 |
|
|
Benin'in Antik Surları: Çin Seddi'nden Daha Uzun ve Unutulmuş Bir Harika.
Günümüz Edo Eyaletinin başkenti olan Benin'de, dünyanın en uzun antik toprak işleri ve görünüşe göre yeryüzündeki en büyük insan yapımı yapı olan Benin surları (MS 800-1400) bulunuyordu.
Surlar, yerel dilde Iya adı verilen setler ve hendeklerden oluşan bir dizi toprak işidir. 15 kilometre (9,3 mil) "Iya" (setler ve hendekler) şehrini ve Benin'i çevreleyen kırsal alanlarda tahmini 16.000 kilometre (9.900 mil) uzunluğundadır.
O zamanlar, muazzam uzunluğu nedeniyle Çin Seddi'nin iki katı uzunluğunda olduğu tahmin ediliyordu; ta ki 2012 yılında (Çinli araştırmacılar tarafından beş yıl boyunca yapılan detaylı ölçümler sonucunda) Çin Seddi'nin uzunluğunun yaklaşık 21 bin km olduğu açıklanana kadar.
İnşa tarihi tam olarak bilinmediğinden tarih konusunda farklı varsayımlar bulunmaktadır
Birinci görüş: Graham Connah, duvarların MS 13. ve 15. yüzyıl ortaları arasında inşa edilmiş olabileceğini öngörmüştür.
İkinci görüş: Patrick Darling, Benin duvarlarının (Esan bölgesinde) MS 1. binyılda inşa edilmiş olabileceğini öngörmüştür.
Duvarlar nasıl inşa edildi:
Duvarlar hendek ve set düzenlemesiyle inşa edilmiştir. Hendek, dış sur oluşturmak için kullanılan kazılmış toprakla iç hendek oluşturmak için açılmıştır.
Kalıntılar:
Benin Duvarları, İngilizler tarafından 1897'de Cezalandırıcı sefer sırasında yıkılmıştır. Duvarın parçalanmış parçaları Edo'da kalmıştır ve bunların büyük bir kısmı sakinler tarafından inşaat amaçlı kullanılmaktadır. Duvardan geriye kalan az miktardaki kısım, gayrimenkul geliştirmeleri için sürekli olarak yıkılmaktadır.
Fred Pearce, New Scientist'teki (11 Eylül 1999) bir makalesinde şöyle diyor: "Toplamda yaklaşık 16.000 km boyunca uzanıyorlar ve 500'den fazla birbirine bağlı yerleşim sınırından oluşan bir mozaik oluşturuyorlar.
2.510 mil kare (6.500 kilometrekare) alanı kaplıyorlar ve hepsi Edo halkı tarafından kazılmış. Toplamda, Çin Seddi'nden dört kat daha uzunlar ve Keops'un Büyük Piramidi'nden yüz kat daha fazla malzeme tüketiyorlar.
İnşa edilmeleri yaklaşık 150 milyon saat kazı gerektirdi ve belki de gezegendeki en büyük arkeolojik fenomendir.”
Ron Eglash adlı etnik bir matematikçi, şehrin planlanan planını sadece şehirde değil, aynı zamanda köylerde ve evlerin odalarında da yer seviyesinde fraktallar kullanarak açıkladı.
“Avrupalılar ilk olarak Afrika'ya geldiklerinde mimariyi çok düzensiz ve dolayısıyla ilkel buldular. Afrikalıların henüz keşfetmedikleri bir matematik biçimi kullanıyor olabilecekleri akıllarına hiç gelmedi.” dedi.
Benin surları, Guinness Rekorlar Kitabı'nda (1974 baskısı) “mekanik çağdan önceki dünyanın en büyük toprak işleri” olarak tanımlandı.
Ayrıca, Benin Şehri, şehrin etrafına çok sayıda ayak yüksekliğinde büyük metal lambalarla sokak aydınlatmasına benzeyen bir yapıya sahip olan ilk şehirler ligindeydi.
