 |
|
|
Başımızı hara çevirsək, şübhəsiz həyatımızı çox daha zövqlü edən rənglərlə qarşılaşırıq. Yaxşı, bu rənglərin adları haradan gəlir?
Bizimyol.info "webtekno"ya istinadən xəbər verir ki, bir çoxu xarici dillərdən türkcəyə keçən bəzi rəng adlarının çox maraqlı hekayələri var.
Heç rəngsiz bir həyat xəyal etdinizmi? Xeyr, qara və ağ da rəngsizlik deyil, çünki onlar da rəngdirlər. Tam, sonsuz rəngsizlik. Ümid edirik ki, düşünmək belə mümkün olmayan bu vəziyyətlə heç vaxt qarşılaşmayacağıq, çünki rənglər yaşadığımız həyata məna verir. Qarşılaşdığımız hər rəngdən bir adla danışırıq və adlandıra bilmədiyimiz rənglərə açıq rəng, tünd rəng və ya o rəngin oxşarı deyirik.
Rənglərin adlarının haradan gəldiyini heç düşünmüsünüzmü? Bir çox rənglərin adı ərəb, fransız kimi xarici dillərdən dilimizə daxil olub və bu gün istifadə etdiyimiz sözə çevrilib. Bəzilərinin qədim türklərdən qalma maraqlı hekayələri var. Rənglərin adlarının haradan gəldiyi sualına işıq salaq və bəziləri təəccübləndirən, bəziləri sizi gülümsədən adlandırma hekayələrinə yaxından nəzər salaq.
Mavi
Mavi rəngin adı ərəbcə su mənasını verən "Ma" sözündəndir. Ma sözü su mənasında olduğu halda, "Ma'i" sözü suya aid olan və sudan gələn bir şey deməkdir. Kaşqarlı Mahmudun yazdığı "Divan-ı Lügati't-Türk" kitabında mavi rəngi ifadə etmək üçün "çakır" və "göy" sözlərindən istifadə edilmişdir.
Sarı
Sarı sözü türklərin qədim abidəsi olan Orxon kitabələrində rast gəlinir. Burada “sarığ” sözü qızıl mədənini ifadə etmək üçün sifət kimi işlədilir. Görünür, “sarığ” sözü bildiyimiz sarı rəngi ifadə edir, həm də “bənövşəyi sarı” kimi möhkəmləndiricidir.
Qara
Qara sözüzün mənşəyi ilə bağlı iki fərqli nəzəriyyə var. Birinci nəzəriyyəyə görə dilimizə qara rəngi bildirən farsca “siya” sözündən daxil olmuşdur. İkinci nəzəriyyəyə görə dilimizə qara rəngi ifadə edən sanskritcə “syama” sözündən daxil olub.
Hər iki nəzəriyyə olduqca güclü və məntiqli görünür.
Yaşıl
Yaşıl rəngin adının mənşəyi də türkcədir. Bitkilərin canlılığını ifadə edən “yaşıl” sözü türkcə təzə mənasını verən “yaş” sözündən götürülmüşdür. “Yaşıl” sözü indiki yaşıl rəngin adını bildirən sözünə çevrilib.
Bej
Son illərdə bej rəngi daha populyar görünsə də, onun mənşəyi əslində olduqca qədimdir. Fransızca "bej" sözü qoyun yununun rəngini təsvir etmək üçün istifadə olunur. Ağdan bir qədər tünd rəngə aid olan bej rənginin adı dilimizə fransızcadan gəlib.
Boz
Boz rəngin adı dilimizə bej kimi fransızcadan gəlib. Alman dilindən fransız dilinə köçürülüb. Alman dilində açıq kül rəngini ifadə etmək üçün işlənən “grîs” sözü fransız dilinə “qris” kimi tərcümə edilmiş və oradan da eyni mənasını saxlayaraq, boz kimi dilimizə keçmişdir.
Firuzəyi
Firuzə rənginin adı fransızcadan gəlsə də, mənşəyi əslində türkcədir. Ölkəmizdən Fransaya gətirilən maviyə bənzəyən bəzək daşının rəngini fransızlar türk daşı mənasını verən “firuzəyi” adlandırıblar. “Turkuaz” adı dilimizə də firuzə kimi tərcümə olunur.
Bordo
Bordo adının rəngi fransız dilindən və hətta Fransanın Bordo şəhərindən gəlir. Bordo şərabları ilə məşhur bir şəhərdir və qırmızı şərab desək də, şərabların rəngi tam qırmızı deyil. Bu səbəbdən şərab və buna bənzər rənglər tünd qırmızı (bordo) adlanır.
Qırmızı
Qırmızı rəngin adı dilimizə ərəb dilindən gələn sözlər sırasındadır. Bu söz bu gün "qırmızı" adlanan, lakin keçmişdə "qırmızı" adlanan böcəkdən alınan qırmızı rəngdən gəlir.
Qırmızı rəngi ifadə etmək üçün istifadə edilən qırmızı və al sözləri də xalis türkcədir. Qırmızı sözü qəzəbli olmaqdan, al sözü isə müqəddəs tərifdən əmələ gəlib.
Sürməyi
Tünd göy rəngin adı dilimizə fars dilindən, orada isə sanskrit dilindən gəlir. Sanskrit dilində tünd mavi rəngi ifadə etmək üçün istifadə edilən “rācāvarta” sözü fars dilinə “tünd mavi” kimi tərcümə edilmiş və oradan dilimizə tünd göy kimi gəlmişdir.
Ağ
Ağ rəngin adı dilimizə ərəb dilindən gəlib. Ərəbcə “byd” kökündən törəmiş və ağ mənasını verən “bayad” sözü dilimizə ağ (bəyaz) kimi daxil olub. Eyni kökdən götürülmüş “bayda” sözü yumurta deməkdir. Ağ rəngi ifadə etmək üçün istifadə edilən digər bir söz olan ak sözü türkcədir və həqiqət, ədalət və cənnət mənasını verir.
Çəhrayı
Pambıq bitkisi bildiyimiz kimi pambığa çevrilməmişdən əvvəl açıq qırmızı çiçək əmələ gətirir və bu çiçəyə pambıq çiçəyi deyilir. Farsca pambıq çiçəyinə “penbə” deyirlər və çəhrayı sözünün dilimizə belə daxil olduğu düşünülür. Səhv olsa da, çəhrayı sözünün penbe kimi hələ də işləndiyi məlumdur.
Xaki
Xaki rənginin adı dilimizə fars dilindən gələn sözlər sırasındadır. Farsca “χāk” sözü torpağa, ondan törəmə “χākī” sözü isə torpağın rəngini ifadə etmək üçün işlədilir. Sözün tələffüzünə görə dilimizə xaki kimi daxil olub.
Qəhvəyi
Təxmin etdiyiniz kimi, qəhvəyi həqiqətən qəhvə rəngdədir. Dilimizə fars dilindən gələn bu ifadə “gahvai renq” kimi tanınır. Əvvəllər qəhvəyi rəng üçün fındıq qabığı rəngi mənasını verən farsca “fındıki” sözü işlədilirdi. Qonur, ala, ela kimi mücərrəd türk sözlərindən də qəhvəyi rəng üçün işlənmişdir.
Açıq-qəhvəyi rəng üçün işlədilən pazı sözü “konur al” sözlərindən əmələ gəlmiş xalis türk sözüdür.
Rənglərin adlarının haradan gəldiyi sualına cavab olaraq, yalnız bəzi əsas rənglər haqqında danışmaq olar. Təbii ki, mövzu ilə bağlı daha çox təfərrüatlı araşdırmalar var, lakin bu gün hər kəsin bildiyi və istifadə etdiyi bütün rənglərin mənbəyi tam olaraq bilinmir.
Qadir, Bizimyol.info
Azərbaycan dili Azərbaycan xalqının yaratdığı ən möhtəşəm əsərdir. Xalqımızın ən müqəddəs və ən qiymətli milli sərvətidir. Hər kəlməsi, hər sözü, adicə intonasiya və vurğuları minillik tarixə malikdir.
