Rauf Mirqədirov: “Qarşıdakı 20 gün Ukrayna üçün son dərəcə ağır olacaq, lakin...”

Tanınmış politoloq Rauf Mirqədirov AYNA-ya müsahibəsində Ukraynadakı müharibəni və müharibə ətrafındakı geosiyasi vəziyyəti təhlil edib. Beləliklə:

- Ruslar Ukraynanın Avdeyevka şəhərini işğal etdilər. Bu hadisə ikitirəli yanaşma ortaya çıxarıb. Bəzi müşahidəçilərin fikrincə, 617 minlik nəhəng ordu ilə Ukraynaya hücuma keçmiş imperiyanın bu qədər mübarizədən sonra 50 minlik kiçik bir şəhəri ələ keçirməsi fəxr olunası qələbə deyil. Başqa bir qism isə hesab edir ki, Avdeyevka olduqca strateji bir şəhərdir və onun ələ keçirilməsi ruslara irəliləmək üçün geniş imkanlar açacaq. Siz necə düşünürsünüz?

- Hərbi-strateji baxımdan bunu böyük qələbə hesab etmirəm. Nəzərə almaq lazımdır ki, Rusiya bu şəhəri külli miqdarda itkilər hesabına ələ keçirib – söhbət onminlərlə insan itkisindən gedir. Bu, rus ordusu üçün çox böyük itkidir. İndi bəziləri bildirirlər ki, 150 milyona yaxın əhalisi olan Rusiya özündən bir neçə dəfə az əhalisi olan Ukrayna ilə müqayisədə ordudakı kəmiyyət itkilərini daha rahat bərpa edəcək və s. Amma bunu düzgün yanaşma hesab etmirəm. Çünki söhbət insan resurslarnın çoxluğundan deyil, təlim görmüş ordunun sayından gedir. Təlim görmüş ordunun böyük itkilərə məruz qalması sonradan onun kəmiyyət baxımdan bərpasını çətinləşdirir. Rusiyada bu mənada ciddi problemlər var. Təsəvvür edin ki, həbsxanalardakı məhkumları, hətta ən ağır cinayət törətmiş şəxsləri, son məlumatlara görə, məhkum qadınları belə, səfərbərliyə cəlb edirlər. Bu fakt ölkədə insan resurslarının o qədər də çox olmadığını göstərir. Digər tərəfdən, kütləvi narazılıqlar səbəbdən səfərbərliyi daha miqyaslı edə bilmirlər. Bütün bunlar təlim görmüş ordunun bərpası çox çətinləşdirir. Yəni verilən qurbanlar çoxdur.

Amma Avdeyevka hadisəsinin siyasi-psixoloji nəticələri var. Putin seçkiqabağı ərəfədə böyük qurbanlar bahasına olsa belə, hansısa uğurlar qazanmağa çalışır. Bütün resursları işə salır, böyük qurbanlar verir və nəticədə müəyyən siyasi-psixoloji-mənəvi uğurlar əldə edir. Bu, bir tərəfdən Putinə seçkiqabağı hədiyyədir, digər tərəfdən xalqı uğur qazanmağa inandırmağa cəhddir.

Ukraynaya gəldikdə, bu hadisə onlar üçün müəyyən mənəvi-siyasi zərbədir. Cəmiyyətdəki əhval-ruhiyyəyə təsir göstərir, insanlar arasında ruh düşkünlüyü yarada bilər və s. Ümumiyyətlə, Rusiyadakı seçkilərədək – martın ortalarına qədər Ukrayna üçün çox ağır dövr olacaq. Çünki Putin bütün imkanlardan istifadə edərək, Ukrayna cəbhəsində hansısa uğurlar qazanmağa çalışacaq. Amma Rusiyanın insani və hərbi resurslarını nəzərə alsaq, hələlik elə də ciddi uğur qazanılmayıb. Ukrayna üçün indiki mərhələdə əsas prioritet mümkün qədər az ərazi itirilməsidir və Kiyevin hərbi-siyasi rəhbərliyinin bunun öhdəsindən gələcəyini ehtimal edirəm. Sözsüz ki, müəyyən itkilər olacaq, amma həmin ərazi itkilərinin katastrofik olmayacağını düşünürəm. Fikrimcə, Ukrayna ətrafındakı geosiyasi vəziyyəti müəyyənləşdirən proseslər martdan sonra başlayacaq. Rusiya üçün hücum əməliyyatlarını davam etdirmək ağırlaşacaq və yayın sonlarına doğru Ukrayna ətrafındakı geosiyasi vəziyyətin hansı yönə istiqamətlənəcəyinin şahidi olacağıq.

