qarşıdurmasının məntiqi davamının Suriyada hərəkətlənəcəyi hesablanmış hədəflər idi.
Suriyada təxminən il yarım öncə Rusiya və İran qüvvələri proksi qrupların iştirakı ilə ABŞ qüvvələrinin sıxışdırılması prosesini həyata keçirirdi.
Prosesin bir ucu İraq xəritəsinə sıçradı və bu yaxınlara qədər çox maraqlı, lakin bir o qədər gündəmə gətirilməyən hadisələr baş verdi. Məsələn, İraqda İranın proksi hərəkatları ABŞ strateji maraqları ilə bərabər, Böyük Britaniyanın ticari-iqtisadi portfellərinə qarşı hücumlara keçmişdi.
Bütün bunlar Suriyada nüfuz xəritəsinin yenidən bölüşdürülməsini şərtləndirirdi və güman ki, İranın hesablamalarındakı xətaların Yaxın Şərq boyunca görünməsi Tehrana qarşı dinamikaları sərtləşdirdi.
Bu gün Suriyada baş verən hadisələrdə daha çox təklənən oyunçu kimi İranı qeyd edə bilərik, hətta mümkündür ki, Rusiyanın İsrail, Türkiyənin ABŞ və Rusiya ilə mümkün sövdələşmələri İranın maraqlarını nüfuz xətlərinin kənarında saxlayır.
Aydındır ki, Bəşər Əsədə qarşı silahlı radikallar İsrailin İranın müqavimət oxuna, xüsusilə “Hizbullah”a ciddi ziyan vurması üçün istifadə olunan bir vasitədir.
Türkiyə də prosesdən çox narahat görünmür, çünki bu hadisələr Bəşər Əsədi Türkiyə ilə danışıqlara məcbur edən tendensiyadır. Üstəlik, ortada daha strateji pəncərə Ankara üçün açılır ki, bu da onun tələb etdiyi təhlükəsizlik üçün bufer zonanın təmini məsələsi ilə əlaqədar izah olunmalıdır.
Rusiya ilə İsrailin açıq əlaqələrdən savayı gizli razılaşmalarını da nəzərə alanda, Moskvanın Tehranı böyükmiqyaslı müdafiə edəcəyi fikri tam yerinə oturmur. Hərçənd ki, Rusiya özü də çətin situasiyanın altında nüfuz çərçivələrini qorumaq üçün qüvvələrini səfərbər edir.
Deməli, mümkün sövdələşmələr və oynanılan açıq kartlar Suriyadakı güclərin maraqlarının ifadəsidir və silahlı qruplaşmalar prosesdə sadəcə olaraq icraçıdırlar. Suriya münaqişəsinin bu yeni mərhələsi proseslərin necə inkişaf edəcəyi üçün kritik rol oynayan ssenaridir.
"Heyət Təhrir əl-Şam"ın (HTŞ) silahlı mübarizəsinin nəticəsində Suriyada döyüş xətləri Hələbin də süqutu nəticəsində dəyişdirilir, lakin bu qruplaşmaların perspektivlərini qiymətləndirmək üçün ehtiyatlı olmaq lazımdır.
Çünki hücumun arxasında duran əsas qrup olan HTŞ Suriya vətəndaş müharibəsinin başlanğıcında “Əl-Qaidə”nin “Cəbhət ən-Nusra” qolu adı ilə meydana çıxıb, sonradan isə İŞİD-lə mövqelərini birləşdirib. Düzdür, informasiyalara görə, HTŞ çoxdan Əl-Qaidə və İŞİD-lə bağlarını qırıb, lakin bu, amil onun ayrıca qruplaşma kimi təşkilatlanacağını, inkişaf edəcəyini və ideoloji hücrələr formalaşdıraraq başqa regionlara yayılacağı ehtimalını istisna etmir.
Hələlik bununla məşğul olmaq daha sonrakı mərhələnin öhdəlikləri kimi görünür, hazırda isə başqa bir aktual sual budur: İran və Rusiya Bəşər Əsədin köməyinə gələ biləcəkmi?
Təbii ki, Rusiya Ukraynadakı döyüşlərlə daha çox məşğuldur, lakin onun Suriyada döyüş təyyarələri və hücum helikopterləri, hərbi bazalara yayılmış canlı qüvvələri var. Rusiyanın Əsədə verdiyi hərbi dəstəyin böyük hissəsi üsyançıların bölgələrini havadan bombardman etməyə kömək edir.
Ancaq təkcə hava gücü üsyançıları məğlub etmək üçün kifayət deyil. Üstəlik, Bəşər Əsəd qüvvələrinin üsyanla mübarizə apara bilməməsi və ya bunu istəməməsi və “Hizbullah”ın bir vaxtlar olduğu kimi qüvvələr toplamaq iqtidarında olmaması ilə Rusiya Suriyada çətin vəziyyətdə qalır. Bununla belə, Moskvanın Suriyada öz mövqeyini müdafiə edəcəyi şübhə doğurmur, lakin bura Əsədin müdafiəsinin də daxil olub-olmadığı hələlik bəlli deyil.
ABŞ Müharibə Tədqiqatları İnstitutunun bir proqnozu da bu fikri təsdiq edir. Proqnoza əsasən, Rusiya Suriyanın Tartus şəhərindəki bazasından dəniz qüvvələrini evakuasiya edir ki, bu da Rusiyanın yaxın müddətdə Suriya prezidenti Bəşər Əsəd rejimini dəstəkləmək üçün əhəmiyyətli əlavə qüvvələr göndərmək niyyətində olmadığını göstərə bilər.
ABŞ-nin isə maraqlarına kritik sürtünmələr hiss olunmur, yəni maraqlarına xələl gəlməyib. Hərçənd THŞ Vaşinqtonun terrorçu siyahısındadır. Bununla belə, hadisələr Suriyanın şimal-şərqindəki zəngin sərvətləri olan ərazilərə nəzarət edən ABŞ üçün növbəti etapda böyük dönüş nöqtəsidir. Bu tendensiya ABŞ-yə Rusiyaya qarşı Ukrayna cəbhəsinin əvəzini çıxmağa şərait yaradır, lakin bunun genişmiqyaslı nəticələri hələ yoxdur. Üstəlik ABŞ kürd qrupalaşmaları ilə yaxşı işləyir ki, bu da Rusiyanı da kürdlərlə aktiv işə sövq edərək diqqətlərini əlavə cəbhələrə parçalayır.
Kürd amili üzərində işləmək böyük dividentlər gətirir, bu baxımdan hətta Türkiyənin də həmin qüvvələrlə mexanizm qurmaq planları mövcud ola bilər.
Çünki Türkiyənin Əsəddən sonrakı Suriyada əhəmiyyətli rolu kürd problemini idarə etməyə kömək axtarmaqla qurulacaq. Bu, həmçinin son on il ərzində müharibədən təhlükəsizlik axtararaq Türkiyəyə üz tutan, əksəriyyəti kürd olan milyonlarla qaçqının geri qayıtmasını asanlaşdıracaq.
İsrailin də kürdlərlə əməkdaşlıq təcrübəsi var, Təl-Əviv bu amildən regional maraqlarına fayda qazandırmaq üçün yararlanır.
Bu baxımdan həm İsrailin, həm ABŞ-nin, həm Rusiyanın, həm də Türkiyənin maraqları kürd faktoru ilə əlaqədar həm toqquşur, həm də mövqelərinin yaxınlaşdırılmasına yardımçı olur. Oyundan kənarda qala biləcək dövlət isə İrandır, lakin inandırıcı deyil ki, Tehranın Suriyadakı missiyası əhəmiyyətli zərər görsün.
Bununla belə, Tehranın Yaxın Şərqdə güzəşt siyasətinə məcbur qalması fonunda Bəşər Əsədin hakimiyyətini qorumaq öhdəliyini təkbaşına icra edə biləcəyi çətin görünəcək.
Aqşin Kərimov,
“Globalinfo” üçün

Suriyada baş verən son proseslər çərçivəsində kürd dövlətinin yaradılması versiyası ortaya atılır. Bəzi analitiklərin fikrincə, “kürd kartı”ndan Türkiyəni, bilavasitə Türk Dövlətləri Təşkilatını (TDT) vurmaq üçün istifadə etməyə çalışırlar.

Bu proseslər türk dünyasının birliyinə, Turan ideyasının inkişafına, vahid türk ordusunun qurulmasına, iqtisadi ittifaqının yaranmasına nə kimi mənfi təsir göstərə bilər?

Globalinfo.az-a danışan siyasi təhlilçi Füzuli Qurbanov deyib ki, TDT-nin güclənməsi, türk dünyasının real inteqrasiyası təkcə region deyil, artıq Avrasiya miqyasında aktual geosiyasi məsələ kimi müzakirə olunur:

“Bu, türk dövlətlərinin keçdiyi böyük yoldur. Əvvəllər belə bir birliyin yaranacağı ilə bağlı müzakirə aparılmırdı. İndi isə TDT regionlararası miqyasda ciddi təsir gücünə malik quruma çevrilib. Bu təşkilatın aparıcı dövləti Türkiyədir. Eyni zamanda, Azərbaycanın bu prosesdəki fəallığı xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan həm türk dövlətləri birliyinin ideya müəllifi, həm də bu istiqamətdə ilk addımı atan ölkədir. 2009-cu ildə qəbul edilmiş Naxçıvan Bəyannaməsi bu ideyanı konkret bir formaya saldı. Şuşa Bəyannaməsi və Qarabağ Bəyannaməsi isə TDT-nin gələcəyini müəyyən edən və ciddi təsir gücünə malik rəsmi-hüquqi sənədlər oldu. Bu sənədlər beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində türk dövlətlərinin əməkdaşlıq, təhlükəsizlik və özünümüdafiə aspektlərində bir araya gəlməsi məsələlərini ehtiva edir”.

F.Qurbanovun sözlərinə görə, TDT mahiyyət, mənbəcə sivil təşkilatdır:

“Onun üçün əməkdaşlıq, milli təhlükəsizlik çox önəmlidir. Bu sıçrayış bir çox ölkələri narahat etməyə başlayıb. Müxtəlif üsullara əl atmağa çalışırlar. Bunlardan biri də qardaş kürd xalqı, farslarla münasibətlərimizi pozmağa hesablanıb. Bu cəhdlərin haradan və niyə gəldiyi məlumdur. Müəyyən radikal qüvvələr bu problemlərdən yararlanmağa çalışırlar. KİV-lərdə bu və ya digər adlar altında müxtəlif ibarələrin də şahidi oluruq. Lakin tam əminəm ki, bütün bunların faydası olmayacaq, TDT daha da güclənəcək.

Suriya, İraq, Qafqaz, Mərkəzi Asiya və Şərqi Avropadakı proseslər göstərir ki, TDT-nin inteqrasiya prosesinin qarşısını almağa heç bir güc yetməyəcək. Bizim üçün əsas geosiyasi risk Rusiya-Ukrayna müharibəsinin uzanması, ikinci müharibə zonası kimi İsrail-Fələstin münaqişəsinin qalmasıdır. Proseslərin Suriyada cərəyan etməsi münaqişənin yeni mərhələyə keçməsindən xəbər verir. Suriyadakı müxalifət prosesi qabaqladığı üçün burada fərqli ssenari gündəmə gəlib”.

Siyasi təhlilçinin fikrincə, Mərkəzi Asiyada Rusiya yaxud Çin sərhədi yaxınlığında yeni münaqişə yarana bilər:

“Bu gərginliyin olmaması üçün TDT çox böyük addımlar ata bilər. Vahid türk ordusunun qurulması məsələsi həssasdır. Türk Dövlətləri Təşkilatının son sammitləri göstərir ki, həmin istiqamətdə müzakirələr var. Hazırda əsas istiqamət isə türk xalqlarının mədəniyyəti, elmi, təhsili, əlifbası məsələsini vahid sistem halına gətirmək, digər tərəfdən isə təhlükəsizliyi birgə təmin etmək üçün addımlar atmaqdan ibarətdir”.