Dilimizin varlığı xalqımızın milli varlığının göstəricisidir. Vaxtı ilə M.Ə.Rəsulzadə “Milli dirilik” məqaləsində yazırdı: “Milliyyətin ümdə rüxnünü (simasını-I.V.) təşkil edən şey dildir. Dil hər bir heyətin hansı bəşər dəstəsinə mənsub olduğunu göstərən bir lövhədir. Çünki dil həmən millət deməkdir”.
Milli kimliyimiz olan Azərbaycan dili nənə və babalarımızın bayatıları, nağıl və dastanları, Oğuz elinin müşküllərini həll edən Dədə Qorqudun, dediyindən dönməyən Nəsiminin, dərdli Füzulinin, məğrur Xətainin, gözəllik aşiqi Vaqifin, Aşıq Ələsgərin, filosof-dramaturq M.F.Axundzadənin, böyük demokrat M.Cəlilin, “ağlar-güləyən” M.Ə.Sabirin, Ə.Cavadın, M.Müşviqin, S.Vurğunun, M.Arazın, M.H.Şəhriyarın və onlarla başqalarının ölməz söz-sənət əsərləri ilə şərbət kimi şirinləşmiş, göz yaşı kimi durulmuş, yad təsirlərdən qorunmuş və kamil bir dilə çevrilmişdir. Ulu öndərimiz H.Əliyev ana dili haqqında danışarkən, “Dilimiz çox zəngin və ahəngdar dildir, dərin köklərə malikdir. Şəxsən mən ana dilimi çox sevir və bu dildə danışmağımla fəxr edirəm! – deyirdi.
Respublikamızda dil siyasətinin formalaşdırılması, dilimizin hərtərəfli tərəqqisi də dahi rəhbər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Azərbaycan dilinin həm ümumxalq dili, həm də dövlət dili kimi inkişafında ulu öndərin misilsiz xidmətləri olub. H.Əliyev ölkəyə rəhbərlik etdiyi bütün illər ərzində əzəmətli dövlət işləri ilə yanaşı, Azərbaycan dilinin inkişafı, tətbiqi sahələrinin genişləndirilməsi uğrunda mübarizə aparmışdır. Dilimizin həqiqi mənada, praktiki olaraq dövlət dili statusu qazanması da ulu öndərin səyləri nəticəsində mümkün olmuşdur. Millətin dilinin dövlət dili statusuna yüksəlməsi isə böyük tarixi hadisə, milli dövlətçilik tarixinin qızıl səhifəsidir. Heydər Əliyev dühası ilə ana dilimiz həm ölkəmizdə, həm də xaricdə diplomatik dil səviyyəsində ən yüksək zirvəyə çatmışdır.
Əsası ulu öndər tərəfindən qoyulmuş dil siyasəti bu gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Aparılan uğurlu siyasətin nəticəsidir ki, indi ana dilimiz dinyanın inkişaf etmiş, qədim yazı ənənələri və sabitləşmiş ədəbi normaları olan dövlət dili statusuna malik nüfuzlu dillərdəndir.
Azərbaycan dili müxtəlif dövrlərdə öz gözəlliyi və şirinliyi ilə dünya dillərinə meydan oxumuşdur. Əsrlər boyu dilimiz nəinki azərbaycanlılar, bütün Qafqazda yaşayan xalqlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsi olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, böyük rus şairi M.Y.Lermantov XIX əsrdə Qafqazda olarkən dostu S.A.Rayevskiyə yazırdı ki, Avropada fransız dilini bilmək nə qədər vacibdirsə, Qafqazda da Azərbaycan dilini bilmək bir o qədər vacibdir.
İndi dünyanın 90-a yaxın ölkəsində əlli milyondan çox insan Azərbaycan dilində danışır. Bu dil həm də ölkəmizdə yaşayan azsaylı xalqların ikinci ana dili kimi işlənir. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan dili dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi və milli birliyinin sarsılmaz təməlinə və simvoluna çevrilmişdir.
Bu gün Azərbaycan dili sadəcə ünsiyyət vasitəsi olaraq qalmır. Fəxr etməliyik ki, doğma dilimiz indi beynəlxalq statusu almış dünya dilləri ilə bir sırada yüksək diplomatik məclislərdə səslənir, komputer sistemində istifadə edilir, internet səhifələrində oxunur. Dünya ədəbiyyatının inciləri dilimizə uğurla tərcümə edilir, xarici vətəndaşlar Azərbaycan dilini öyrənirlər. Bu arada qeyd etmək istərdik ki, xaricilərin dilimizi öyrənmələrinə kömək məqsədi ilə “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəratində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nda da qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan dilində daha çox internet resurslarının və onlardan daha geniş istifadənin təmin edilməsi üçün yeni internet texnologiyalarının yaradılmasına diqqət daha artırılmalıdır. Maşın tərcüməsi sistemlərinin və digər müasir tətbiqi linqistik texnologiyaların yaradılması və inkişafı müntəzəm xarakter daşımalıdır.
Tədqiqatlar göstərir ki, beynəlxalq səviyyəli dillərin nüfuzunun güclənməsi, coğrafiyasının genişlənməsi, funksiyalarının çoxalması; elm, texnologiya, sürətli iqtisadi inkişaf, siyasi üstünlük və qloballaşma yerli dillərin tənəzzülünə, inkişafdan qalmasına səbəb olur, onlar tədricən öz statuslarını itirirlər. Universal kommunikasiya vasitələrinə və bütün insanlıq üçün ümumi dilə tələbatın artması da bu prosesləri gücləndirir. Bu baxımdan qloballaşmanın dünyanın dil mənzərəsinə təsiri aydın surətdə müşahidə edilməkdədir. UNESCO-nun verdiyi məlumata görə, yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblərdən artıq dünyada mövcud olan dillərin 40 %-i yox olmaq təhlükəsi altındadır.
Qloballaşma prosesinin təsiri ilə mürəkkəb dövr yaşayan ana dilimizin bu gün qorunmağa və möhkəmlənməyə daha çox ehtiyacı var. Prezident İ.Əliyev 1918-ci ildə Ağdam Muğam Mərkəzinin açılışı zamanı demişdir: “Bizim zəngin dilimiz var və Azərbaycan ədəbiyyatı bunu təsdiqləyir. Ancaq indi dünyada gedən qloballaşma prosesləri, digər proseslər istər-istəməz dilimizə də təsir edir, biz dilimizi xarici təsirlərdən qorumalıyıq. Bizim dilimizə lüzumsüz xarici kəlmələr lazım deyil. Bizim dilimiz o qədər zəngindir ki, istənilən fikri, istənilən məsələni ifadə etmək mümkündür. Ancaq biz görürük ki, bəzi hallarda həm kütləvi informasiya vasitələrində, həm də digər sahələrdə dilimizə yad kəlmələr daxil olur. Bunlar dilimizi zənginləşdirmir, əksinə, bəzən mövcud sözlər yeni sözlərlə əvəzlənir və mən bunun qəti əleyhinəyəm. Bu gün fürsətdən istifadə edərək, bir daha bildirmək istəyirəm ki, hamımız öz dilimizi qorumalıyıq”.
Bəli, indi əsas məsələ milliliyi saxlamaqla, ana dilinin varlığını qorumaqla dünyaya inteqrasiya etməkdir. Düzdür, dilimiz dövlət səviyyəsində prioritet siyasətin tərkib hissəsi olan dil siyasəti çərçivəsində əhəmiyyətli dərəcədə qorunur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyevin sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəratində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nı və dil siyasəti sahəsində qəbul olunmuş digər normativ hüquqi aktları xatırlamaq kifayətdir. Amma Azərbaycan dilinə dövlət səviyyəsində diqqət və qayğı göstərilməsi dilin qorunmasının bir tərəfidir. Digər tərəfi isə, dil daşıyıcılarının özlərinin dil siyasətinin həyata keçirilməsinə təkan verməsidir. Dilin qorunması dövlətin dil siyasəti ilə başlayır və dil daşıyıcılarının ona riayət etməsi ilə tamamlanır. Dilin qorunması, zənginləşdirilməsi və inkişag etdirilməsi mövqeyindən, peşə və ixtisasından, vəzifəsindən asılı olmayaraq hamının və hər kəsin işidir. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Bu qədər bir əhəmiyyətə malik olan dilin mühafizəsi bittəb (təbii olaraq-İ.V.) dil sahiblərinə ən çox lazım olan şeylərdən biri, bəlkə də, birincisidir”.