- Avdeyevkanın işğalından sonra Ukraynada bir narazılıq baş qaldırıb. Yerli və xarici media orqanlarında da fikirlər yer alır ki, bu, şəxsən Zelenskinin məğlubiyyəti, onun hərbi-siyasi təcrübəsizliyinin nəticəsidir. Qatılırsınızmı bu fikirlərə və Ukrayna Prezidentinin siyasi karyerasını necə proqnozlaşdırırsınız?

- Düşünmürəm ki, bu hadisə Zelenskinin siyasi karyerasına ciddi zərbə ola bilər. Əvvəla qeyd etmək lazımdır ki, hazırkı uğursuzluğun təməli 2023-cü ilin yayındakı əks-hücum əməliyyatında Ukrayna ordusunun ciddi uğura nail ola bilməməsində qoyuldu. Çox böyük gözləntilər vardı, lakin mən əvvəlki müsahibələrimdə də qeyd edirdim ki, bu gözləntilər gerçəkliyi o qədər də əks etdirmir. Çünki müharibənin başlanmasından bir ildən çox vaxt keçmişdi və Rusiya tərəfi müdafiə döyüşlərinə hazırlaşmışdı.

Digər tərəfdən, Qərb dövlətləri hücum əməliyyatları üçün Ukraynaya kifayət qədər hərbi yardım etməmişdi. Söhbət hərbi yardımın kəmiyyətindən deyil, qarşıya qoyulan hədəflərə çatmaq üçün keyfiyyətindən gedir. Hücum əməliyyatları üçün güclü aviasiyaya malik olmalısan, düşmənin arxa cəbhəsinə ciddi zərbələr endirməlisən, bunun üçün uzaqmənzilli raket qurğuların olmalıdır, minalanmış əraziləri təmizləmək üçün lazımi qədər texnikaya sahib olmalısan və s.

Lakin Ukraynanın müasir aviasiya, uzaqmənzilli raket və artilleriya ilə ciddi şəkildə təmin olunması məsələsində hələ də Qərbdə yekdillik yoxdur. Belə vəziyyət Ukraynanın həm müdafiə, həm də hücum əməliyyatlarını çətinləşdirir. Dediyim kimi, hazırkı uğursuzluqların kökünü Kiyevin taktiki müdafiə sistemini zəif qurmasında deyil, daha dərin qatlarda axtarmaq lazımdır.

- ABŞ Konqresində Ukraynaya yardım layihəsinin ləngidilməsini Prezident Bayden də təəssüflə dilə gətirdi və bildirdi ki, bu ləngimə Avdeyevkanın itirilməsinə səbəb oldu. Qərbdən Ukraynaya yardımlar niyə yubanır və zəifləyir? Və sizcə, bu gedişat Kiyevi təslimiyyətə aparıb çıxarmayacaq ki?

- Hesab etmirəm ki, yaxın 6 ay ərzində hansısa tərəf ağ bayraq qaldıracaq. Düzdür, Respublikaçılar Partiyasının çoxluq təşkil etdiyi ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasında, Donald Trampın təsiri ilə, Ukraynaya hərbi yardımın ayrılması üçün səsvermənin keçirilməsini ləngidirlər. Əgər səsvermə baş tutsa, qanun layihəsinin qəbulu labüddür. Çünki Palatadakı Respublikaçıların əksəriyyəti həmin qanun layihəsinin lehinə səs verməyə hazırdır. Trampın bu addımı taktiki gedişdir ki, öz imkanlarından istifadə edib Baydenə siyasi zərbə vursun. Amma həm Tramp, həm də Respublikaçıların rəhbərliyi başa düşür ki, bu qanun layihəsinin qarşısını uzun müddət ala bilməyəcəklər. Əslində, Tramp və tərəfdarları təklif edirdilər ki, bu yardımı Ukraynaya yardım şəklində deyil, aşağı faizli kredit şəklində verək və gələcəkdə qaytara bilməsələr, bağışlayarıq. Amerika tarixində belə təcrübə var. Başqa təklifləri də vardı ki, hərbi yardımı edək, amma iqtisadi yardımı kredit şəklində verək. Yəni, həm ABŞ-da, həm də Qərb dövlətinin əksəriyyətinin siyasi elitasında əminlik var ki, bu müharibədə Rusiyanın qalib gəlməsinə imkan vermək olmaz. Hətta, hər zaman Rusiyaya meyli ilə seçilən aparıcı Avropa ölkələri də son dövrlər Ukraynaya hərbi yardımları artırmağa başlayıb. Digər tərəfdən, Avropa İttifaqı Ukraynaya 50 milyard avro məbləğində maliyyə yardımı ayrılmasına qərar verdi. Həmçinin, Avropa ölkələri ayrı-ayrı şəkildə də Ukraynaya yardımlar edir, Qərbin nəzarətindəki maliyyət qurumları tərəfindən Ukraynaya faizsiz kreditlər ayrılır.