Şah İsmayıl Xətainin atası Şeyx Heydərin Xızı rayonunun Tıxlı kəndi ərasizində yerləşən türbəsi baxımsız vəziyyətə düşüb. Bu haqda professor, musiqişünas Abbasqulu Nəcəfzadə Moderator.az-a açıqlama verib:
“Şeyx Heydərin türbəsi baxımsız vəziyyətdədir. Vaxtilə Şeyx Heydər orada basdırılıb, sonra oğlu aparıb Ərdəbildə dəfn edib. Ora bir ziyarətgah kimi olub. İndi gözümüzün qabağında dağılır, üstü sökülüb, qəzalı vəziyyətə düşüb. Buna kim baxmalıdır? Xızı Rayon İcra Hakimiyyətinə deyirsən, deyirlər ki, ora bizim ərazimiz deyil. 5 kilometr arası var da. Siyəzəndən də deyirlər ki, bizdən çox uzaqdır. Uzaqlığın nə aidiyyatı var? O onun üstünə atır, bu onun üstünə! Belə olmaz axı! Gözümüzün önündə o boyda tarixi abidə dağılır. Dəfələrlə gəlib işıqlandırıblar, heç kimin vecinə deyil. Yaxşı, bunu kim etməlidir? İşləyə bilmirsinizsə çəkilin kənara qoy işləyən adamlar gəlsin bununla məşğul olsunlar” deyə professor deyib.
Türbənin görüntülərini sizlərə təqdim edirik.
Atabəylik institutunun əsaslandığı məmlük (və ya qulam) sisteminin kökləri Ərəb Xilafətinə gedib çıxır. Belə ki, Əməvi xanədanlığı (661 - 750) hakimiyyətə gələndən sonra geniş fəthlərdən əldə olunan sonsuz sərvətlər ərəblərin ordudan kənarlaşmasına və müharibələrdən yayınmasına yol açdı. Külli miqdarda sərvətlər hesabına dəbdəbəli həyat sürən ərəblər ordunu kənardan idxal etdikləri əsgərlər hesabına doldurmağa başladılar. Bu əsgərlər fəthlər zamanı qənimət kimi əsir götürülən və ya pulla satın alınan qulamlar (qullar) idi. Qulam və ya məmlük adalnan həmin əsgərlər müsəlmanlığı qəbul etdikdən sonra qul statusu qaldırılır və xilafət ordusuna alınırdılar. Zamanla bu adamlar ordu sıralarında yüksələrək əmir, komandan vəzifələrinə yiyələnirdilər.
Qulamlar müxtəlif xalqlardan olmaqla ağ və qara qruplara ayrılırdı. Ağ qulamlar türklər, səkalibə (slavyan), rum (yunan), firəng (avropalı); qara qulamlar isə həbəşi adlanırdı. Qulamların milli mənsubiyyəti onların hansı sahələrdə istifadə edilməsində mühüm amildi. Misal üçün həbəşi deyilən zənci qullar və qulamlar hərəmxana, əyləncə dairəsinə təhsis edilirdi. Rum və slavya qulanlar da eyni məqsədlə istifadə edilərkən, türk qulamlar əsasən ordu sisteminə cəlb edilirdi. Əməvilər dövründə tətbiqinə başlanılmış qulam (məmlük) sistemi Abbasilər zamanı daha da genişlənmiş, xilafət ordusunun özəyini türk əmirlər təşkil etmişdilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, xilafət ordusunda qulam sistemindən başqa türk hərbi komandanlar, əmirlər vardı ki, onlar qul statusunda deyildilər və orduya birbaşa əmir adı ilə gəlmişdilər. Afşin, Əbu Sac Divdad, Boğa əl-Kəbir belələrindən idi.
Mənşəcə Doqquz Oğuz türklərindən olan Tulun Samani hakimlərindən Nuh ibn Əsadın qulamı idi. Nu ibn Əsad hər il Bağdada göndərdiyi hədiyyələrlə birlikdə Tulunu da xəlifəyə göndərmiş və beləcə onun xilafət ordusunda hərbi fəaliyyəti başlamış və komandan vəzifəsinə yüksəlmişdi. Tulunun oğlu Əhməd Misirə vali göndəriləndən sonra xilafət ərazisində ilk türk-müsəlman dövlətinin (Tulunilər dövləti 868 - 905) əsasını qoymuşdur.