Görkəmli şairimiz B.Vahabzadə dil daşıyıcılarının qarşısında duran həmin vəzifəni poetik şəkildə belə ifadə edirdi:
Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi,
Bu dil əcdadımızın bizə qoyub getdiyi
Ən qiymətli mirasdır, onu gözlərimiz tək
Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək!
Ü.Hacıbəyov yazırdı ki, "Ana dilimizə əhəmiyyət verməsək, ola bilər ki, bir gün dilimiz itər-batar, yox olar və bir millətin də ki, dili batdı , o millətin özü də batar, çünki bir millətin varlığına, yaşamasına isbat vücud onun dilidir".
Əgər biz dilimizin həmişə var olmasını istəyiriksə, M.Ə.Rəsulzadənin dediyi kimi, “...onu cameiyyəti - milliyyəmizdə ən mühüm bir ittihad və tərəqqi amili ədd etməliyik (hesab etməliyik-İ.V.)”.
Təəssüf ki, bu gün öz ana dilini bəyənməyən, yersiz olaraq əcnəbi sözlərlə dilimizi zibilləyənlərin sayı artmaqdadır. (Q.Məhərrəmli son 15-20 ildə təkcə mediada işlənən, çoxu “gözləmə rejimi”ndə olan alınma sözlərlə bağlı yazdığı izahlı lüğətdə ümumilikdə 2200-dən çox xarici leksik vahid qeydə almışdı.) Son illər hətta məişət səviyyəsində yerli-yersiz əcnəbi dillərdən alınmalara yol verilir. Televiziya və radio kanallarında, mətbu nəşrlərdə, reklam daşıyıcılarında ədəbi dilin normalarının pozulması adi hala çevrilib, əcnəbi sözlər və ifadələr göz çıxarır. İngilis dili bilməyən sahibkarlar belə öz dükanlarının, ofislərinin və istehsal etdikləri bəzi məhsulların adlarını ingilis dilində yazırlar. Acınacaqlısı odur ki, bunların içərisində çoxlu “ziyalı”lar da var.
Vaxtı ilə “Molla Nəsrəddin”in səhifələrində amansız tənqid olunan bu “obrazovonlulara” ulu öndərin bir öyüdünü xatırlatmaq istərdik: ”Öz dilinizi unutmayın və öz ana dilinizi heç bir başqa dilə dəyişməyin”. Bizim “obrazovonlular” anlamalıdırlar ki, dil hər bir kəsin özünə məxsus əşya deyil. Ana dili millətimizin namusudur. Namus isə paltar deyil ki, onu havaya və fəslə görə dəyişəsən. Bu dil bizi dünyaya gətirən anamızın dilidir. Atalar demişdir: ”Dilini bilməyən anasını tanımaz”. Böyük Üzeyir bəy ana dilini bilməyənləri “zavallı”, ulu öndərimiz isə “şikəst adamlar” adlandırırdı. Nə qədər haqlı və sərrast deyilmişdir !
Şair T.Bayram öz ana dilini sevməyən və bilməyənlərə “nankor və nacis deyir". Biz isə onları milli kimliklərindən imtina edib, xarici ölkə vətəndaşlığını qəbul edən, “yad dildən pay umub dilənənlərə” bənzədirik. Rus yazıçısı Paustovski haqlı olaraq qeyd edirdi ki, öz Vətəninə həqiqi məhəbbət öz doğma dilini sevmədən mümkün deyil.
Bu da bir həqiqətdir ki, bu gün bəzi vəzifə sahibləri, imkanlı adamlar ana dilində danışmağı özlərinə və övladlarına rəva bilmir, balalarının təlim-tərbiyəsini hətta xaricdən dəvət olunan əcnəbilərə etibar edirlər. Uşaqlarının ana dilində yox, ancaq xarici dillərdə (əsasən ingilis dilində) təhsil almasını istəyirlər.
Zənn edirəm ki, belələrinə böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinskinin aşağıdakı sözlərini xatırlatmaqda yarar var: “Ana dilində təhsil almayan bir uşaq böyüdükdən sonra üzünə nə qədər vətənpərvərlik maskası taxsa da, aid olduğu millətə deyil, dilində təlim-tərbiyə gördüyü millətə xidmət edəcəkdir!”
M.Ə.Rəsulzadəyə görə də, yad dildə təlim-tərbiyə verilən məktəblərdə məqsəd birbaşa olmasa da, dolayısı ilə gənc nəsli şovinizm ruhunda tərbiyələndirməyə xidmət edir, gəncləri öz soykökündən uzaqlaşdırır, tarixini, ədəbiyyatını, adət-ənənəsini unutdurur, nəticədə vətəninə, xalqına fayda verə bilməyən yad əxlaqlı bir insana çevrilir. Belələri hansı vəzifədə işləməsindən, harada yaşamasından asılı olmayaraq yad havalara oynayacaq, yad meyillərə uyacaq, öz nicatlarını yad ölkələrdə axtaracaqlar.
Dilimizin təəssübkeşlərindən şair B.Vahabzadə isə belələrini nəzərdə tutaraq yazırdı:
Bir vaxt rusca idi bütün reklamlar.
İndi ingiliscə dürtülür gözə.
İtin də dilinə hörmətimiz var,
Təkcə öz dilimiz yaramır bizə.
Əlbəttə, xarici dilləri öyrənmək lazımdır. Artıq qloballaşan dünyada ikidillilik (çoxdillilik) zərurətə çevrilmişdir. Yer üzündə hakim dilə ehtiyac gündən-günə artmaqdadır. Belə bir dil isə ingilis dilidir. İngilis dilində, yaxud başqa dillərdə danışmaq yüksək bacarıqdır, aqillikdir. Bir neçə dildə danışan insanlar həm şəxsi, həm də professional həyatda daha geniş ünsiyyət dairəsinə malik olurlar.
Tədqiqatlar göstərir ki, çoxdilliliyin bir sıra üstün cəhətləri vardır. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent E.Əliyeva özünün “Ana dili və çoxdillilik problemləri” məqaləsində bu barədə yazır: “Çoxdilli insan əmək bazarında üstünlüyə, dünya ölkələrinə sərbəst səyahət imkanlarına, texnologiyanın imkanlarından yüksək səviyyədə istifadə etmək bacarığına malik olur.
Çoxdillilik beynin inkişafına təkan verir, düşünmənin çevikliyini artırır. İnsanda özünəinam hissi artır. Təcrübə göstərir ki, insan hansısa xarici vətəndaşla onun öz dilində ünsiyyətə girirsə, bu zaman müsbət enerji alır, inamlı olur.
Çoxdilli insan tanış olduğu mədəniyyətlərin təsiri altında daha kreativ düşünür. Ünsiyyət dairəsinin genişlənməsi ilə insan öz həyatını rəngarəng edir. Stressi azalır, onun məhsuldarlığı artır.
Psixoloqlar da hesab edirlər ki, uşaq ana bətnində eşitdiyi, duyduğu dili daha tez və asan öyrənmiş olur. Bu səbəbdən də ana dilini öyrəndikdən sonra, yəni dil inkişafının ikinci mərhələsində xarici dilə keçid etmək tövsiyə olunur”.
Çoxdilli cəmiyyətdə fikri asan ifadə etmək ünsiyyətdə başlıca şərtdir. Bu zaman əsas komponent ana dili, ikinci komponent isə digər dil hesab olunur.
Hər bir azərbaycanlının orta təhsilini ana dilində almasını məsləhət görən şair B.Vahabzadənin də dediyi kimi, xarici dilləri yaxşı öyrənməyin yolu ana dilini yaxşı bilməkdən keçir. Onun fikrincə, ana dilinə əsaslanan ikidilli təhsil yerli dillərdə danışan əhali qruplarının dil öyrənməyə çıxışını asanlaşdırır. Ana dilini mükəmməl bilmədən başqa dili yaxşı qavramaq çətindir. Çünki doğma dilini yaxşı bilən kəs öyrənmək istədiyi xarici dili ana dili ilə müqayisəli və qarşılqlı şəkildə öyrənir və faktiki olaraq daha yaxşı dərk edir.