Təkrar edirəm, Qərbdə gözəl anlayırlar ki, bu müharibədə Rusiyanın qələbəsinə imkan vermək olmaz. Söhbət Ukraynanın məğlubiyyətindən, ərazi itirməsindən getmir. Söhbət Qərb – Rusiya münasibətlərindən, Moskvanın siyasətindən gedir. Çünki Rusiyanın siyasəti daim hərbi qələbələr, irtica, digər dövlətlərə qarşı hərbi təcavüz üzərində qurulub. Kreml bu amili həm xarici siyasətdə, həm də daxili siyasətdə işə salır. Xalqın hisslərini vaxtaşırı imperiya qaydaları, hərbi qələbələrlə doyururlar. Və bu faktoru Qərbdə çox gözəl dərk edirlər. Bilirlər ki, Putinin ambisiyaları Ukrayna ilə yekunlaşmayacaq, gec-tez digər ölkələrə də soxulmağa çalışacaq.

Hesab edirəm ki, martdan sonra həm ABŞ, həm də Avropa İttifaqının Ukraynaya hərbi yardımları tam gücü ilə işə düşəcək. Maraqlı bir dövrə qədəm qoyuruq. Bu ilin payızında Birləşmiş Ştatlarda prezident seçkiləri keçiriləcək. Demokratlar Partiyası və Respublikaçılar Partiyasının bir hissəsi - ənənəvi siyasi elitası Donalt Trampın qalib gəlməsini istəmir. Trampın qalib gəlməsində Avropa İttifaqının siyasi elitası da maraqlı deyil, onlar Trampın Ağ Evə qayıdışını Avropa üçün təhlükə kimi görürlər və bu səbəbdən həmin təhlükəni önləməyə çalışırlar.

Düşünürəm ki, yaxın aylarda bu mübarizə daha da kəskinləşəcək. Bildiyiniz kimi, Ukrayna müharibəsi və Rusiyaya münasibət Trampın Baydenə qarşı mübarizəsində əsas istiqamətlərdəndir. Ukraynanın Rusiyaya qarşı müəyyən uğurlar əldə etməsi isə Trampın hakimiyyətə gəliş yolunda ciddi maneə ola bilər. Ona görə də düşünürəm ki, yaxın aylarda Ukraynaya dəstək genişlənəcək və ABŞ-da seçkiöncəsi ərəfədə Ukraynanın uğurlar qazanması üçün bütün imkanlardan istifadə ediləcək.

- Çoxdan idi ki, Rusiya rəhbərliyi nüvə ritorikasından istifadə etmirdi. Bu günlərdə nüvə təhdidi yenidən gündəmə gətirildi və konkret hədəflər göstərildi: Dmitri Medvedyev paylaşım etdi ki, hazır vəziyyətə gətirilmiş nüvə başlıqlı raketlər Berlin, London və Vaşinqtonu vura bilər. Bunlar nə deməkdir – Üçüncü Dünya müharibəsinin siqnalı?

- Dünya müharibəsi təhlükəsi nəzəri baxımdan həmişə var. Amma əsas sual budur: Rusiya nüvə müharibəsi etmək istəyirmi və buna hazırdırmı? Düşünürəm ki, xeyr. Çünki Putin nə qədər imperialist təfəkkürə malik, öz hakimiyyətini qorumaq üçün hər şeyə hazır olan bir siyasətçi olsa da, çox gözəl başa düşür ki, nüvə müharibəsinin qalibi olmayacaq. Məhv edilən təkcə Berlin, London, Vaşinqton olmayacaq, Moskva da məhv ediləcək, Sankt-Peterburq da, Yekaterinburq da. Moskva daim Qərbi nüvə müharibəsi ilə şantaj edib. Bu, bir müddət öz effektini verirdi, Qərb müəyyən güzəştlərə gedirdi.

Amma sonra Qərbdə anladılar ki, Putin dayana bilmir, onun hakimiyyətinin təməlini xarici hərbi qələbələr təşkil edir, daxili ictimai dəstəyi xaricdəki aqressiv hücumları ilə qazanır, buna görə də Qərbi daim nüvə müharibəsi ilə şantaj edir. Və indi kollektiv Qərbdə belə bir fikir formalaşıb ki, Ukraynada qələbə qazanarsa, rus qoşunları Qərbin sərhədlərinə dayanacaq. Ona görə də Kremlin təhdidləri artıq işləmir. Əslində, Moskvanın belə təhdidlərinin kökündə Ukraynadakı hərbi əməliyyatlarından gələcəyindən narahatlıq dayanır. Qeyri-nüvə silahları ilə qalib gələcəyinə arxayın olan dövlət bu cür təhdidlərdən istifadə etməz.

Burada Çin amilini də diqqətdən qaçırmamalıyıq. Rusiyanın qonşuluğundakı Çin kimi böyük bir dövlət nüvə müharibəsinin, dünya savaşının olmasında qətiyyən maraqlı deyil. Belə bir şəraitdə düşünmürəm ki, həmin təhdidlərin arxasında gerçəkləşmə planları dayansın. Buna yalnız intihar edən şəxs əl ata bilər. Hesab etmirəm ki, Putin və ətrafı intihara hazır olsunlar. Qərb də bu təhdidlərə ciddi fikir verib, öz planlarında korrektələr etməyəcək. Əksinə, Qərb bütün gücü ilə çalışacaq ki, bu problem özünün maraqları çərçivəsində həll olunsun.

Müəllif: Tural Talehoğlu

Politoloq Natiq Miri Teleqraf.com-un suallarını cavablandırıb.

Onunla müsahibəni təqdim edirik.

- İranın Ermənistandakı səfiri Mehdi Sübhani etiraf etdi ki, Hindistandan İrəvana daşınan silahlar ölkəsi üzərindən ötürülüb. O, həmçinin Tehranın Ermənistanın güclənməsində maraqlı və yardıma hazır olduğunu, bunu da bölgədə hərbi balansın təmin edilməsi üçün istədiyini açıqladı. Sübhaninin mesajını necə şərh etmək olar?

- Əlbəttə, bu, Azərbaycana qarşı açıq düşmənçilik münasibətidir. Məlum idi ki, Ermənistan İran üzərindən silahlandırılır. Tehran bu prosesdə əsas körpü rolunu oynayır. Fransa ilə Dehli arasında birgə hərbi müəssisələrin açılması və yeni silahların istehsalına dair anlaşma imzalanıb. Müqavilədə istehsal ediləcək silahların “dost ölkələr”ə verilməsinə dair müddəa da var. “Dost ölkələr” dedikdə həm də Ermənistan nəzərdə tutulur. Ermənistanın silahlandırılması hədəf olaraq qoyulub, əlbəttə, bu, Azərbaycana qarşıdır.

Sübhaniyə gəlincə, o, həddini aşdı. Çünki açıq şəkildə bildirir ki, məqsəd regionda hərbi balansın yaradılmasıdır. Anlamadıq, niyə İran Ermənistanla Azərbaycan arasında hərbi balansın yaradılmasını prioritet olaraq qəbul edir? Niyə İran başqa bir ölkənin Azərbaycana qarşı silahlandırılmasında maraqlı olmalıdır? Bu, açıq düşmənçilik mövqeyidir. Bir məsələ də var: Hindistan-İran-Ermənistan-Gürcüstan nəqliyyat dəhlizinin çəkilməsi. İran bu xətlə Qara dənizə çıxmaq istədiyini deyir. Tehranın istəyinə baxmayaraq, bu xəttin perspektivi yoxdur. Sübhani bu yolun daha qısa olduğunu söyləyir, məsələ bu deyil. Məsələ budur ki, İranın Qara dənizə çıxmaq istədiyi bu yolun bir hissəsi Azərbaycan kəndidən - ərazisindən keçir. Söhbət Yuxarı Əskipara kəndindən gedir. Azərbaycan gec-tez bu və digər ərazilərini istər danışıqlar, istərsə də hərbi yolla geri qaytaracaq. Bunun alternativi yoxdur, iş yenə Azərbaycandan keçir.