Böyük Səlcuqlu dövləti ortaya çıxdığında İslam dövlət təşkilatının
bir çox qurum və quruluşlarının funksiyasını qoruyub saxladı. Bu qurumlardan biri də qulamlıq sistemi idi. Atabəylərin əsasən qulamlardan (məmlüklərdən) seçilməsi onların sultana daha sədaqətli və öz peşələrində daha intizamlı olmaları idi. Buna görə də Səlcuqlar dövründə çox yayılmış bir ifadə işlədilir: "Sadiq birqulam 100 övladdan daha xeyirlidir. Çünki övlad atanın ölümünü
istəyər, qulam isə uzun yaşamasını". Bu fikri XIV əsrdə yaşamış ərəb mütəfəkkiri İbn Xəldun da təsdiq edir.
Səlcuqlu dövlət sistemində qulamın əldə etdiyi ən böyük vəzifə
atabəylik idi. Atabəy vəzifəsinə qədər həmin qulamlar orduda 20 il xidmət edərək əmir statusuna yüksəlməli idilər. Buna görə də, atabəylik qulam sisteminin bir parçası, daha doğrusu onun son mərhələsi hesab olunurdu. Demək olar ki, Səlcuqlu atabəylərinin tamamı qulam sistemindən çıxan əmirlər və komandanlar olublar. Bu səbəbdən atabəylik institutu qulam sisteminə əsaslanırdı. Azərbaycan atabəyi Şəmsəddin Eldəniz də qulam sistemindən çıxan türk komandanlardan idi.
Əkbər N.Nəcəf. Aran Atabəyləri
Əkbər N.Nəcəf. Sacilər
Елбрус Вахидов
TEREF
Azərbaycan Respublikası Audiovizual Şurasının son günlərdə MTV və Dünya TV kanallarında aşkarlanan pozuntu faktlarına həsr olunmuş video-formatda iclası keçirilib.
Audiovizual Şuradan Hurriyyet.az-a verilən məlumata görə, 03 fevral 2025-ci il tarixində, saat 21:28-də MTV kanalının efirində yayımlanan "Doktor Seyfəddin Əsəd Klinikası"na aid reklam çarxında həmin tibb müəssisəsinin lisenziyasının və ya sertifikatının nömrəsi, verilmə tarixi və onu verən orqanın adı göstərilməyib, bununla da "Reklam haqqında" Qanunun 4.3-cü maddəsinin tələbləri pozulub.
Bildirilib ki, həmçinin həmin reklam materialında "Dünyada miqren xəstəliyinin müalicəsi yalnız bizdədir" ifadəsindən istifadə olunub və "Reklam haqqında" Qanunun 6-cı maddəsinin tələbləri pozularaq haqsız reklama yol verilib.
Bundan əlavə, 03 fevral 2025-cü il tarixində, saat 19:40-da"Dünya TV kanalının efirində yayımlanan "Sabirabad Klinikası"na aid reklam çarxında da həmin tibb müəssisəsinin lisenziyasının və ya sertifikatının nömrəsi, verilmə tarixi və onu verən orqanın adı göstərilməyib, bununla da "Reklam haqqında" Qanunun 4.3-cü maddəsinin tələbi pozulub.
Müzakirələrdən sonra Azərbaycan Respublikası Audiovizual Şurası "Media haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununun 39.1.4-cü, 41.1.1-ci və 41.5-ci maddələrini rəhbər tutaraq hər iki televiziya kanalının proqramlarının 7 fevral 2025-ci il tarixində, saat 08:00-11:00 arası 3 saatlıq dayandırılması haqqında müvafiq qərarlar qəbul edib.
Yazıçı-publisist, "Olaylar" qəzeti və eyniadlı agentliyin baş redaktoru Yunus Oğuzun özbək dilində yeni kitabı işıq üzü görüb. Nəfis şəkildə tərtib olunan "Çinqizxon və Jaloliddin" adlı kitab Özbəkistanın "BAYOZ" MMC şirkəti tərəfindən çap edilib.
Yazıçı-jurnalist Bəhram Çələbi (Mustafabəyli) vəfat edib.
TEREF "Qafqazinfo"a istinadla xəbər verir ki, onun meyiti dünən gecə saat 22 radələrində yaşadığı Nəsimi rayonu Şamil Əzizbəyov küçəsindəki evində tapılıb.
Belə ki, 1946-cı il təvəllüdlü Bəhram Nütvəli oğlu Mustafabəylinin meyitinin üzərində zorakılıq əlamətləri görünməyib.
Onun xəstəlik səbəbindən vəfat etdiyi bildirilib.
Qeyd edək ki, B.Çələbi kriminal mövzularda çoxsaylı kitabların müəllifidir. Onun kitabları son illərdə ölkədə ən çox satılan nəşrlər arasında olub.
Şəkidə anadan olmuş B.Çələbi bu rayonda uzun müddət müxtəlif vəzifələrdə çalışıb və 1980-1996-cı illərdə Şəki Şahmat Məktəbinin direktoru olub. O, 1990-cı illərin sonunda Bakıya köçmüşdü.
Əksər tarixçilər qeyd edirlər ki, Azərbaycanı işğal etməyə gələn rus ordusunun başında duran Pavel Sisianovu 1806-cı il fevralın 8-də Hüseynqulu xan öldürəndən sonra şəhəri başsız qoyub qaçıb. Bu barədə vaxtilə məndə yanlış mənbələrə güvənib yazmışam. Lakin yeni məlumatlar üzə çıxdıqca yanlışlığımı düzətlmək zamanı gəldiyini düşünürəm.
Xanın generalı öldürməsinə səbəb isə Sisianovun onun qarşısında diz çöküb açarları təhvil verməsini tələb etməsi olub. Qeyd edim ki, Xanın nümayəndələri qaladan çıxıb əlində gətirdiyi qala açarlarını və duz-çörəyi Sisianova təqdim etmək istəyirlər. General duz-çörəyi qəbul edir, açarları isə geri qaytararaq deyir:
- Mən istəyirəm ki, açarları Hüseynqulu xan şəxsən özü təqdim etsin.
Xan bunu eşidib generala yaxın gəlmək işarəsi verir və qalanın içindən çıxır və “diz çök” sözündən sonra onu ŞƏXSƏN güllələyir. Soyuq silahlarla işləməkdə mahir olan Hüseyn-Kuli xan uzun xəncəri çıxarıb generalın başını kəsdi. Artıq başı kəsilmiş cəsəd yerə yıxılır. Qoşa Qala qapıları yanında görüş zamanı, General Sisianov şəhərin açarlarını alanda Xanın yaxın adamlarından biri İbrahim-bəy tapançadan atəş açaraq generalı öldürməyib. Bunu birbaşa XAN-ın özü edib və düşmən yerə yıxılan zaman: "səndən Gəncənin də, Şamaxının da heyfini çıxdım."-deyib
XAN ona generalın yazdığı “Hamınızı yer üzündən məhv edəcəyəm, alovla gedəcəyəm və qoşunumla işğal etmədiyim hər şeyi yandıracağam; Mən sənin bölgənin torpağını sənin qanına bürüyəcəyəm və o, qırmızıya çevriləcək, amma sən dovşanlar kimi dərələrə girəcəksən və səni orda alacağam, qılıncdan olmasa, soyuqdan öləcəksən. ." məktubunda olan sözləri ona bağşlaya bilməzdi.
Onun meyiti Lal Qafaroğlu adlı xanın yaxın adamı tərəfindən yerindəcə doğranıb, əlləri və başı kəslir, bədənin doğram doğram elədi. Bakı xanı Hüseynqulu Sisianovun “Hamınızı yer üzündən məhv edəcəyəm, alovla gedib hər şeyi yandıracağam...” sözlərinə belə cavab verdi.
Deyilənə görə, Sisianovun kəsilmiş başı sonradan necə oldusa, tapılmadı. Kimi dedi, Gəncəyə, Şamaxıya aparılıb, qapı-qapı gəzdirildi, kimi dedi, Avar xanı Əhməd xana sovqat göndərildi; kimi də dedi ki, qırx pud ağırlığında qızıla İran şahına satıldı ...
Hüseynqulu xanın əmri ilə Sisianovun başsız cəsədi qələbə rəmzi kimi şəhər darvazasından azca aralıda, divarın dibində dəfn edilir. Qəbir demək olar ki, ayaq altında tapdaq olur.
Rus ordusunun generalın ölümündən sonra Hüseynqulu xan Bakını dərhal tərk etməyib. Şəhərin müdafiəsində durub, çünki ruslar general öləndən sonra çəkilib getmişdilər. Lakin sonradan general Bulqakovun yeni ordu ilə gəlməsindən sonra öz yaxın adamı Kazım bəyi onunla danışlqlar aparmağa göndərir. Beşbarmaq dağı yanında Kazım bəy generala Xan və ailəsinin bağışlanmayacağı təqdirdə şəhərdə hər kəsin son nəfəsinə qədər döyüşəcəyini deyir.
Bakıya yaxın olan Bulqakov yenidən hərbi əməliyyatlara başlamaq istəmədi. Bakı xanının rus qoşunlarından “təhlükəsizliyinə zəmanət” verdi. Vəziyyəti yaxşı bilən Bulqakov özünü təqdim edən fürsəti əldən verə bilmədi və hətta guya etimad əlaməti olaraq Borisoglebsk Dragoon Alayında polkovnik-leytenant rütbəsində xidmət edən oğlunu Kazım bəylə şəhərə göndərdi.
Xan sona qədər döyüşmək niyyətində olub,lakin rusların sayca çoxluğu onu şəhərin sakinlərini məhv edilməkdən qorumaq üçün tərk etməsinə səbəb olub.
Bakı xanı dəniz və quru tərəfdən hücuma məruz qaldığını görüm Bulqakovun onu aldatdığını başa düşdü və Bakının açarlarını Kazım bəy generala təqdim edən zamanı yeraltı yolla şəhərdən ailəsinin təhlükəsziliyi üçün Qaradağ ərazisinə, dəniz kənarına gedir və ordan da gəmi ilə Qacar dövlətinə köçür. Hüseynqulu xan yeraltı keçidin qapısı üzərinə bu sözləri yazmışdır:
"Sabahını düşünən insan heç vaxt igid ola bilməz"
Bakı işğal olunandan sonra müqavimətdə iştirak edən bəziləri sürgünə göndərilir. Generalın qərarına etiraz edən Xanın qohumlarınin bəziləriisə indi Qala qapıları meydanı adlanan (Xanlıq dövründə carçı meydanı asılır) asılır və güllələnir.
Xüsusilə Bakı xanı Hüseynqulu хan Təbrizə qaçan zaman Bakının açarlarını şəhərin açardarı, İçərişəhər məscidinin axundu Ağa Seyid Məhəmmədə verdiyi üçün onu şəhər meydanında böyük işgəncələrə məruz qoyurlar. Ruslar açarların harada olmağından xəbərdar olsa da, heç bir şeyə nail ola bilmir. Bu özbaşınalığa dözməyən rus əsgərləri şəhərin hörmətli şəхsi olan aхunda divan tutmaq üçün ona 100 çubuq vururlar. Aхund 87 çubuqdan sonra ölür. Bu çirkin niyyətlərindən doymayan ruslar axundun 12 yaş olan oğlu Mir Cəfəridə incitmək istəyirlər. Lakin camaat uşağı ələ verməyib, gizlədir.
Xan Ərdəbil şəhəri yaxınlığında, 8 həyat yoldaşı, 17 qızı və 5 oğlu ilə yaşayır. Burda rəhmətə gedir və Kərbəlada dəfn edilir..
MƏNBƏLƏR: 1) из воспоминаний о Цицианове генерал-майора Тучкова (С. А. Тучков. Записки. СПб., 1908 2) Лапин В. В. Цицианов. — М.: Молодая гвардия, 2011 3) Искендерова М.С. Бакинское ханство. Баку: Чашыоглы. 1999, 212 с) «Покоренный Кавказ: Очерки исторического прошлого и современного положения Кавказа». - Спб., 1904, с. 320 5) Материалы к истории Персидской войны 1826-1828. - В кн.: Кавказский
сборник, т. ХХУП. - Тифлис, 1908, с.
Zaur Aliyev dosent
Məlum olduğu kimi əməkdar artist Vasif Məhərrəmlinin xaşla bağlı fikirləri tənqid olunub. “Günə bax” verilişində qonaq olan sənətçi xaşın hambal yeməyi olduğunu deyib.
“Xaş hambal yeməyidir. Əsrin əvvəlində İrandan bura olan axında əziyyət çəkən hamballar olub. Heyvanın baş-ayağını atırmışlar. Hansısa bir hambal götürür onu bişirir və nəticədə xaş olur”,- V.Məhərrəmli deyib.
Onun bu sözləri sosial şəbəkədə tənqid edilib.
Belə fikri var ki, indi od qiymətinə olan qara kürü də vaxtilə kasıb yeməyi olub.
Qeyd edək ki, əsasən soyuq vaxtlarda bəh-bəhlə yeyilən xaşın tarixi qədimdir. Türk xalqlarının mətbəxinə aid olan bu yeməyin yaranması haqqında müxtəlif məlumatlar var.
Xaş, paça və ya sadəcə ayaq — heyvan ayağını qaynadaraq bişirilən, Orta Şərq və Cənubi Qafqaz mətbəxinin yeməklərindən biridir. Azərbaycan, İran, Bosniya və Herseqovina va Türkiyədə bəzi üsullara görə ayağa əlavə heyvanın başını qatmaqla bişirilən bu yeməyin növünə kəlləpaça və başayaq deyirlər. Xaş malın (dana) imkan daxilində qabaq ayaqlarından (dırnaqlarından) hazırlanır. Çox vaxt xaşa qarın nahiyyəsinin hissələri əlavə olunur. Sirkə-sarımsaq və ya abqora ilə yeyilir. Xaş yeməyi zamanı lavaş, təndir çörəyindən və müxtəlif növlü turşu (tutmalardan) da istifadə olunur.
Xaş sözü oğuz türkcəsində olan xaşlamaq (bişirmək, yeməyi qaynatmaq) feilindən gəlir. Kəllə-paça isə farsca hərfi olaraq başayaq deməkdir. Bir çox dillərdə paça (“ayaq”) adı ilə tanınır.
Bəs xaş yeməyinin hambal, kasıb yeməyi olması iddiası nə qədər doğrudur?
Əməkdar mədəniyyət işçisi, məşhur kulinar, milli mətbəximizlə bağlı onlarla kitabın müəllifi Tahir Əmiraslanov bu barədə öz yazısında qeyd edib:
rMH4BbGIqS6el3cT0wSHtdu8WHqWGtWT.jpg (38 KB)
“Məsələ ondadır ki, babalarımız bu “xaş” deyilən möcüzəni neçə min ildir ki, bişirirlər. Mənbələrdə ona “ayaq”, “paça”, “kəllə”, “kəllə-paça”, “baş-ayaq”, “xaş”, “xaş-paça”, “kəllə şorbası”, “xas paça”, “paça şorbası”, “qarın”, “işkənbə şorbası” və s. adlar verilib.
Marianna Yerasimos XV əsrə aid türk şorbaları içərisində “Baş-paça”, “Has-paça” və “İşkəmbə” (qarın) şorbalarının, XVI əsrə aid şorbalar içərisində “İşkəmbə”, “Kəllə”, “Paça” şorbalarının, XVIII əsr yeməkləri içərisində isə “Paça yəxnisinin” adını çəkir.
“Xaşlama” sözü dilimizdə qaynayan çox miqdarda mayenin (suyun, yağın, südün və s.) içərisində bişirmək mənasında işlənib və bu gün də işlənməkdədir. Xaşlanan şeylər suyu canına çəkib şişdiyi üçün dilimizdə “xaşal” (böyük kisə), “xaşalqarın” (yekə şişmiş qarın) kimi ifadələr yaranıb. Xaşıl, xaşlama və s. bu mənadan törəyib.
Digər tərəfdən, bəzi türklər “aş” və “as” (yemək) sözlərini fərqli tələffüz etdikləri üçün bu sözlər “xaş”, “xas”, “haş”, “has”, “qaş”, “qas” kimi formalara düşüb. Buradan da “xaş”, “qaşıq” kimi terminlər meydana gəlib. Bundan başqa, dilimizdə “xas”, “has” – yəni “təmiz”, “xalis” mənasında işlənən kəlmələr mövcuddur. Xaş da xalis əsas tərkibdən ibarət olduğuna görə ona, məsələn, “xas paça”, “xas kəllə” deyiblər, sonradan isə “xaş” formasına düşüb.
Ermənipərəst olsa da, Q.A. Dubovis “Erməni mətbəxi” kitabının lüğət hissəsində boynuna alır ki, “xaş, xaşi – Zaqafqaziya, Ön Asiya, qoyun, mal, dana ayaqlarından, başlarından və ya qarnından hazırlanan qatı işgənədir (türkcə).” Ermənilərin özü belə xaşı özlərinə aid edə bilmirlər. Məsələn, erməni Viktoriya Jenenyan (“The Armenian Table” kitabının müəllifi) və Türkiyədə yaşayan Takuxi Tovmasyan (“Xoşbəxt stol – nənəmdən yaddaşımda qalanlar” kitabının müəllifi) xaş barədə heç bir məlumat vermirlər. Takuxi Tovmasyan kitabının 44-cü səhifəsində isə “paçanın çox baha olduğunu, kasıbların onu ala bilmədiyini” yazır. Bu da açıq şəkildə göstərir ki, baş-ayaq heç vaxt türklər tərəfindən tullanan, dəyərsiz məhsul olmayıb. Əksinə, dəyərli və bahalı bir ərzaq sayılıb.
Xaşın icadı çox qədim dövrlərə gedib çıxır. 37 min il öncə Qobustan qayalarında bezoar keçilərinin ətinin bölgüsünü təsvir edən rəsmlər qədim kulinariya mədəniyyətimizin mövcudluğunu sübut edir. Heyvanın ətini kulinariya məqsədilə belə dəqiq bölən əcdadlarımız ehtimal ki, onun başını, ayaqlarını, içalatını və qarın-qartasını da düzgün istifadə edirdilər.
Həmçinin xaş, bizim indi unutduğumuz Azər bayramı ilə də sıx bağlıdır. Azər bayramının Novruz qədər möhtəşəm olduğunu mərhum Yusif Vəzir Çəmənzəminli də yazır. Azər ayının birində (indiki vaxtla 21 noyabrda) igidlər döyüşdən, köçlər dağdan qayıdırdı. Heyvanlar öz ətini və yağını yığmış olurdu. 9 gün sonra (30 noyabrda) bayram keçirilirdi. Bu bayramda ətini tutmuş heyvanlar kəsilir, ətin bir hissəsi qaxac edilir, bir hissəsi quyruqla qovrulub küplərə, dərilərə doldurulurdu. Üzərinə əridilmiş quyruq yağı tökülüb qışa hazırlanırdı.
Bu kəsimdən sonra bir aləm baş, ayaq, qarın-qarta qalırdı. Bağırsaqların, mədənin bir qismindən “sucuq”, “qolbasa”, “soxma” və s. hazırlanıb saxlanırdı. Digər qismi isə tez xarab olduğundan uzunmüddətli saxlamaq mümkün olmurdu. Buna görə Azər bayramında daha çox baş, ayaq, qarın-qarta xörəkləri bişirilirdi.
Bəzi insanlar xaşın kasıb yeməyi olduğunu iddia edir. Əslində isə xaş, Sultanların, Xanların, Şahların xörəyi olub. Osmanlı, Səfəvi və digər türk dövlətlərinin saraylarında xaş xüsusi yer tutub.
XV-XVII əsrlərə aid Osmanlı mətbəx dəftərlərində “kəllə-paça”, “baş-paça”, “paça şorbası”, “şirdan” (ikinci mədə) və digər baş-ayaq xörəklərinin qeydləri var. XVII əsrin ortalarında, padşah başda olmaqla Osmanlı sarayında “Has Mutfak”da paça bişirildiyi məlumdur. Eyni dövrdə (1640) Temeşvar valisi Mustafa Paşanın Ramazan ayında qonaqlar üçün paça və şirdan sifariş verdiyi yazılır.