Bir daha təkrar edirik ki, çox dil bilmək, bir neçə xarici dildə danışmaq aqillikdir. Ancaq ana dilini bilməmək, ona xor baxmaq əsl nadanlıqdır. Xarici dillər ana dilinin nüfuzuna xələl gətirmədən, onun coğrafiyasını məhdudlaşdırmadan öyrənilməli, ölkə daxilində heç bir sahədə praktiki olaraq ana dilindən üstün tutulmamalıdır. Unutmaq lazım deyil ki, dil yalnız ünsiyyət yaratmır, xalqın tarixini, mədəniyyətini, milli əxlaqını və soykökünü təyin edir.
Görkəmli dövlət xadimi və şair Ş.İ.Xətai demişdir: ”Ərənlərimiz bizə üç əmanət qoyub getmişlər: dilimiz, torpağımız və qeyrətimiz.” Dilimizi yaşatmaq, inkişaf etdirmək və onun saflığını qorumaq hər bir vətən övladının qeyrət və namus borcudur. Torpağımız kimi ana dilimizi də işğaldan qorumalı və gələcək nəsillərə ərməğan etməliyik. Qloballaşma şəraitində ana dilimizdən zamanın tələblərinə uyğun istifadə etməli, ədəbi dilin normalarını ciddi surətdə gözləməli, gənc nəslə milli dil sevgisini təlqin etməliyik. Çunki dilimizin yaşaması xalqımızın, tariximizin, milli varlığımızın və milli kimliyimizin yaşaması deməkdir.
İmran Verdiyev,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi
Kaliforniyadakı Skripps Tədqiqat İnstitutunun amerikalı kimyaçıları müxtəlif dərman preparatlarının istehsalında komponentlərin istehsalı üçün yeni ucuz üsul təqdim ediblər.
Qaynarinfo xəbər verir ki, tədqiqat "Nature Synthesis" (NatSynt) elmi jurnalında dərc olunub.
Mütəxəssislər doymuş heterosikllərin - əksər dərmanlarda rast gəlinən halqavari kimyəvi strukturların sintezini sadələşdirməyə nail olublar. Doymuş heterosikllər onurğasında ən azı bir qeyri-karbon atomu, adətən bir azot atomu olan siklik üzvi birləşmələrdir.
Bununla belə, bu qiymətli birləşmələri əldə etmək üçün mövcud üsullar məhduddur. İstifadə oluna bilsələr belə, onlar həcmli olurlar və ya nisbətən bahalı və mürəkkəb başlanğıc materialları tələb edirlər.
Yeni üsul karbon və hidrogen arasındakı əlaqəni pozmaq üçün palladium katalizatorundan istifadə edir. O, həmçinin karbonun azotla birləşməsinə və istənilən halqanın əmələ gəlməsinə imkan verən molekul dəstlərini əhatə edir.
Təcrübələr göstərir ki, texnologiya praktiki olaraq sıfırdan bitkilərdən əldə edilən ucuz və əlçatan amin birləşmələrindən doymuş heterosikllər istehsal etməyə imkan verir.
Xalq yazıçısı Çingiz Abdullayevin vəziyyəti ağırdır.
Lent.az xəbər verir ki, yazıçı Mərkəzi Gömrük Xəstəxanasında reanimasiyaya yerləşdirilib.
Qeyd edək ki, Çingiz Abdullayev üç gün öncə zəhərləndiyinə görə xəstəxanaya aparılıb, sonra evə buraxılıb.
Bu gün onun halı yenidən pisləşib.
Məlum olduğu kimi, bir müddət əvvəl ATV, XƏZƏR, ARB və SPACE telekanallarının rəhbərləri Prezident Administrasiyasına dəvət olunublar.
Keçirilən iclasda bir sıra şou və sosial verilişlərdəki efir yayımı ilə bağlı ciddi iradlar səsləndirilib. “Bizimləsən”, “Elgizlə izlə”, “Səni axtarıram”, “Həmin Zaur”, “Gəl danış”, “Yaxşıya doğru”, “Təsir dairəsi” kimi verilişlərin son illər teleradio məkanının inkişafı sahəsində əldə olunmuş uğurlara ciddi kölgə saldığı, ictimai narazılıq doğurduğu bildirilib. Reytinq xatirinə etik qaydaların pozulduğu, milli-mənəvi dəyərlərə xələl gətirildiyi, insanların şəxsi həyatına kobud müdaxilələrə yol verildiyi xüsusi qeyd edilib.
Telekanalların rəhbərlərinin nəzərinə vəziyyətin belə davam edə bilməyəcəyi, qısa zamanda bu biabırçılığa son qoyulmayacağı, verilişlərin fəaliyyətində dönüş yaradılmayacağı təqdirdə, qanunauyğun şəkildə sanksiyaların tətbiq olunacağı çatdırılıb. Hətta, telekanalların fəaliyyətlərinin məhdudlaşdırılması ilə bağlı tədbirlərin qaçılmaz olduğu da bildirilib.
Nəticə olaraq ARB TV-də yayımlanan 3 verilişin və ATV-də yayımlanan “Bizimləsən” və s. verilişlərin yayım saatı dəyişdirilib. Elgiz Əkbərin aparıcısı olduğu “Elgizlə izlə”, Xoşqədəm Hidayətqızının aparıcısı olduğu “Səni axtarıram” verilişini yayım vaxtları 2 saata yaxın azaldılıb.
Əlbəttə ki, televiziyaların efirinə nəzarət və yayım məsuliyyəti Audiovizual Şuranın üzərinə düşür. Bununla yanaşı, Azərbaycan Respublikasında medianın inkişafının dəstəklənməsi sahəsində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında media sahəsində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” 2021-ci il 12 yanvar tarixli 1249 nömrəli Fərmanı ilə yaradılan Medianın İnkişafı Agentliyinin də rolu danılmazdır. Təbii ki, sağlam rəqabətin, silaha bərabər güclü qələmin dediyi söz təkcə televiziyalarda deyil, həmçinin saytlarda yazılan yazılarda, verilən müsahibələrdə də əksini tapır. Bu baxımdan Medianın İnkişafı Agentliyinin də məlum məsələdə öz müsbət rolu və məsuliyyəti vardır.
Referans.az cəmiyyəti narahat edən mövzu ilə bağlı ziyalılarımızın mövqeyini öyrənib.
Milli Məclisin İctmai birliklər və dini qurumlar komitəsinin üzvü, ilahiyyatçı deputat Ceyhun Məmmədov bildirib ki, sosial proqramlar adı altında milli dəyərlərimizin zədələnməsinə, ailə institunun sıradan çıxarılmasına yönəlmiş addımlar atılmamalıdır:
“Televiziyada sosial proqramların olması çox önəmlidir. Bu ümumi maarifçilik prosesinə töhfə verir. Bununla yanaşı düşünürəm ki, sosial proqramların mahiyyətinə bir də baxmalıyıq. Yayımlanan verilişlər peşəkar aparıcılar tərəfindən dəqiq mövzu ətrafında aparılmalıdır. Yəni sosial proqram hansısa müğənnini efirə çağırıb ancaq onun fikrini öyrənmək demək deyil. Düşünürəm sosial proqramlara cəmiyyətdə hörməti olan ziyalılarımız, nüfuzu olan şəxslər çıxarılmalıdır və həmin insanların fikri dinlənilməlidir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, cəmiyyətin belə verilişlərlə bağlı çox ciddi narahatçılığı və narazılığı var. Biz hansı bölgəyə insanlarla görüşə gedirik, onlar bizə deyirlər ki, dövlət bu cür proqramlarla bağlı addım atsın. Prezident Administrasiyasından sözügedən proqramların yayımlanması ilə bağlı çox yaxşı addım atıldı. Düzdür, hələ ki, ciddi bir dəyişiklik nəzərə çarpmır. Amma görünən budur ki, dövlətimizin məqsədi var. Hesab edirəm ki, verilişlərin istiqaməti dəyişməlidir. Aparıcılar nə gəldi, necə gəldi danışmamalıdır. Cəmiyyətin gözləntiləri çox böyükdür. Bəzi sosial verilişlər ləğv edilməli, əvəzinə elmi-kütləvi, maarifləndirici verilişlər yayımlanmalıdır. Bəxti gətirməmiş problemli ailəni efirə daşımaq və həmin insanları efirdə təhqir eləmək, ələ salmaq, alçatmaq normal deyil. Deyilənə görə bəzi səhnələr də əvvəlcədən planlaşdırılır”.
Deputat bildirib ki, mediayada cavabdeh orqanlar tərəfindən müəyyən addımlar atılır, amma cəza sistemi olmalıdır:
“Hesab edirəm ki, bizim xeyli görüləsi işlərimiz var. Nəzarət mexanizmləri daha da gücləndirilməlidir. Düzgün olmayan nəsə işəqlandırılanda operativ reaksiya verərək, həmin kanalların fəaliyyətinə müdaxilə edilməlidir ki, bu kimi halların qarşısı alınsın. Daha sərt, daha adekvat müdaxilələri gözləyirik. Əvvələr hesab edirdilər ki, kim nə istəsə edə bilər, amma bu gündən sonra belə olmayacaq”.
Milli Məclisin Müdafiə, təhlükəsizlik və korrupsiya ilə mübarizə komitəsinin üzvü, deputat Aydın Mirzəzadə isə bildirib ki, bir vətəndaş kimi həmin verilişlərin yayımlanmasından razı deyil. Çünki problemli insanların baxışları cəmiyyətə təqdim edilir:
“Televiziya maarifləndirir, əyləndirir. Razı qaldığımız proqramlar çoxdur. Bununla belə, cəmiyyətin narazı qaldığı verilişlər də var. Televiziyalar belə verilişlərdə cəmiyyəti ancaq problemli göstərməyə çalışır. Verilən rəylərin əksəriyyəti kifayət qədər qüsurludur. Şübhəsiz ki, bu hal narazılıq yaradır. İnsanları televiziya verilişlərindən uzaqlaşdırır, onlarda bədbinlik hissi oyadır. Nümunə götürüləcək insan obrazı həmin verilişlər vasitəsilə göstərilmir. Ümid edirəm ki, telekanal rəhbərləri bunları nəzərə alacaqlar”.
Millət vəkili Aydın Mirzəzadə deyib ki, Medianın İnkişafı Agentliyi bu tip verilişlərin mahiyyətinə birbaşa qarışa bilmir, tövsiyə verə bilir:
“Və yaxud da məsələ ilə bağlı jurnalistlərin maarifləndirilməsini həyata keçirə bilər. Burada çox şey telekanal rəhbərliyindən asılıdır. Təəssüf ki, bəzən bildirilir ki, “Gəlir yerimiz reklamlardır və insanlar belə verilişlərə baxır”. Mənə elə gəlir ki, bu baxış düzgün deyil. Birincisi pul, gəlir naminə bayağı verilişləri zorla cəmiyyətə təqdim etmək düzgün deyil. Pul arxasınca qaçaraq cəmiyyətin düşüncəsi aşağı salınır. Qüsurlu insanları nümunə kimi zorla qəbul etdirməyin fəsadları pisdir. Cəmiyyətdə hörmət qazanan insanların həyatının təbliğini görmürük. Azərbaycan cəmiyyəti şou proqramlarda göstərilən kimi deyil”.
Mövzu ilə bağlı Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri, Xalq artisti Rasim Balayev saytımıza danışaraq, məsələni belə deyək kökündən “baltaladı”:
“Elə verilişləri bağlasaydılar lap əla olardı. İstəyərdim ki, insanları düşündürən, onlara ibrət verən, ağıllı verilişlər olsun. Hamısı çöldə- bayırda oxuyan gətirir. Azərbaycan müsiqisin də yaman günə qoyublar. Hər şeyi korlayıblar. “Filankəs hamilədi”, “filankəsin oğlu olacaq” və s. məlumatlarla adamın ətini tökən şeylər verirlər. Bu nədir, nə biabırçılıqdır?! Mənə xaricdən zəng vurub deyirlər ki, o nə verilişlərdir verirsiniz?! Adam utanır...”
Sevimli aktyor da ənənəyə sadiq qalaraq sözügedən məsələdə televiziya rəhbərlərini günahkar görüb:
“Həmin verilişlərin rəhbərləri heç kimi saymır. Neynəsinlər təsir eliyə bilmirlər. Söz deyəndə televiziya rəhbərləri deyirlər ki, reytinq yoxdur. Reytinq xatirinə insanları məhv edirlər”.
Azərbaycan Mətbuat Şurası İdarə heyətinin üzvü, media eksperti Azər Həsrət isə qeyd edib ki, hələki heç bir müsbət dəyişiklikdən danışa bilmərik. Daha sərt inzibati tədbirlərə əl atmaq son çarə olacaq:
“Ümumulikdə sosial yönümlü verilişlərin cəmiyyətə faydası var. Əslinə qalanda tamaşaçı auditoriyası bu cür verilişlərə köklənir. Təəssüflər olsun ki, bizim televiziya kanallarımızda məşhur verilişlər problemlərin həlli ilə bərabər gərəksiz şou göstərməklə məşğuldurlar. Yəni faktiki olaraq insanların problemləri üzərindən reytinq toplamaq üçün çalışırlar. Pul qazanmaq hərisliyi insanların başına gələn bu və ya digər bədbəxt hadisələrdən sui- istifadəyə yol açır. Ona görə də dəfələrlə çağırışlar etmişik ki, bu cür məsələlərdə insanların hissləri ilə oynamaq olmaz. Ümumiyyətlə, məsələ ilə bağlı xəbərdarlığın edilməsi, söhbətlərin aparılması hələ ki, nəticə vermir. Müşahidə edirik ki, o verilişlərin vaxtı bir qədər azaldılsa da, eyni tempdə davam edir. Yanaşma, metod eyni olaraq qalır. Dövlət narahatdır və bunu uyğun dildə, nəzakətli şəkildə televiziya kanallarının rəhbərlərinin diqqətinə çatdırıb”.
Media eksperti əlavə edib ki, Medianın İnkişafi Agentliyi birbaşa televiziya kanalları ilə işləmədiyinə görə, təbiidir ki, televiziyalara hansısa təsirindən danışa bilməz:
“Televiziya kanalları ilə Audiovizual Şura məşğul olur. Açığını deyim ki, biz Şuradan daha aktiv yanaşma gözləyirik. Təəssüflər olsun ki, bunu müşahidə edə bilmirik. Çox istərdik ki, cəmiyyəti narahat edən verilişlərlə bağlı daha təsirli tədbirlər görülsün”.
Kinorejissor Əbdül Mahmudbəyov isə sualımıza sualla cavab verdi:
“Nə dəyişdi ki?! Həsən keçəl, keçəl Həsən. Prinsip etibarilə televiziyalarda tariximiz, mili- mənəvi dəyərlərimiz, həyat tərzimiz, dövlətçiliyimiz, nümunəvi ailələr nümayiş olunmalıdır. Övladlarımız tərbiyə almalıdır. Nədən, kimdən?! Belə verilişlərdən?! Gərək qınanmalıdırlar ki, yoluna gəlsinlər?!Adam nə vaxtdan soyunub ortalığa çıxıb sənətkar olur?! Zeynəb Xanlarova, Flora Kərimova, Mələkxanım Əyyubova, Elnarə Abdullayeva nümunəsi var. Sənətləri də var, abırları- ismətləri də yerində. Aparıcı olmaq üçün yüksək intellekt lazımdır. Xalqının tarixini, folklorunu, etnoqrafiyasını bilmək lazımdır. Yoxsa yerindən duran aparıcıdır. Səhərdən axçamacan boş- boş danışırlar. Nitq yox, mədəniyyət yox, konkret bir ideya, fikir yox. Xalqa göstərəsi mənəvi keyfiyyəti olmayan adamları qonaq çağırırlar. Yəqin aparıcılar elə zövqdədirlər ki, özlərinə uyğun zövqdə adamlar axtarıb tapırlar. Yaxşı deyiblər, axsaq atın kor nalbəndi olar. Azərbaycanda nümunə olacaq ağsaqqallar, ağbirçəklər, nümunəvi insanlar yoxdur bəyəm?! Bir veriliş yaradın, qoyun hamı nümunə götürsün. Yoxsa efirlərə bir- birinə oxşayan eybəcər, efir mədəniyyətləri olmayan adamları dəvət edirlər”.
Şeyx Əbdül də son olaraq mövcud problemdə televiziya rəhbərlərini günahkar gördü: “Deyəndə deyirlər ki, mən işçilərimi dolandırmalıyam. İctimai qınaq formalaşdırılmalıdır. Ağsaqqallar Şurası, Qadın Hüquqları və digər adda təşkilatlar var. Onlara rəsmi status verilməlidir”.
Şəlalə Babayeva
“Oxumaq indi çox çətindir. Gözəl sənətdir, amma məsələ odur ki, yaxşı oxuyub məşhur olmaq üçün gərək yersiz, çox danışasan ki, seviləsən. Burada başqa-başqa yollar var”.
Axşam.az xəbər verir ki, bu sözləri Xalq artisti Zaur Rzayev verilişlərin birində deyib. Sənətçi hazırda səsi olmayanların məşhur olduğunu bildirib:
“Yalan ayaq tutar, amma yeriməz!”. Təsəvvürünüzə gətirin ki, səsi olmayanlar dəbdədir. “Do”, “sol” səsi olanlar çox məşhurdurlar, buna musiqi dilində kvinta deyirlər. Amma gözəl muğam oxuyan uşaqlarımız var. Qarğanın, bülbülün də səsi var. Allah insana da səs verib, amma bu o demək deyil ki, hamı oxumalıdır. Bizdə isə səsi olan da, olmayan da oxuyur. Bir axara düşüb gedirlər”.
Ermənistan tərəfinin sənədin redaktə edilməsi ilə bağlı təklifləri qəbul olunmasa, ölkə Rusiya ilə kütləvi kommunikasiyalar sahəsində əməkdaşlıq haqqında sazişi birtərəfli qaydada ləğv edə bilər.
Bakupost.az Ermənistan KİV-ə istinadən xəbər verir ki, bunu ölkənin yüksək texnologiyalı sənaye naziri Mxitar Ayrapetyan bildirib.
"Gələn həftə Rusiya tərəfinə sazişə düzəlişlər və yeni təkliflər paketi təqdim etməyi planlaşdırırıq ki, nəticə verəcək sənəd əldə edilsin, pozuntular olsa, sanksiyalar tətbiq olunacaq. Təkliflər qəbul olunmasa, Ermənistanın müqaviləni birtərəfli qaydada ləğv edəcəyini istisna etmirəm”, - Ayrapetyan parlamentdə bildirib.
Onun sözlərinə görə, artıq qarşı tərəflə məsləhətləşmələr aparılıb, lakin Rusiya telekanallarının Ermənistan ərazisində yayımlanan televiziya proqramlarında erməni tərəfinin artıq qeydə aldığı pozuntular ətrafında konsensus əldə olunmayıb.
Martın sonunda Ermənistanda “RTR-Planeta” telekanalında yayımlanan “Vladimir Solovyovla axşam” və “Vladimir Solovyovla bazar günü axşamı” müəllif verilişlərinin yayımı dayandırılıb.
Ermənistanın Televiziya və Radio Yayımları Şəbəkəsinin mətbuat xidməti qərarın iki ölkə arasında kütləvi kommunikasiyalar sahəsində əməkdaşlıq haqqında hökumətlərarası sazişin 5 və 6-cı maddələrinin mütəmadi olaraq pozulması əsasında qəbul edildiyini bildirib.
“Ögey ana” ilə başlayıb, “Fəryad”la bitən keşməkeşli sənətkar ömrü
Bu gün əbədi 46 yaşında qalan Ceyhun Mirzəyevin doğum günüdür.
Təsadüfdürmü, yoxsa zərurət, yəqin ki, daha çox sadəcə taledir. İnsan dünyaya gələndə onun həyat yolu artıq cızılmış olur, nə qədər çalışsan da o cığırdan kənara çıxa bilmirsən, sadəcə yüngül sapmalar ola bilər, vəssalam.
1946-cı il aprelin 9-da dünyaya göz açan Ceyhunun atası Cəmil Mirzəyev Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsində çalışırdı. “Qırmızı Döyüş Bayrağı” ordeninin ilk daşıyıcısı olmuşdu. Həmin orden ilk olduğu üçün indi də Rusiya Tarixi Muzeyində saxlanılır. Bizim kinoçular isə bu ordeni “Qanun naminə” filmində tarixə salıblar. Gənc prokurorun yaxasında…
Ceyhun 3 yaşında olanda Cəmil Mirzəyev ürək çatışmazlığından dünyasını dəyişib. Atasızlıq bütün varlığı ilə ömür boyu içindən keçib, bu hiss onunla birgə yaşayıb. Gecələr yorğanını başına çəkib günün yorğunluğunu yuxudan əvvəl göz yaşları ilə çıxaran anasının hıçqırtısını eşidib…
Özü də yorğanını başına çəkib ona qoşulan Ceyhun uşaqlığını yaşamadan böyüyür… Ana qayğısı çəkir, balaca çiyinlərinə ailənin məsuliyyətini götürür. Atasızlığı unutmağa, anasına arxasız olmadığını göstərməyə çalışır. Yalnız təklikdə öz aləmində atalı Ceyhunun həyatının ssenarisini yazır.
Pozur, dəyişir, hər gün daha bir xoşbəxt Ceyhun ssenarisi yazılır… Belə ssenari yazmaq bacarığı onu “Azərbaycanfilm”ə sınaq çəkilişlərinə gətirib çıxarır.
O, atasının ikinci nikahından dünyaya gəlmişdi. Atası Cəmil Mirzəyevin birinci evliliyindən övladı olmamışdı. Hamı demişdi ki, qadınını boşa, evlən övladın olsun, amma 17 il birgə həyat sürdüyü ömür-gün yoldaşından ayrılmamışdı kişi. 17 ildən sonra qadın dünyasını dəyişib, yalnız ondan sonra Cəmil Mirzəyev ikinci dəfə evlənib. Onun anası Marqarita xanım milliyyətcə gürcüdür. Xanımın da ikinci evliliyi idi, birinci ərindən – İbrahim Məmmədəliyevdən bir qızı da vardı. Cəmil Mirzəyev bu qıza da öz övladı kimi baxırdı. O, yəni qəhrəmanım Ceyhun dünyaya gələndə yalnız ailənin deyil, bütün nəslin sevinci hədsiz oldu.
Evlənəndə artıq 48 yaşı olan Cəmil Mirzəyev Ceyhun 3 yaşında olarkən ürək çatışmazlığından dünyasını dəyişir. İllərdir övlad həsrətində olan ataya övlad sevincini doyunca yaşamaq qismət olmadığı kimi övlada – Ceyhun Mirzəyevə də ata qismət deyilmiş.
İsmayılın uşaqlığı
Bəli, Ceyhun Mirzəyevdən danışırıq. Bakıda anadan olsa da, əsli Qarabağdan- Ağdamın Abdal-Gülablı kəndindən olan, bir ömürdə iki tale yaşayan aktyor Ceyhun Mirzəyevdən.
Sənət taleyinin birinci dönəmində “Ögey ana”dakı İsmayıl, ikinci dövründə isə “Fəryad”dakı İsmayıl kimi iki əsr insanların yaddaşına yazılan Ceyhun Mirzəyev.
Hələ uşaqkən Azərbaycan Televiziyasında uşaq verilişlərində iştirak edirdi.