İranın bu iddiası absurddur. İranın qərar və addımları göstərir ki, o, dost deyil, Azərbaycan və Türkiyəyə qarşı dost münasibətində olmayacaq. Tehrandakı səfirliyimizdə baş vermiş terror aktı ilə bağlı molla rejimi tərəfindən yaradılan məzhəkəyə baxın. Terror aktını “məişət zəminində baş vermiş olay” kimi dəyərləndirdilər, aktı törədən terrorçunun edam ediləcəyi ilə bağlı iddia var. Belə bir qərar olsa belə, bu, reallığı ortaya qoyan durum deyil. Hər kəsə bəllidir ki, bu, Azərbaycana gözdağı vermək və təzyiq üçün törədilmiş terror hadisəsidir. Bunun arxasında İranın xüsusi xidmət orqanları durur.

Hesab edirəm ki, olaya real qiymət verilməyənə qədər Azərbaycan Tehrandakı səfirliyini açmağa tələsməli deyil. Eyni zamanda, Azərbaycan Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi kontekstində İranla dəmir yolunun tikilməsinə də tələsməməlidir. Əgər İran öz siyasətində adekvat deyilsə, Azərbaycan niyə tələsməlidir?

- Sübhani “Azərbaycan Zəngəzur dəhlizini açmağa cəhd etsə, İranın təpkisi necə olacaq” kimi təxribatçı suala da təxribatçı kimi cavab verdi. Onun sözlərinə görə, bu, Ermənistanın qərarından asılıdır. İranlı diplomat bununla nə demək istəyir?

- İran Zəngəzur dəhlizinin açılmasında maraqlı deyil. Tehran maraqlıdır ki, Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında yollar İran üzərindən keçsin. Çünki yüklərin bu yollarla daşınmasından qazancı İran götürəcək. Həmin yollar qlobal əhəmiyyət qazansa, İranın önəmi artmaqla yanaşı, bu, həm də ona ciddi maliyyə qazandıracaq.

Sübhaninin “İranın davranışı Ermənistandan asılıdır” açıqlamasına gəlincə, bu, reallığı ortaya qoyur. İndi Ermənistan Azərbaycanın şərtlərini qəbul edib Zəngəzur dəhlizinin açılmasına razılıq versə, İran nə edəcək? Tehran sadəcə başından yekə, reallığa uyğun gəlməyən iddialar ortaya qoyur. İranın iddiaları ciddi rəqabətə tab gətirmir. Çünki İranın edə biləcəyi heç nə yoxdur.

İran İsrail-HƏMAS münaqişəsi kontekstində özünü elə hala salıb ki, həm ərəb, həm də müsəlman dünyasında nüfuzdan düşüb. İran HƏMAS-ı İsrailə qarşı terrora sövq etdi, sonra arxasından çəkildi. İran bununla müsəlman dünyasındakı nüfuzuna ciddi zərbə vurdu. Zaman-zaman proksi qüvvələr vasitəsilə üç-beş raket atmaqla İsrail ordusunu məğlub etmək mümkün deyil. Minlərlə insan həlak olub, ortada soyqırımı ittihamları var, hadisələri bu yerə qədər tətikləyən İrandır. İndi Tehran ABŞ və onun rəhbərlik etdiyi koalisiyaya qarşı “savaş”dan danışır, bu, başından yekə iddiadır. Sınıq-salxaq ordu və bir-iki ballistik raketlə müharibəni udmaq mümkün deyil.

- ABŞ İranın proksi qüvvələrinin Yaxın Şərqdəki həmlələrinə hansı cavabı verə bilər? Ağ Ev və Pentaqon İranla birbaşa toqquşmanı istisna edir.

- Proses artıq başlayıb, İranın Suriya və İraqda bəslədiyi proksi qüvvələr qarşı əməliyyatlar keçirilir. Amma ABŞ bundan o tərəfə adlamır. Halbuki ABŞ bilir ki, İsrailə qarşı çıxan proksi qüvvələrin arxasında İran durur. İordaniyadakı Amerika bazasına hücumun da İranla əlaqəli olduğuna dair kəşfiyyat məlumatları var. Maraqlıdır: Yəmən, Suriya və İraq bombalanır, amma İrana müdaxilə üçün ciddi əsas ortaya çıxanda ABŞ çəkinir. Yəni ortada səhnələşdirilmiş oyun var. ABŞ İrana qarşı müharibə aparmaq niyyətində deyil. Çünki İran həmişə qlobal güclər, eləcə də ABŞ üçün regionda Türkiyəyə qarşı “balanslaşdırıcı güc” roluna çıxış edib, indi də belədir. ABŞ üçün İran daxilində lazımi hədəfləri vurmaq asan məsələ idi, hətta nüvə obyektlərini darmadağın edə bilərdi. Bəs niyə etmir, İranın “adekvat cavab”ından qorxur? Bunu heç kim ciddi qəbul etmir.

Səhnələşdirilmiş oyunu oynayırlar. Guya Suriya və İraqda obyektlər vurulur, amma atılan raketlər bu obyektlərin yan-yörəsinə düşür, nəticələr barədə dəqiq açıqlamalar verilmir. İstisna İordaniyadakı hadisə idi ki, üç amerikalı hərbçisinin öldüyü açıqlandı. Digər bu kimi olaylarla bağlı informasiyalar məxfi saxlanılır. Ona görə də, ABŞ və İran arasında hansısa qarşıdurmanın olacağına inanmaq doğru deyil. ABŞ-la İran arasında həmişə gizli danışıqlar olub, tərəflər arasında konkret, ortaq maraqlar və bu maraqları ünvanı bəllidir. Bölgədə güclü Türkiyəni neytrallaşdırmaq üçün İran kimi vasitəyə ehtiyac var. ABŞ həmişə belə riyakar siyasətin tərəfdarı olub.

- Türkiyənin İranın alət olduğu oyuna təpkisi necə olacaq? Artıq xarici işlər naziri Hakan Fidan ABŞ və İrana odla oynamamaları barədə xəbərdarlıq edib.

- Türkiyə regionda böyük qarşıdurmada maraqlı deyil. Türkiyənin özü də yaxşı bilir ki, səhnələşdirilmiş bir oyun oynanılır, amma yenə də hər ehtimala qarşı xəbərdarlığını edir. Eyni zamanda, Türkiyə bu proksi qüvvələrdən hansı səviyyələrdə istifadə edildiyinin aydınlaşdırılmasını tələb edir. Türkiyə Fələstin-İsrail münaqişəsinin həlli ilə bağlı çoxtərəfli qarant təklifini verib. Türkiyə Fələstinə və bundan sonrakı proseslərə qarant durmağa hazır olduğunu bəyan edir. Yəni Ankara münaqişənin birbaşa çözümünü təklif edir. Bəs İran nə təklif edir? Qeyri-müəyyənlik, həll təklif etməyən xaos, terrorçularla prosesləri tətikləmək... İran yanğının üstünə benzinlə gedir. Türkiyə də belə mesajlarla İranı real işə köməyə çağırır.

İran dini-siyasi maraqlarını təmin etmək üçün istənilən oyuna gedir. Bölgədə “şiə ayparası”nın qurulması və “İslam dünyasının lideri” olmaq İranın iddialarıdır. Amma İranın bu yöndə atdığı addımlar əks nəticə verir. Bu gün ərəb dünyası və Türkiyə İranı məsələnin həllinə töhfə verən dövlət kimi qəbul etmir. Heç bir dövlət Tehrana belə baxmır. İranın oyunları ifşa edilib.

İsrail-HƏMAS qarşıdurmasını yaradan, Qəzzada münaqişəni tətikləyən Çin-Rusiya-İran üçlüyüdür. Bunun G-20-nin Hindistanda keçirilən son sammitindən sonra baş verməsi də təsadüfi deyil. Həmin sammitdə Çindən yan keçən Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa dəhlizinin çəkilməsi razılaşdırılmışdı. İsrail-HƏMAS qarşıdurmasının başlaması ilə bu ideya doğulmamış məhv edildi. Yaxın zamanda buna qayıdışı görmürəm. Çin bu marağını təmin etdi. Rusiya da ABŞ-nin diqqətini Ukraynadan İsrailə yönəltdi. İndi Amerika öz hərbi resurslarını İsrail və Ukrayna arasında bölməyə məcburdur. İranın da bu posesdə öz dini-siyasi məqsədləri var. Oyun budur.

Düzdür, Türkiyə də bu nəqliyyat dəhlizində maraqlı deyildi, çünki bu xətt ondan da yan keçirdi. Amma buna baxmayaraq, Türkiyə bu oyunu bitirmək üçün çalışır, bitirici təkliflər verir. Düşünürəm ki, bölgədə Türkiyənin təklifləri çərçivəsində təmin ediləcək sülh uzaqda deyil. Bu reallığı İran və ya başqası yox, Türkiyə yaradacaq.