Suheyli Ünver yazır ki, “Fateh Sultan Mehmet qonaqlarına paça verirdi. Bir qab paçanı dörd kişi yeyirdi. Fateh və yaxınları üçün də saray mətbəxində paça bişirilirdi.”
Xaşın, baş-ayağın XII əsrdə də saray yeməyi olduğunu Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə”sində də görürük:
“Qara qoyun başı bişirsin bir az,
Sümüksüz hüzura gətirsin aşpaz.
Padşah əmr etdi: açılsın süfrə,
Hər çeşid yeməkdən düzülsün yerə.
Qoyunun pörtülmüş ətindən aşbaz,
Süfrəyə düzdükcə keyfi oldu saz.
Xaş təkcə ləzzətli yemək deyil, həm də xalq təbabətində mühüm rol oynayıb. Sümükləri qırılanlar, xəstələr, hətta toy qabağı bəy belə xaşla gücləndirilirdi. Osmanlı dövründə toyun ikinci gününə “Paça günü” deyilirdi”.
Beləliklə, xaşın bu qədər sevilməsinin səbəbi sadəcə dadında deyil, onun mədəni, tarixi və müalicəvi dəyərindədir. Ona görə də, xaşı adi bir yemək kimi deyil, min illər boyu qorunub saxlanmış mədəni irs kimi qiymətləndirmək lazımdır.
"Mən Prezidentə müraciət edəndə 250 manat maaş alırdım. Sonra qulağıma çatdı ki, deyirlər, Afaq bunu özünə görə etdi".
Axşam.az xəbər verir ki, bu sözləri Xalq artisti Afaq Bəşirqızı "Pərvizə görə" verilişində deyib. Aktrisa bir müddət əvvəl aktyorların maaşının artırılması üçün Ölkə başçısına müraciət etməsindən danışıb:
"Aparıcı aktrisaydım, səhnə ustasıydım, tanınmış adam idim, 250 manat maaş alırdım. Çünki 3-cü kateqoriya teatr idi. Teatrlar da var ki, cənab Prezident əmr verdi, çox sağ olsun. Maaşlar 50 faiz artdı, akademik olanlarda isə 150 faiz artdı. 120 manatı 130 manatın üstünə gəl 250 manat olur. Problem bundadır ki, 250 manatla aktyorun dolanışığı yoxdur. Respublikanın iqtisadiyyatı, müharibədən çıxması... Biz savaşda daş atmamışıq, misilsiz silahlardan istifadə etmişik. Şəhidlərimizin ailələrinin qayğıları, qazilərimizin qayğılarını dərk edirik. Amma mənə elə gəlir ki, biz həmin yumruğa sıx birləşməliyik. Öz gələcəyimizi qurmaq üçün o yumruğu möhkəmləndirməliyik. Balalarımızın, nəvələrimizin, Vətənimizin gələcəyi üçün... Biz burada aş üstündə toyuğuqsa, xaricdə heç qazanın qazmağı da deyilik".
"Mənfur sovet hökuməti dövründə Mərkəzi Komitənin qəzetində şöbə müdiri idim. Həkim haqqında adi xoş söz demək də qadağan olunmuşdu".
Qaynarinfo xəbər verir ki, bunu Milli Məclisin bu gün keçirilən plenar iclasında deputat Aqil Abbas deyib.
O bildirib ki, bütün televiziyalarda bir arvad boğuşmasıdır, bir də həkimlərin, dərmanların reklamıdır:
"Buna bir əncam çəkilməlidir. Bu qədər həkim reklamı düzgün deyil. Yaz sessiyasında "Reklam haqqında" yenidən baxılmalıdır. Düzdü, bu, televiziyalara böyük ziyan vuracaq. Onlar arvad davası, həkimlərin reklamı ilə qidalanırlar".
Spiker Sahibə Qafarova isə deputatın bu çıxıçına irad bildirib: "Arvad davası, arvad boğuşması parlament sözü deyil".