Uşaq rolu üçün balaca oğlan uşağı gəzən rejissor köməkçiləri onun “şeytan siması”na heyran qalıb, kinostudiyaya dəvət edirlər. Tanımadığı rejissorun – “Bu filmə çəkilməsə belə onun gözəl ekran siması var, əsil kinoluqdur” rəyi Ceyhunda kinoya olan marağı birə beş artırır…
İlk dəfə 11 yaşında “Görüş” filmində Şıxəlinin uşaqlarından birini oynayır. Filmdə heç gözə çarpmamağı onu yaman təsirləndirir. Amma xəbəri olmur ki, peşəkarın gözündən yayınmayıb. Həbib İsmayılov onu çəkəcəyi “Ögey ana” filmində İsmayıl rolu üçün artıq gözaltı edib. Ona Ceyhunu tanıtdıran isə Nəcibə Məlikova idi.
Sınaq çəkilişindən sonra kinostudiyanın dəhlizində əmisinin gəlib onu evə aparmasını gözləyən Ceyhun dəhlizin o başından bu başına keçən Nəcibə xanımı görür. Aktrisanı ilk dəfə canlı görməsi, onun gözəlliyi balaca kişini necə heyran edirsə özü də bilmədən ağzı açıq qalır. Nəcibə xanım ona – “balası, ağzını yum” – deyə, eyham edib, keçib gedir. Birdən nə düşünürsə, duruxub geri dönür. Aktrisa Ceyhunu xeyli sorğu-suala çəkdikdən sonra yan otağa keçib “Ögey ana” filminin çəkilişlərinə aktyor yığan rejissora “İsmayılı tapdım, öz ayaqları ilə gəlib, dəhlizdədir” deyir. Rejissor çıxıb Ceyhuna baxıb “Doğrudan İsmayıldır ki” deyir.
Bu filmə çəkiləndə onun 12 yaşı vardı…
Bu film eyni anda neçə-neçə taleyi özündə birləşdirirdi. Həm Ceyhun Mirzəyevin özünün yetimliyi, ögey bacısının olması vardı, həm də baş rolu oynayan Nəcibə Məlikovanın taleyi filmdə öz əksini tapmışdı.
Aktrisanın qaynanası gəlininin aktrisa olmasını həzm edə bilmirdi. Həyat hər addımda təzadlarla doludur. Bəlkə bu da həyatın təzadıdır ki, Nəcibə xanım özü qayınana sarıdan çox əziyyətlər çəkib. O qədər çəkib və dözüb ki, bir gün onlara qonaq gələn rejissor, o vaxt kinostudiyaya rəhbərlik edən Ədil İsgəndərov dözməyib və Nəcibə xanımı kimi “Ögey ana”nı elə öz obrazında, qayınanası və həyatı ilə bahəm kino ekranlarına gətirib. Evdən çıxarkən deyib ki, Xanım xala, səndən kino çəkəcəm.
Film çox sevildi, xüsusən İsmayıl və onun ögey anası. Görünür, hər iki obrazda onu yaradan aktyorların öz həyatı olması onun təbii alınmasında rol oynadı.
Balaca Ceyhun isə kinodan və uşaq verilişlərindən aldığı qonorarla artıq ailəni dolandırırdı.
“Ögey ana” filmindən sonra Ceyhun “Əsl dost” (1959), “Matteo falkone” (1960), “Qara qağayı” (1962-ci ildə Rusiyada çəkilib), “Yenilməz batalyon” (1965), “Qanun naminə” (1968), “Dəli Kür” (1969), “Bakıda küləklər əsir” (1974), “Yol əhvalatı” (1980), “Qanlı zəmi” (1985), “Lətifə” (1989), ümumən 25-ə qədər filmdə müxtəlif obrazlar yaradır.
Ceyhun sənətə aktyorluqla başlasa da, rejissorluğa da böyük həvəsi vardı. İncəsənət İnstitutunun rejissorluq fakültəsini bitirmişdi. Moskvada təcrübə keçib qayıdandan sonra isə “Mozalan”da bədii rəhbər işləyirdi. Rejissor kimi 100-dən çox süjet çəkmişdi.
Sevgisindən vaz keçmədi
Bir gün gənc aktyor, rejissor Ceyhun Mirzəyev kino heyəti ilə Moskvaya qastrola getmişdi. Qalanını aktyorun həyat yoldaşı, baş ədliyyə müşaviri Lidiya Mirzəyeva danışır: “Onun 18, mənim 17 yaşım vardı: Bizi məktəbdən Moskvaya aparmışdılar. Orda olduğumuz zaman eşitdik ki, Azərbaycandan artistlər də burdadır. Onda Ceyhunu ekrandan tanıyırdım, yetərincə məşhur idi. Amma ilk dəfə canlı şəkildə onları Bakıya yola salanda gördüm. Ceyhun bizi restorana dəvət etdi. Sonradan bildim ki, son pulunu da o qonaqlıqda xərcləyib. Bir-birimizə telefon nömrələrimizi verdik və ayrıldıq. Mən Bakıya qayıdandan sonra bir dəfə mənə zəng vurdu, görüş təklif etdi. Mən də razı olmadım, onu bir az acıladım. Bu, bizim son danışığımız oldu”.
Düz 8 ildən sonra Ceyhun onu yenidən tapır. Hər gün Lidiyanın iş yerinə gəlir, pəncərəni döyüb otağa bir gül atır və gedir. Nəhayət, sevdiyi qızın könlünü alır və onunla ailə qurmasına razı sala bilir. Ceyhunla Lidiya 1973-cü ildə ailə qururlar və Cəmalə adlı bir qızları dünyaya gəlir: “Bəzən məndən soruşurdular ki, niyə elə bir uşaq? Deyirdim, bir niyə? Mənim iki uşağım var – Ceyhun və Cəmalə. Ceyhun doğrudan da uşaq kimiydi. Tez sınırdı, inciyirdi. Yeyib-içməyi, gəzməyi, geyinməyi çox sevirdi. O qədər ürəyiyumşaq, kövrək adam idi ki… Ehtiyacı olan hamıya əl tuturdu, kömək edirdi. “Mozalan”da işlədiyi müddətdə nə qədər gənci işlə təmin etdi. Haqsızlığa dözə bilmirdi. Ona qarşı xeyli haqsızlıqlar da olmuşdu. Bir müddət yaradıcılığında fasilə yarandı. Kinostudiyada ona iş vermirdilər, ssenarilərini qəbul etmirdilər. Bunun da səbəbi kinostudiyanın o vaxtkı direktoru Adil İsgəndərovla Ceyhunun əmisi Seymur Mirzəyevin arasında yaşanan problem idi.
Seymur Mirzəyev əvvəl Moskvadakı “Romen”, sonra Mayakovski, Yermolov teatrlarının icraçı direktoru olmuşdu. Onların arasında nəsə şəxsi problemləri vardı. Ceyhun da bu şəxsi münasibətlərin qurbanına çevrilmişdi, əziyyət çəkirdi. Amma Ceyhun kimi bir insanı incitmək olmazdı axı. Mən ona təskinlik verməyə çalışırdım. Ona qarşı bir haqsızlıq da fəxri ad verilməməsiydi. Düzdür, Ceyhunun heç bir fəxri adı yoxdur, amma o, sözün əsl mənasında xalqın artistidir. Xalq onu sevir. O da xalqını çox sevirdi. Film çəkəndə aldığı qonorardan xəbəri də olmurdu, pul onu maraqlanmırdı. Deyirdi, “bu film xalqa lazımdır, gələcək nəsillərə miras qalmalıdır”. O, çox təmiz insan olub, xalqa xidməti qarşısında heç nə ummayıb, güdməyib. Bütün filmlərinə canla, ürəklə yanaşıb”.
Onun rejissor kimi ilk işi “Bəyin oğurlanması” filmi olub. Onun ardınca “İşarəni dənizdən gözləyin” filmini çəkib. “Fəryad” filmi isə sonuncu filmidir.
Elə bil nəyisə duyubmuş kimi “Ögey ana”dakı İsmayıl obrazının sonrakını taleyini gətirib “Fəryad” filmi ilə bağladı. Bu iş də Ceyhun Mirzəyevin aktyor və rejissor kimi axırıncı işi olur. “Fəryad” onun haqsızlıqlara qarşı son fəryadı idi – qu quşunun son nəğməsi kimi.
Ceyhun Mirzəyevə qarşı sui-qəsd olub
Filmin operatoru Kənan Məmmədov deyir ki, “Fəryad” filmi 1993-cü ildə “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında istehsal olunub: “İlk olaraq filmin harada çəkiləcəyi barədə çox düşündük. Bu, mühüm bir məsələ idi. Ceyhunla belə qərara gəldik ki, çəkilişlər soyuq fəsildə aparılmalıdır. Çünki Qarabağ savaşından bəhs edən filmi yayda, otun-çiçəyin arasında çəkmək düzgün olmazdı. Filmin bütün natura çəkilişləri Goranboyda Murov dağın ətəyində, Zeyvə, Qaraçinar, Ağcakənddə keçdi. Onda döyüşlər təzəcə başa çatmışdı. Biz ora yanvarda ezam olunduq və çox kəskin hava şəraitinə baxmayaraq, 15 günə natura çəkilişlərini bitirdik. Düzdür, təşkilati problemlər vardı. Məsələn, ordu, patron, avtomat lazım idi, onları çətinliklə əldə edirdik. Amma mənəvi çətinliklər daha çox idi. Hamımız daxilən çox böyük iztirablar keçirirdik. Xüsusən də Ceyhun çox əzab çəkirdi. Torpaqlarımızın işğalı ona pis təsir etmişdi”.
Kənan Məmmədov çəkilişlər zamanı baş verən bəzi hadisələri də xatırlayır: “Filmdə bir səhnə var – balaca qızın zorlanma xəbərini eşidən İsmayıl bunu kimin elədiyini başa düşür. Səngərin arası ilə qaça-qaça gəlib ermənilərin mövqeyinə çatır və bu alçaqlığı edən ermənini öldürür. Bu səhnəni hərəkətlə çəkirdim. Kamera maşında idi. Ceyhun ağacların arasında qaçdığı müddətdə maşın da paralel olaraq gedirdi. Birdən Ceyhun qeyri-adi bir hərəkət etdi və yıxıldı. Demə, Ceyhun qaçdığı yerdə bir ağacdan o biri ağaca çox nazik, amma poladdan bir sim çəkilmişdi. Kim bunu eləmişdi, bilmirik. Amma təbii ki, əvvəlcədən olunmuşdu. Ceyhun onu son anda görüb əlilə itələyib yıxılmasaydı, ip boğazını üzərdi. Çox sarsıldıq o anda. Əli kəsilmişdi, həkimə aparıb yardım etdik.
Bir də o səhnədə qaçan zaman çaydan keçir. Qış, dağdan gələn su, adamın barmağını da kəsirdi. Mən etiraz edirdim ki, o səhnədə kaskadyor, dubl aktyoru çəkilsin. Amma Ceyhun razı olmadı, özü çəkildi. Ondan sonra da təbii ki, özünü pis hiss etdi. Ümumiyyətlə, bu film Ceyhuna mənən xeyli təsir etdi, ürəyi tap gətirmədi. Filmi tez hazırlayıb qurtarmaq istəyirdi, tələsirdi elə bil. Bəlkə də ürəyinə nəsə dammışdı. Amma çox təəssüf ki, tam olaraq başa çatdıra bilmədi. Filmin qaralama montajı bitəndə Ceyhun rəhmətə getdi. Özü də montajı birlikdə edirdik. Mənsiz eləməzdi. Deyirdi, “sən bütün materialı məndən yaxşı bilirsən…”. Filmin birinci variantı başa çatandan sonra Ceyhunu itirdik. Nə öz rolunu səsləndirə bildi, nə də filmi gördü”.
İsmayıl böyüdü və…
Lidiya xanım danışır ki, həyat yoldaşı “Fəryad”ın çəkilişlərindən qayıdanda evdə rahatlıq tapmırdı: “Siqaret çəkir, düşünür, öz-özünə danışırdı. Erməniləri söyürdü, vəhşidilər deyirdi. Elə bil bu filmi çəkməklə onlardan, ümumiyyətlə bütün haqsızlıqlardan hayıf çıxmaq istəyirdi”.
Filmin hazır olub ekranlara çıxmasını həsrətlə gözləyirdi. Amma “Fəryad” filminin çəkilişlərindən sonra Ceyhun Mirzəyev mikroinsult keçirdi. İki həftəlik müalicədən sonra yenidən filmin işlərini davam etdirməyə başladı. Özü də tələsərək… Filmi tez başa çatdırıb ekranlara çıxarmaq arzusundaydı.
Rayonlar bir-bir işğal olunurdu, vəziyyət gərgin, film ərsəyə gətirmək zülm. Ceyhun Mirzəyev isə həm vətənini, həm də kinonu çox sevirdi.
1993-cü il martın 5-də (47 yaşının tamamına 1 ay qalmış) Ceyhun Mirzəyev telestudiyaya getmişdi. Onun “Fəryad” filmi haqqında veriliş hazırlanırdı. Elə oradaca vəziyyəti pisləşib. Diktor Hicran Hüseynov onu maşına qoyub evə gətirəndə Ceyhun Mirzəyev özündə olmayıb. Yalnız əli ürəyinin üstündə olub. Xanımı danışır ki, ürəyində güclü ağrı vardı: “Tez uzandırdıq, təcili yardım çağırdıq. Əsirdi, titrəyirdi deyə ayağını isti suya qoydum. Yenə xeyri olmadı. Bir anlıq gözünü açıb qızımız Cəmiləni çağırdı. Qızın üzünə baxdı və gözlərini yumdu. Biz elə bildik yuxulayıb. Amma təcili yardım gəlib dedi ki, bayaqdan canını tapşırıb…”
İsmayılın “Ögey ana”da başlayan həyat yolu “Fəryad”la beləcə bitdi.
Ramilə Qurbanlı
pressklub
Xüsusi təyinatlıların təlimindən yeni kadrlar yayılıb.
Oxu.Az xəbər verir ki, bu barədə görüntülər AZTV-də yayımlanan “Döyüşçü” verilişində yayımlanıb.
Həmin görüntüləri təqdim edirik:
Xalq artisti Faiq Ağayev 2010-cu ildə onu bıçaqlayan şəxsi atasının istəyi ilə bağışlayıb.
KONKRET.az xəbər verir ki, bu barədə sənətçi “Qapqara” verilişində danışıb:
“Atam mənə dedi ki, səni bıçaqlayanı şəxsi bağışla. Bu məsələdən yarım il sonra atam dünyasını dəyişdi. Onun sözündən çıxmadım, həm də daxilən buna hazır idim. Mənim xahişimlə menecerim və digər dostum da onu bağışladı”.
Qeyd edək ki, 10 il əvvəl Faiq Ağayev özünə məxsus 10 FA 222 dövlət nömrə nişanlı, “Audi” markalı maşını idarə edərkən, həmin yolla hərəkət edən “VAZ-2107” markalı avtomobilin sürücüsü və sərnişinləri ilə mübahisəsi düşüb. Sonradan qızışan mübahisə münaqişəyə çevrilib. Nəticədə F. Ağayev və onun yanında olan iki nəfərə çoxsaylı bıçaq xəsarətləri yetirilib.
Cinayətdə təqsirli bilinən Rüfət Məlikov 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib.
KONKRET.az xəbər verir ki, bu barədə sənətçi “Qapqara” verilişində danışıb:
“Atam mənə dedi ki, səni bıçaqlayanı şəxsi bağışla. Bu məsələdən yarım il sonra atam dünyasını dəyişdi. Onun sözündən çıxmadım, həm də daxilən buna hazır idim. Mənim xahişimlə menecerim və digər dostum da onu bağışladı”.
Qeyd edək ki, 10 il əvvəl Faiq Ağayev özünə məxsus 10 FA 222 dövlət nömrə nişanlı, “Audi” markalı maşını idarə edərkən, həmin yolla hərəkət edən “VAZ-2107” markalı avtomobilin sürücüsü və sərnişinləri ilə mübahisəsi düşüb. Sonradan qızışan mübahisə münaqişəyə çevrilib. Nəticədə F. Ağayev və onun yanında olan iki nəfərə çoxsaylı bıçaq xəsarətləri yetirilib.
Cinayətdə təqsirli bilinən Rüfət Məlikov 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib.