Elmi ixtiralar heç də həmişə bəşəriyyətə fayda vermir. Silahların, nüvə enerjisinin və atom bombalarının yaratdığı dağıdıcı nəticələr bunun ən bariz nümunəsidir… Məsələn, amerikalı mühəndis və kimyaçı Tomas Micli kimi…
O, bəşəriyyətə və ətraf mühitə ən çox ziyan vuran alimlərdən biri kimi tarixdə öz yerini tutub. Onun 1924-cü ildə mətbuat önündəki təqdimatından 100 il keçməsinə baxmayaraq, dünya hələ də iki ixtirasının mənfi təsirlərindən qurtulmağa çalışır.
Tribunainfo.az “Dünyaya ən çox ziyan vuran alim” kimi tanınan Tomas Miclinin qeyri-adi hekayəsini təqdim edir:
1889-cu ildə ABŞ-ın Beaver Falls şəhərində anadan olan kiçik Tomas Micli gənc yaşlarında faydalı proqramlar hazırlamaqda maraqlı olub. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən sürüşkən qarağacların çeynənmiş qabığından beysbol toplarına əyri trayektoriya vermək üçün istifadə edib. Bu təcrübə daha sonra peşəkar oyunçular tərəfindən mənimsənilib.
Micli ilk mühüm elmi işini 1916-cı ildə “General Motors”da (GM) mühərrikin döyülməsi problemini həll etmək vəzifəsi ilə həyata keçirib. O dövrdə avtomobil sənayesi böyük inkişafda idi: “Ford” “Model T”ni inkişaf etdirərkən, GM “Standard Oil” və “DuPont” ilə əməkdaşlıq edərək daha güclü mühərriklər istehsal etməyə çalışırdı.

GM-də tədqiqat rəhbəri Çarlz Ketterinqin rəhbərliyi altında işləyən kiçik Tomas Micli benzinə əlavə edildikdə döyülməni azaldan bir maddə tapmaq üçün minlərlə müxtəlif inqrediyentləri sınayıb. Uzun araşdırmalar nəticəsində o, Ethyl adı ilə satılan tetraetil qurğuşunu kəşf edib. Qurğuşunlu benzin ilk dəfə 1923-cü ildə satışa çıxarılıb və sonra bütün dünyaya yayılıb.
Qurğuşunun insan sağlamlığına zərərləri artıq məlum idi. Lakin bu, Ethylin kommersiya uğurunun qarşısını ala bilmədi. Həmin vaxt qəzetlərdə belə yazılmağa başladı ki, tetraetil qurğuşun istehsal edən laboratoriyalarda işləyən fəhlələr xəstələnir, xeyli insan qurğuşun zəhərlənməsindən əziyyət çəkir.
Bu hadisələrdən sonra Micli mətbuat konfransında insanları qurğuşun zəhərlənməsinə qarşı inandırmağa çalışdı. O, əlinə qurğuşun qatqısını tökərək, sonra tüstünü içinə çəkərək jurnalistlərin qarşısında cəsarətli şou göstərdi. “Mən bunu hər gün edə bilərəm” deyərək hər kəsi özünə inandırmağa çalışdı. Lakin bu hərəkətdən sonra onun qısa müddətdə tibbi yardıma ehtiyacı yarandı. Qurğuşun zəhərlənməsi Miclinin həyatı boyu daima onun üçün təhlükə olaraq qaldı. Bədənində çoxlu qurğuşun olması uzunmüddətli təsirlərə və ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb oldu.
Nyu York Şəhər Universitetinin tarix professoru Gerald Markoviç o illərdə baş verənləri belə xülasə edir:
“Qurşunun toksin olduğu bilindiyi üçün həyəcan siqnalı verildi. Lakin sənayenin mövqeyi ondan ibarət idi ki, avtomobillərin qazından çıxan qurğuşunun insanlara zərər verəcəyinə dair heç bir sübut yoxdur. Tetraetil qurğuşun istehsal edən laboratoriyalarda çalışan insanların xəstələnməyə başlaması hər kəsi narahat edirdi. Bu insanlar qurğuşuna məruz qaldıqları üçün sözün əsl mənasında dəli olurdular. Tomas Miclinin mətbuat konfransında qorxuları sakitləşdirmək üçün əlinə Ethyl tökməsi və içinə çəkməsi tarixin ən maraqlı anlarından biridir. Özünü sözün əsl mənasında zəhərlədi…”
Tetraetil qurğuşundan bir neçə il sonra Micli (yenə Çarlz Ketterinqin təşviqi ilə) diqqətini daha sonra məişət texnikası və kondisionerlərdə istifadə edilən, 1920-ci illərdə ölümcül qəzalara səbəb olan ammonyak kimi soyuducu maddələrə toksik olmayan alternativin yaradılmasına yönəldir.
O, ilk xloroflorokarbon (CFC) kimi metan törəməsi olan və karbon, xlor və flüor atomlarından ibarət Freonu kəşf edir. 1930-cu ildə başqa bir ictimai nümayişdə Micli qazı içinə çəkərək şamı söndürür: bu hərəkət onun təhlükəsizliyini nümayiş etdirmək üçün hazırlanmışdı.

Freon və sonrakı CFC-lər kommersiya uğuru əldə edərək, ABŞ-da kondisionerdən istifadənin sürətlə artmasına səbəb olur. II Dünya müharibəsindən sonra istehsalçılar insektisidlər və saç spreyi kimi bir çox məhsul üçün yanacaq kimi CFC-lərdən istifadə etməyə başlayırlar.
Miclinin ölümündən 30 il sonra, onun iki ixtirasının vurduğu zərər 1970-ci illərin ortalarında ictimaiyyətə məlum olmadan əvvəl, CFC-lər Antarktida üzərində ozon təbəqəsində bir deşik açdı: Artıq əgər nəzarət edilməzsə, bu dəlik Yerdəki bütün həyatı təhlükə altına alacaq dərəcədə genişlənib.
Davam edən sənaye təzyiqi nəticəsində qurğuşunlu benzin ABŞ-da 1996-cı ilə qədər dövriyyədən çıxarılmayıb, sonra tədricən bütün dünyada qadağan edilib. Bundan xilas olan son ölkə olan Əlcəzair 2021-ci ilə qədər qurğuşunlu benzin satmağa davam edib və təyyarə yanacağında qurğuşun qatqılarından istifadə edilməyə davam olunub.

2022-ci ildə aparılan bir araşdırma, ABŞ-ın hazırkı əhalisinin yarısının erkən uşaqlıq dövründə təhlükəli qurğuşun səviyyəsinə məruz qaldığını göstərib. Amma dünyanın kollektiv sağlamlığına dəyən zərəri ölçmək mümkün olmayıb.
1987-ci ildə Monreal Protokolu 1989-2010-cu illərdə CFC-ləri mərhələli şəkildə ləğv etmək üçün imzalanıb və sonradan qadağan edilib. (CFC emissiyaları son vaxtlar yenidən artmaqdadır, bu isə onların hələ də qeyri-qanuni istehsal oluna biləcəyini göstərir) Ozon təbəqəsindəki dəlik sağalır və çox güman ki, bu, növbəti yarım əsr ərzində nadir ekoloji qələbə kimi qeyd ediləcək.
“Ən kədərlisi odur ki, biz mənfi təsirə məruz qalan uşaqların sayını bilmirik. Bir uşağın bədənində qurğuşunun təhlükəsiz səviyyəsi yoxdur. Söhbət yarım əsr və ya daha çox müddətdə mənfi təsirlərə məruz qalan, işlənmiş qazların torpağa və ya küçələrə qarışması nəticəsində qurğuşun tozuna görə həyat şansları azalan on milyonlarla, hətta yüz milyonlarla uşaqdan gedir”, deyə Gerald Markoviç bildidirib.
UNICEF-ə görə, qurğuşun təhlükəsiz məruz qalma səviyyəsi olmayan son dərəcə zəhərli bir maddədir. Xüsusilə uşaqlarda inkişafı pozur, əqli geriliyə səbəb olur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, hər il təxminən 1 milyon insan qurğuşun zəhərlənməsindən ölür.
1947-ci ildə Çarlz Ketterinq tərəfindən yazılmış Milli Elmlər Akademiyasının bioqrafik memuar kitabı Miclini tərifləyərək yazır: “O, gərgin, rəngarəng və yüksək yaradıcılıq həyatından dünyaya böyük miras qoyub”.
Micli ona görə unikaldır ki, iki belə ixtira hazırlayıb. Ona ekoloji düşmən kimi baxmaq cazibədar olsa da, ekspertlər onun rolunun daha çox maşındakı dişli çarxa bənzədiyini deyirlər. Məsələn, Virciniyadakı Radford Universitetinin kommunikasiya professoru Bill Kovarik deyir: “Tomas Micli sadəcə bir işçi idi. Bu, şirkətin maliyyələşdirdiyi bir araşdırma olub. Əgər Micli olmasaydı, başqası bu həll yollarını tapa bilərdi”.

1940-cı ildə insult keçirərək ciddi şəkildə əlil olan Micli daha bir ixtira edib: Onu çarpayıdan qaldıran, kəndir və çarxlardan istifadə edərək avtonom şəkildə əlil arabasına daşıyan maşın.
Lakin 1944-cü il noyabrın 2-də maşına ilişib və o, boğularaq ölüb. Uzun müddət ki, onun öz ixtirasına görə öldüyü düşünülüb. Lakin Bill Kovarik Miclinin intihar etdiyini düşünür və bununla bağlı sübutların olduğunu iddia edir.

Onun 26 təkəri, hovuzu, böyük ölçülü çarpayısı və helikopter meydançası var.
70-ci illərin "Cadillac Eldorado" model limuzini dünyanın ən böyük avtomobili kimi tanınır.
Amerikada yerləşən bu nəhəng avtomobil 13 ox və 26 təkərlə təchiz olunub!
Avtomobil kolleksiyaçısı Cey Ohrberg 1986-cı ildə 18 metr 28 santimetrə qədər uzanan 1976-cı il "Cadillac Eldorado"nu dizayn edib.
Avtomobil elə həmin il Ginnesin Rekordlar Kitabına düşüb.
1990-cı illərdə filmlər üçün icarəyə götürülən avtomobil bir müddət sonra unudulub.
Avtomobil həvəskarı və muzey sahibi Maykl Dezer anbarda tərk edilmiş avtomobili dəyişdirmək üçün alıb.
Hüseyn İbadlı
TEREF

Amerikanın elektromobil istehsalçısı “Tesla” yeni sürücüsüz “Cybercab” taksilərini təqdim edib.

Xarici media xəbər verir ki, “Biz, Robot” (“We, Robot”) adlı təqdimat mərasimi Kaliforniya ştatında “Warner Bros.” studiyasında baş tutub.

Robotlaşdırılmış yeni taksiləri təqdim edən şirkət rəhbəri İlon Mask tədbir məkanına sözügedən avtomobillərdən biri ilə gəlib. Onun sözlərinə görə, yeni taksilərin nə əyləci, nə sükanı var.

Bildirilib ki, gələcəkdə bu avtomobillə səfər adi avtomobillə olduğundan on dəfə daha sadə olacaq.

Milyarder, həmçinin qeyd edib ki, artıq 50 ədəd “Cybercab” mövcuddur. Yeni avtomobilin dəyəri 30 min dollardan başlayır. Bununla belə, istifadəçilər bir mil (1,609344 km) üçün 30-40 sent ödəyərək bu taksi ilə səfər edə bilərlər.

Demişdik.
Marketinqdə fərqli mənzərə yaranır. Digitaı imkanlar daha böyük biznes uğuru vəd edir. Azərbaycanda hələ də UNEC də daxil rəqəmsal iqtisadiyyata aid ixtisaslar yoxdur. Məsələn "Maliyyə mühəndisliyi" ixtisası. Yenə azı 50 il geridə adıımlayırıq.
Kimsə fərqində deyil, gizli bazar küncləri - bəzi məhsullar və xidmətlər müəyyən bazarlarda az tədarük edildikdə və ya böyük oyunçular tərəfindən nəzərə alınmadıqda, kiçik müəssisələr üçün orada böyük imkanlar yarana bilər.
Bunun mahiyyətini anlayan var? Çətin. "Ç" səsi ilə "C" səsini qarışdırıb fərqli dodaqdəyməzlərlə danışan marektoloq seminaristlər - pul qazana bilərsiniz, amma uğur vəd edə bimirsiniz.
Başqa bir məqam - Data-driven və AI tətbiqi - investorlar və şirkətlər məlumat analitikası və süni intellekt (AI) vasitəsilə bazarlarda gizli tendensiyaları kəşf edə bilrələr.
Daha sonra investisiya imkanlarını təyin edə bilərlər.
Razi Abasbəyli
TEREF

Silikon Vadisinin iki nəhəngi “Apple” və “Amazon” yayım sahəsində əməkdaşlıq ediblər.

İndex.az xəbər verir ki, bu ayın sonunda “Apple TV+” filmləri və serialları “Prime Video”da da yayımlanacaq.

“Apple Services”in baş vitse-prezidenti Eddi Kyu bildirib ki, onların məqsədi “Apple TV+”-u, bununla yanaşı mükafat qazanmış serialları və filmləri mümkün qədər çox tamaşaçıya çatdırmaqdır:

"Huawei" smartfonlarının satışı Çində avqust ayında 46 aydan sonra ilk dəfə "Apple"ni geridə qoyub.

İqtisadiyyat.az xəbər verir ki, bu barədə "CINNO" tədqiqat firmasının hesabatına istinadən "South China Morning Post" məlumat yayıb.

Hökumətə məxsus analitik mərkəzin məlumatlarına görə, avqust ayında xarici smartfonların, o cümlədən "iPhone" telefonlarının tədarükü illik hesablamada 12,7% azalaraq 1,87 milyon ədədə düşüb. Bu zaman yerli smartfonların tədarükü 26,7% artaraq 24,05 milyon ədədə çatıb.

"Huawei"in uğuru əsasən "Mate" və "Pura" seriyalı flaqman modellərə, eləcə də qatlanan smartfonlara olan yüksək tələblə əlaqələndirilir.

"TechInsights"in məlumatına görə, bu, şirkətə orta satış qiyməti və topdansatış gəlirində rekord göstəricilər əldə etməyə imkan verib.

Çin smartfon bazarı bu il sabit artım göstərir. "IDC"-nin məlumatına görə, "Huawei" 2024-cü ilin ilk yarısında 17,5%-lik bazar payı ilə liderlik edir və ümumi daxili tədarüklər 140 milyon ədəd həddini keçərək, illik hesablamada 7,7% artıb.

Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) hesabatına görə, bərpa olunan enerji mənbələrinin 2030-cu ilə qədər dünyanın elektrik enerjisinə tələbatının demək olar ki, yarısını ödəyəcəyi gözlənilir. Qlobal potensial artımının əksəriyyətini günəş və külək enerjisi təşkil edəcək. Çin ümumi qlobal potensialın 60 faizini təşkil etməklə, bərpa olunan enerji potensialında lider mövqeyini qoruyacaq. Bərpa olunan enerji iqtisadi üstünlükləri sayəsində dünyada sürətlə yayılmağa davam edəcək.
Bərpa olunan enerji sürətlə artan gücü ilə 2030-cu ildə dünyanın elektrik enerjisinə olan tələbatının demək olar ki, yarısını ödəyəcək. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) dərc etdiyi "Bərpa olunan Enerji 2024" hesabatına əsasən, bərpa olunan enerji sektorunda artım tempi artmaqdadır və bu tendensiya 2030-cu ilə qədər bütün dünyada böyük dəyişikliklərə səbəb olacaq.

Hesabata görə, dəstəkləyici siyasətlər və əlverişli iqtisadi şərtlər sayəsində 2024-2030-cu illərdə qlobal bərpa olunan enerji gücünə 5500 gigavat (GW) yeni gücün əlavə edilməsi gözlənilir. Bu artım 2017-2023-cü illərdəki güc artımından demək olar ki, üç dəfə artacaq və demək olar ki, Çin, Avropa İttifaqı (Aİ), Hindistan və ABŞ-ın ümumi enerji potensialına bərabər olacaq.

Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidməti 14 avqust tarixdə internet bazarında tariflərin yüksəlməsilə bağlı Rəqabət Məcəlləsinin tələblərinin pozulması əlamətləri üzrə araşdırmalara başladığını bildirmişdi.
Məlum olduğu kimi Antiinhisar bütün provayderlərin eyni anda 40 mbit/s və aylıq xidmət haqqı 18 manat olan cari minimum tarifin 100 mbit/s-lik sürət və aylıq xidmət haqqı 25 manat olan tariflə əvəzlənməsini "vətəndaşların seçim imkanlarının məhdudlaşdırılması" və "kartel sövdələşməsi" olaraq dəyərləndirmişdi.
Az qala 2 ay olur ki, Antiinhisar araşdırmalar başladıb. İndiyədək qurumdan bu araşdırmanın yekunu haqqında açıqlama verilməyib.
Görünən dağa bələdçi lazım olmaz deyiblər. Sadə bir problem, aşkar bir vəziyyətdir. Təbii inhisarçı olan Aztelekom minimal tarifləri qaldırıb və əhaliyə seçim yeri qoymayıb.
Anlamıram ki, Antiinhisara qərar qəbul etmək üçün bu qədər müddət kifayət etmirmi?
İlin günün bu vaxtında , uyğun tarif seçimi olmadığından minlərlə vətəndaşın internetdən imtina etməsi , "şərikli internet" axtarması utandırıcı bir vəziyyət deyilmi?
Yox əgər Antiinhisar inhisarçının öhdəsindən gələ bilmirsə, bunu sadəcə etiraf etmək də cəmiyyətə bir töhfə olardı.
Maraqlıdır ki, Antiinhisarın araşdırmaları uzandıqca təbii inhisar subyekti olan Aztelekom-da da ciddi dəyişikliklərin baş verdiyi bildirilir. Bu isə başqa bir müzakirə mövzusudur.
Yeri gəlmişkən, bir müddət öncə Prezidentin fərmanı ilə İqtisadiyyat Nazirliyi tabeliyində olan Antiinhisarın statusu dəyişdirilərək Prezident yanında fəaliyyət göstərəcək quruma çevrilib.
Görünür ki, yuxarılara da məlumdur ki, əvvəlki statusda olan qurum inhisarçılarla vuruşa bilməyəcək.
Görək yeni tabeçilyə keçən Antiinhisar nə edə biləcək.
Prezident tabeliyinə keçən yeni Antiinhisarın yeni rəhbərliyini isə həm "seçimin məhdudlaşdırılması və kartel sövdələşməsi" ətrafında , həm də Baktelekom və Aztelekom kimi iki inhisarçının birləşərək "vahid bir Aztelekom qurumunun yaradılması" ətrafında Aztelekom-la ciddi bir "vuruşma" gözləyir.
Hər ay 25 milyon gəlir götürərək getdikcə güclənən bir inhisarçı ilə mübarizə aparmaq da Antiinhisar üçün çətin olacaq.
Yeni formalaşmış Antiinhisar təbii inhisarçının qərarını ləğv etdirib, internet tariflərilə bağlı vətəndaşlara seçim imkanı verə biləcəkmi ?
Osman Gunduz
TEREF

Nobel Komitəsi bu gün 2024-cü il Tibb və fiziologiya üzrə Nobel mükafatına kimi layiq görəcək? Bunu birazdan – günorta saatlarında öyrənmiş olacağıq...
2022-ci ilin oktyabr ayında isveçli bioloq və təkamül genetikası üzrə mütəxəssis Svante Pääbo çalışdığı institutda heç nədən xəbərsiz öz araşdırmaları ilə məşğul idi. Birdən onun iş yoldaşları ilə tələbələri səs-küylə içəri girərək, məşhur genetikin Tibb və fiziologiya Nobel mükafatına layiq görüldüyü xəbərini gətirdilər.
Pääbo sevincini tam dərk etmədən yoldaşları tərəfindən binanın həyətindəki hovuza atdılar. Alim Nobelə layiq görüldüyünü ancaq hovuzun soyuq sularında da dərk etdiyini anlamışdı...
https://t.me/ibrahim_nebioglu
video: Benjamin Vernot
TEREF

Amerika Birləşmiş Ştatlarında prezident seçkisi yaxınlaşdıqca, bu ölkəyə kiberhücumların sayı artıb. ABŞ Federal Təhqiqatlar Bürosu Kibertəhlükəsizlik və İnfrastruktur Agentliyi ilə birgə kənar müdaxilələrə qarşı mübarizəni gücləndirib. Bir müddət əvvəl Respublikaçılar Partiyasının namizədi Donald Trampın seçki qərargahına qarşı kiberhücumların həyata keçirildiyi açıqlanmışdı. Vaşinqton bu hücumların arxasında İranın olduğunu bəyan etdi. Vaşinqtonun açıqlamasında İranın ABŞ-da ixtilaf yaratmağa və demokratik qurumlara inamı sarsıtmağa çalışdığı bildirilirdi. Bundan başqa İrandan olan haker qrupları Donald Trampa qarşı sui-qəsdlə bağlı paylaşımları maliyyələşdirdiyi açıqlandı.
Rusiyanın başı Ukrayna müharibəsinə qarışsa da, bu ölkənin də ABŞ-da prezident seçkisinə müdaxiləsinə dair şübhələr var. Donald Trampın 2016-cı ildə qələbəsi məhz Rusiyanın haker hücumları ilə əlaqələndirilmişdi. İddia edilirdi ki, Kremlin maliyyələşdirdiyi haker qrupları Trampın rəqibi Hillari Klinton haqqında yanlış məlumatlar yayaraq prezident seçkisinin nəticəsinə təsir etmişdilər. Bu arada, Vaşinqton Rusiya hökumətinin yönəltdiyi 32 internet domenini qapadıb. Kremlin maliyyələşdirdiyi müxtəlif saytlar amerikalı blogerlərin səhifələrindən də istifadə etməyə çalışaraq müxtəlif dezinformasiyalar yayırlar. Bu o deməkdir ki, Rusiyanın haker qrupları bu dəfə də ABŞ-dakı prezident seçkisinin nəticələrinə təsir etməyə çalışacaqlar. Kreml Donald Trampın qələbəsində maraqlıdır. Kreml ümid edir ki, Tramp prezident seçilərsə Ukraynaya maliyyə və hərbi yardımı dayandıracaq. Bu baş verərsə, Ukraynanın müharibədə qələbə çalmaq və ərazi bütövlüyünü təmin etmək şansı azalacaq.
Vaşinqton Çindən də şübhələnir. “Amerikanın səsi” radiosunun xəbərinə görə, Çindəki internet rerursları ABŞ-ın siyasətinə təsir etmək üçün xəbər axınını artırıblar. Xəbər axını içərisində ABŞ-dakı yəhudi siyasətçilərin və onların ailə üzvləri haqqında məlumatların yayılması diqqəti çəkib. Misal üçün yayılan xəbərlərdə ABŞ prezidentinin həyat yoldaşının, keçmiş ABŞ prezidentinin kürəkəninin, keçmiş ABŞ prezidentinin anasının, ABŞ dövlət katibinin, ABŞ-ın maliyyə nazirinin, dövlət katibinin müavininin, baş prokurorun yəhudi olduğu vurğulanıb. Bununla demək istəyirlər ki, ABŞ-ın siyasəti yəhudilərin təsiri altındadır. Vaşinqton bu cür xəbər axınını antisemitizmin əlaməti kimi qiymətləndirib. ABŞ rəsmiləri Çini qarşıdan gələn seçkilərin bütövlüyü üçün əsas təhlükə adlandırsalar da, Pekin bu iddiaları təkzib edib.
“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi