ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus F-35A Lightning II qırıcı təyyarəsi idarəetməni itirərək Alyaskada qəzaya uğrayıb və dünyanın ən yarımçıq və etibarsız beşinci nəsil təyyarəsi kimi reputasiyasını təsdiqləyib.
Şimal qütb dairəsi yaxınlığında yerləşən Eyelsondakı (Alyaska ştatı) Amerika Hərbi hava qüvvələri bazasında yanvarın 28-də günortadan sonra F-35A qırıcı təyyarəsi eniş-enmə zolağına şaquli enərək partlayıb. Qəzanın səbəbi məlum deyil. Pilot təyyarəni tərk etməyi bacarıb və hərbi hospitala aparılıb.
Rusiya sərhədləri yaxınlığında Alyaskada yerləşən ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin bazaları Arktika və Şimal-Şərqi Asiyada "güc proyeksiyası" üçün strateji əhəmiyyətə malikdir. Eielson 54 F-35A Lightning II təyyarəsinə ev sahibliyi edir. Bu "ildırımlar" tez-tez Elmendorf-Richardson birləşmiş bazasında yerləşdirilmiş 24 F-22 Raptors ilə birgə təlim məşqləri keçirir.

Alyaska dünyada beşinci nəsil təyyarələrin ən çox cəmləşdiyi yer hesab olunur. F-35-in "Arktik Qanadı"nın üstün döyüş effektivliyi aydın deyil. Arktik enliklərdə yüksək texnologiyalara xüsusi tələbkarlıqla yanaşılır. Bu sahədə Rusiya mütləq liderdir. Tu-160 "strateqləri" Şimal Buzlu okeanın üzərində tam üstünlük təşkil edirlər.
Bundan əvvəl F-35-in "uçan kompüterindəki" proqram təminatının nasazlığı Yuta ştatındakı Hill Hərbi Hava Qüvvələri bazasında qəzaya səbəb olmuşdu. Müxtəlif şəraitdə "ildırımlar" Texas ştatının Fort Uort və Florida ştatının Eglin şəhərlərində, Cənubi Karolina ştatının Çarlston və Beaufort yaxınlığında, Yaponiya və Aralıq dənizində hava bazalarında qəzaya uğrayıb.
Onlar hələ Baltikyanı ərazilərə düşməyiblər, lakin Hollandiyanın dörd F-35A qırıcısı yanvar ayından NATO-nun müddətsiz Baltic Sentry əməliyyatı çərçivəsində patrul uçuşları həyata keçirməyə etməyə başlayıb. Buna görə, bir sıra dəniz fəlakətlərinin davamı ehtimal oluna bilər.
F-35-in texnoloji kabusları 800-dən çox dizayn qüsuru, natamam proqram təminatı və uçuşda tam gözlənilməzlik daxildir. Nisbətən yüksək qəza ehtimalı və digər təhlükəsizlik problemləri "İldırımların" ayrılmaz hissəsinə çevrilib
Hətta qeyri-döyüş şəraitində belə, F-35 səsdən yüksək sürətdə parçalanmağa, özünü topla vurmağa, təbii ildırım zərbəsindən zədələnməyə və ya eniş zamanı manyakcasına çırpılmağa meyllidir (əsas xüsusiyyəti).
Amerika paradoksu
"İldrımların" ağıllı kabinası pilotun fasiləsiz oksigenlə təmin olunmasına zəmanət verməyən displeylər və digər "faydasız" qabaqcıl funksiyalarla həddən artıq yüklənib.
Amerikalı ekspertlər qeyd edirlər ki, etibarlı proqram təminatı olmadan F-35 layihəsi "trilyon dollarlıq bərbəzəkdir". Həqiqətən də, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrindəki 600 "İldırımın" yalnız üçdə biri döyüşə tam hazırdır. Qalan F-35 qırıcıları isə anqarlarda ehtiyat hissələri, proqram təminatının yenilənməsi və digər ağlasığmaz dərəcədə bahalı xidmətləri gözləyir.
Amerikalılar 2030-cu ilə qədər F-35-i texniki və proqram təminatı səhvlərindən xilas etməyə ümid edirlər, lakin qırıcının Lockheed Martin-dən olan TR-3təkmil konfiqurasiyası artıq iki il gecikib. Bu günə qədər F-35 Blok 4-ün ən müasir versiyası döyüş xüsusiyyətlərinə görə Rusiya və Çinin beşinci nəsil "görünməz" qırıcıları olan - Su-57 və J-20-dən nəzərəçarpacaq dərəcədə aşağıdır.

Təkmilləşdirilmiş F-35 indi öz bölmələrində dörd əvəzinə artıq altı AIM-120 idarə olunan raket daşıya bilir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Çin J-20-lərində bu göstərici - səkkiz, Rusiyanın Su-57-lərində isə - on oxşar raketə bərabərdir.
Su-57-nin dünyada uğurlu döyüş təcrübəsinə malik yeganə beşinci nəsil təyyarəsi olması ilə yanaşı, onun arsenalına əvvəllər yalnız Tu-160 və Tu-95MS strateji aviasiya təyyarələrində istifadə edilən ən yeni uzaqmənzilli raketlər daxildir. Sürət, gizlilik və 400 km-ə qədər mənzilli R-37M hipersəsli hava-hava raketlərindən istifadə etmək qabiliyyəti Su-57-ni digər beşinci nəsil təyyarələr üçün tamamilə əlçatmaz edir.
Lockheed Martin nümayəndələri beş il əvvəl F-35-i altıncı nəsil qırıcıya çevirəcəklərinə söz versələr də, möcüzə baş verməyib. Bu günə qədər F-35 Lightning II beşinci nəslin texnoloji parametrlərinə belə çata bilməyib. Sonsuz təkmilləşdirmələr Amerika "İldırım"ının ləkələnmiş reputasiyasını dəyişə bilməyib.
Mach 1 sürətinə çatdıqda, F-35 qırıcısı radarlar üçün "görünməzlik" xüsusiyyətlərini, yəni gizlilik və sürprizini itirir. Buna görə də onun kreyser sürəti 850 km/saatdır. Döyüş radiusu - 1000 km, yüksəklik həddi - 18000 m, döyüş yükü - 9 tondur. "İldırım"a hazırda olmayan yeni, daha güclü mühərrik lazımdır. Bununla belə, hətta köhnə mühərriklə, səsdən yüksək sürətə çatdıqda təyyarənin gövdəsi çatlayır, gizlilik örtüyü və ya quyruqdakı qurğular düşür.
Bir sıra qəza və fəlakətlər F-35-ləri bütün Qərb və Şərq ölkələrində müşayiət edir.
Təyyarənin etibarlılığı və səmərəliliyi əsas deyil. Amerikalıların çoxsaylı birdəfəlik kamikadze müttəfiqlərinə ehtiyacı var. F-35-in konsepsiyası, düşmən gizli təyyarəni aşkar etməmişdən əvvəl onu vurmaqdan ibarətdir. Bundan sonra onun sağ qalacağı və ya bazaya qayıtması "hegemon"u az maraqlandırır.

Avropa və Asiya ölkələrindəki bütün "ildırımlar" Pentaqonun nəzarəti altında vahid qlobal şəbəkədə birləşdirilib və taktiki nüvə raketləri ilə təchiz edilərək Rusiya, Çin, İran, Şimali Koreya və istənilən digər ölkənin dərinliklərində yerləşən hədəflərə zərbələr endirmək imkanı əldə edə bilər. Hələlik isə Ukrayna əməliyyat meydanında belə zərbələrin pilotsuz rejimdə metodik inkişafını müşahidə edirik.
Əlbəttə ki, ABŞ-ın müttəfiqlərinə sırıdığı F-35 qırıcısının texnoloji çatışmazlıqları və çoxsaylı fəlakətləri "Amerika paradoksları"nın alıcıları üçün əsas təhlükə deyil.

Astronomlar yaxınlıqda yaşamaq üçün “Super Yer” adlandırdıqları potensial planet aşkar ediblər.

TEREF "Azərtac"a istinadla xəbər verir ki, Cenevrə Universitetinin alimləri HD 20794 d adlı “Super Yer” planetinin kəşfini təsdiqləyiblər. Bu planet 20 işıq ili uzaqlıqdakı ulduzun yaşayış zonasında yerləşir.

“Astronomy & Astrophysics” jurnalında təfərrüatları açıqlanan bu kəşf həyatı dəstəkləyə biləcək şəraitə malik planetlərin axtarışında yeni imkanlar təqdim edir.

Tədqiqat qrupu bildirib: “Biz 20 ildən çox müddətə əhatə olunmuş RV məlumat dəstlərini təhlil etdik və Günəş tipli HD 20794 ulduzunun ətrafında fırlanan üç planetdən ibarət sistemin mövcudluğunu müəyyənləşdirdik. Bu ulduz parlaq və yaxındır. HD 20794 d həmin ulduzun yaşayış zonasında yerləşir və bu sistemi birbaşa görüntüləmə vasitələri ilə gələcək atmosferin səciyyələndirilməsi üçün yüksək prioritet hədəfdir.

HD 20794 d planeti Yerin kütləsindən təxminən altı dəfə böyükdür, Günəşimizdən bir qədər sönük olan günəşəbənzər ulduzun ətrafında fırlanır. Planetin elliptik orbiti onu ulduzun yaşayış zonasına, həyat üçün əsas olan maye suyun mövcud ola biləcəyi bölgəyə yerləşdirir. Bununla belə, onun uzanan yolu temperaturun dəyişməsinə səbəb olur, planet vaxtaşırı daha isti və daha soyuq bölgələr arasında hərəkət edir.

HARPS spektroqrafının məlumatlarından istifadə edərək planeti ilk dəfə 2022-ci ildə təsbit edən Oksford Universitetinin doktoru Maykl Kretignyer bu kəşfin əhəmiyyətini belə izah edib: “Mənim əsas işim bu naməlum dünyaları tapmaqdan ibarət olsa da yeni kəşf barədə eşitmək üçün çox həvəslənirəm. Digər astronomlar bu planet haqqında bizə məlumat verə bilərlər, xüsusən də o, bildiyimiz Yerə ən yaxın analoqlardan biridir və onun özünəməxsus orbiti var”.

O, həmçinin yeni kəşfin gələcək tədqiqatlar üçün təsirlərini vurğulayıb: “Yaşamaq üçün əlverişli zonada yerləşməsi və Yerə nisbətən yaxınlığı ilə bu planet potensial həyatı göstərən bioimzaların axtarışı üçün ekzoplanetlərin atmosferini xarakterizə edəcək gələcək missiyalarda mühüm rol oynaya bilər”.

HD 20794 d indi Yerə ən yaxın 12-ci potensial yaşayış planetidir. Astronomlar daha əvvəl WASP-127b ekzoplanetində 33 min km/saat sürətə çatan səsdən yüksək küləklər aşkar ediblər ki, bu da planetdə indiyə qədər qeydə alınan ən sürətli reaktiv axındır.

NASA alimləri ilk dəfə nəhəng qara dəlikdən gələn səs dalğalarını insan qulağının eşidə biləcəyi audioyazıya çeviriblər. Bu "kosmik konsert" "Chandra" rentgen rəsədxanasından əldə edilən məlumatlar sayəsində mümkün olub.

Oxu.Az bu barədə NASA-nın saytına istinadla xəbər verib.

Bildirilir ki, "Perseus" qalaktika toplusunun mərkəzində yerləşən qara dəlik Yerdən 250 milyon işıq ili məsafədə yerləşir, lakin onun "səsini" indi eşitmək mümkündür. Qara dəlikdən yayılan səs dalğaları hələ 2003-cü ildə aşkar edilib, lakin onların tezliyi o qədər aşağı olub ki, insan qulağı onları qəbul edə bilmirdi.

Alimlər onları dinləmək üçün tezliyi 58 oktava yüksəldiblər. Nəticədə, tədqiqatçıların sözlərinə görə, "təkcə qorxuducu deyil, həm də bir qədər şeytani" səslənən dəhşətli ulamaya bənzər melodiya yarandı.

"Bu, qara dəliyin səs dalğalarını əldə edə bildiyimiz ilk haldır", - deyə tədqiqatçılar qeyd ediblər.

Gəlin bir vəziyyəti təsəvvür edək: siz mobil cihazınızı şarja qoyursunuz. Və bir müddət sonra zəng gəlir.

Bu halda nə edəcəksiniz?

Siz şarj cihazını qadcetinizdən ayırmadan telefon söhbətinə başlayardınızmı?

Diqqət edin: bu hərəkət çox kobud və təhlükəli bir səhvdir.

Niyə şarj edən telefonda danışa bilməzsiniz?

Batareyanın səviyyəsi doldurularkən mobil telefon qızır. Və smartfonunuza əlavə yük versəniz, problem daha da pisləşəcək.

İstilik artacaq. Bu, batareyanın vəziyyətinin pisləşməsinə səbəb ola bilər.

Tez-tez ağır yüklərə məruz qalan batareya tutumunu itirir. Belə bir cihazın erkən uğursuz olması mümkündür.

Bundan əlavə, şarj edən smartfonda danışmağa başlasanız, şarj prosesi ciddi şəkildə yavaşlayacaq.

Buna görə də, aşağıdakı kimi hərəkət edin: mobil telefonunuz enerji doldurarkən gələn zəngə cavab verməyə tələsməyin.

Əvvəlcə şarj cihazını ayırın. Və yalnız bundan sonra telefon danışığına başlaya bilərsiniz.

Bu yolla siz smartfonunuzdakı yükün artmasının qarşısını alacaqsınız və batareyanın vəziyyətini pisləşdirməyəcəksiniz.

"Ötən il Azərbaycanda 65 startap öz statusunu minimal işlək məhsul səviyyəsinə çatdırıb". Bunu Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi yanında İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyinin İnvestisiyalar və ekosistemə dəstək şöbəsinin müdiri Ağahüseyn Əhmədov deyib. Qurum rəsmisi qeyd edib ki, ötən il bazar əlçatanlığının artırılması üçün doqquz "Demo day" keçirilib. Bu tədbirlərdə 100-dən çox startap iştirak edib və onları 300-dən çox şəxs təmsil edib.

Müxtəlif səviyyələrdə startaplara dəstək imkanları olsa da, bu sahədə ciddi irəliləyiş müşahidə edilmir. Bunun səbəbi nədir? Azərbaycanda startaplarla bağlı problemlər və perspektivlər nədir?

TEREF "Kaspi" qəzetinin mövzuya dair məqaləsini təqdim edir.

Yerli startaplar 700 min avro vəsait əldə edib

İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyindən (İRİA) "Kaspi" qəzetinə verilən məlumata görə, bu istiqamətdə ciddi işlər aparılır: "Bu dəstək akselerasiya və inkubasiya proqramlarına cəlb olunma, mentorluq xidmətlərindən faydalanma, investisiya alətlərinə çıxış, xarici bazarlarda əməkdaşlıq kimi sahələri əhatə edir. Bu səylərin nəticəsi artıq özünü göstərməyə başlayıb. Məsələn, ötən ay tamamlanan akselerasiya proqramlarından birində yerli startaplar 700 min avro investisiya əldə edib ki, bunun 350 mini nağd vəsait, 350 mini isə mentorluq dəstəyi şəklində təmin olunub. Bəzi yerli startaplar artıq xarici bazarlara çıxaraq uğurla fəaliyyət göstərirlər. Məsələn, "Corpowid" startapı Türkiyə bazarında, "Recepta" Səudiyyə Ərəbistanı və ABŞ bazarlarında, "Epoint" Gürcüstanda, "Coffein" isə Kanadada fəaliyyətini davam etdirir. Bu startapların hamısı ekosistemdə son illərdə yaradılmış layihələrdir və həyata keçirilən işlərin uğurlu nəticəsini təsdiqləyir".

20-dən çox startap üçün bir milyon dollar

Qurumdan bildirilir ki, startapların yalnız sayı deyil, keyfiyyəti də böyük əhəmiyyət daşıyır: "Son iki ildə təxminən 400 startap bizim təşkil etdiyimiz və dəstəklədiyimiz müxtəlif müsabiqə, proqram və tədbirlərdə iştirak edib. 2024-cü il üçün isə 65 minimal işlək məhsul səviyyəsinin (MVP) yaradılması ilə yanaşı, bu startapların keyfiyyətinin və inkişafının artırılmasına xüsusi diqqət ayrılacaq. Startapların əldə etdiyi investisiyalar da artmaqda davam edir. Ötən iki il "Caucasus Ventures" tərəfindən 20-dən çox startapa 1 milyon ABŞ dollarından çox məbləğ investisiya verilib. Hazırda 300 min ABŞ dollarından çox məbləğin daha altı startapa ayrılması üzərində işlər gedir. 2024-cü ildə isə akselerasiya proqramları çərçivəsində bir milyon avroya yaxın investisiya yerli startaplara təqdim olunub".

Yerli mentorların azlığı əsas problemlərdən biridir

İRİA-nın məlumatına görə, regionların inkişafı da diqqət mərkəzindədir. Ötən il oktyabr və noyabr aylarında keçirilən hakatonlarda 50-dən çox layihə iştirak edib: "İnkişaf prosesi təbii olaraq müəyyən çətinliklərlə müşayiət olunur. Məsələn, yerli mentorların azlığı əsas problemlərdən biri olaraq qalır. Lakin bu sahədə də irəliləyiş əldə etmək üçün ciddi addımlar atılır. 2023-cü ildən bu yana 100-dən çox yerli mentorun yetişdirilməsi dəstəklənib və onlar hazırda ekosistemdə fəal şəkildə iştirak edərək öz bilik və təcrübələrini bölüşürlər. Bu sahənin daha da genişlənməsi üçün peşəkar mütəxəssislərin sahibkarlıq istiqaməti ilə bağlı öyrənmələri, sahibkarlığın müasir dövrdə nə qədər perspektivli bir yol olduğunu anlamaları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı, media vasitələrinin bu istiqamətdə maarifləndirmə və təbliğat işlərinə cəlb olunması, sahibkarlığın cəmiyyət arasında daha geniş təşviqi üçün vacibdir".

Keyfiyyətin aşağı olmasının müxtəlif səbəbləri var

"İstiqbal-1" dron layihəsinin həmmüəllifi, innovasiya üzrə Gənclər üçün Prezident mükafatçısı Suat Muradov deyir ki, minimal işlək məhsul səviyyəsi (MVP) məhsulun ilkin minimal işlək versiyasıdır. Onların keyfiyyətli olmamasının müxtəlif səbəbləri var: "Birincisi, bizdəki inkubatorlar, akselerasiya mərkəzləri hələ təzə-təzə təşəbbüslər irəli sürməyə başlayıblar. Bir şeylər yeni olanda, bir növ xaricdən klonlama prosesi ilə gedir. Yəni, adətən daha çox Dubaydakı, Rusiyadakı modellər Azərbaycana klonlanır. Burada problem odur ki, Azərbaycan konteksti həmişə nəzərə alınmır. Belə rəqabət mühitlərində haradakı resurslar məhduddur, haradakı maliyyə vəsaitləri ayrılır və yeni fürsətlər var, həmin təşəbbüsün fokusu ya özünüreklam, ya da sadəcə vəsaitə çıxış və onun istismarı olur. Proqressiv opportunizm baş verir. Bunun da nəticəsi odur ki, keyfiyyətə yox, kəmiyyətə fokuslanma çox olur".

Pul ayrılır, amma keyfiyyətli iş olmur

Bəzi startapların keyfiyyətli olmaması məsələsinə gəldikdə isə, həmsöhbətimiz bildirir ki, "Startup Pitch" düzgün qurulmur: "Startup Pitch" startapın mahiyyətini, ideyasını, planını və potensialını izah edən təqdimatdır. Təqdimat zamanı startapçı investorları inandırmalıdır ki, onların startapına investisiya ayırmağa dəyər. Bir növ satış platformasının demosudur. "Pitch"lər adətən bir neçə dəqiqə çəkir. Orada bazar araşdırması olmalıdır. Burada startapın hansı bazarı hədəflədiyini və müştərilərin hansı problemləri həll edə biləcəyini qeyd etmək lazımdır. Həmçinin hansı rəqiblərin olduğu və startapın onlardan nə ilə fərqləndiyi də izah olunmalıdır. Pul ayrılır, amma ortada keyfiyyətli iş olmur".

65 uğurlu rəqəmdir

İnvestisiya məsələsində gəldikdə isə, S.Muradov Azərbaycanda yatırım bazarının ümumilikdə kifayət qədər zəif olduğunu düşünür: "Bizdə böyük yatırımçılar çoxdur. Onlar da daha konservativ sahələrə yatırım edirlər. Bu tip sahələrə onların yatırımlarını gözləmək Azərbaycan mühitində real deyil. Bəli, akselerasiya mərkəzlərindən həqiqətən yararlanan, fayda götürən komandalar var, amma bu say kifayət qədər deyil. Çünki mərkəzlərə baş çəkən investorların çox kiçik faizi yatırım edir. Hazırkı reallıqda 65 rəqəmi olduqca uğurlu rəqəmdir".

Wi-Fi şəbəkələrinin geniş istifadəsi, eyni zamanda, təhlükəsizlik məsələlərini də gündəmə gətirir. Bir çox insanlar evdə, ofisdə və ictimai məkanlarda internetə qoşularkən kiberhücum riski ilə üzləşə bilər. Xüsusilə gecə saatlarında Wi-Fi şəbəkəsinin aktiv qalması ilə bağlı ortaya çıxan narahatlıqlar geniş müzakirə mövzusudur.

İnformasiya təhlükəsizliyi üzrə mütəxəssis Asif Rzayev məsələ ilə bağlı bir sıra nüansları “Yeni Sabah”la bölüşüb:
“Wi-Fi şəbəkəsi açıq olduqda, xüsusilə zəif şifrələmə və ya standart parol istifadə edilirsə, kiberinayətkarlar bu şəbəkəni hədəfə ala bilərlər. Gecələr istifadə az olduğundan şəbəkə hücum üçün daha asan hədəf ola bilər”.
Ekspert gecə bu riskin niyə daha yüksək ola biləcəyini də açıqlayıb:
“Gecə saatlarında şəbəkə istifadəçiləri aktiv olmadıqda, şübhəli fəaliyyətləri dərhal aşkar etmək çətin ola bilər. Wi-Fi şəbəkəmiz düzgün konfiqurasiya olunubsa (güclü şifrələmə, dayanıqlı parol və müntəzəm yeniləmələr) gecə onu açıq saxlamaq ciddi risk yaratmır”.
A.Rzayev Wi-Fi şəbəkələrində kiberhücumdan qorunmaq üçün bəzi tövsiyələr verib:
“Wi-Fi şəbəkəniz üçün WPA3 (və ya ən azı WPA2) şifrələməsini aktiv edin. WEP kimi köhnə şifrələmə metodlarından istifadə etməyin.

Asan tapılan və ya standart parollardan istifadə etməyin. Şəbəkəniz üçün unikal, uzun və mürəkkəb parol təyin edin.

SSID (şəbəkə adını) yayımını söndürməklə şəbəkəni gizli edə bilərik. Bu, şəbəkəni hədəfə almağı çətinləşdirə bilər.

Yalnız icazə verilmiş cihazların şəbəkəyə qoşulmasına imkan verən MAC ünvan filtirləmə funksiyasını aktiv edə bilərik.

Router üzərində daxili firewall funksiyasını aktivləşdirə bilərik”.

Keçən ilin avqust ayında Yerə yaxın ərazidə aşkarlanan kiçik bir asteroid, ehtimal ki, on minlərlə il əvvəl Ay səthinə dəyən zərbə nəticəsində kosmosa atılıb. Alimlər, qeydə alınan bu qırığı özünəməxsus bir "mini-Ay" kimi təsvir edirlər.

Qaynarinfo "The New York Times"a istinadla yazır ki, ölçüsü məktəb avtobusu boyda olan, 2024 PT5 adlanan bu kosmik obyekt ötən payız Yer kürəsinin yeni "mini-Ay"ı kimi tanınıb.

Ötən il astronomlar onu daha yaxından araşdırmaq üçün tələsiblər, çünki həmin vaxt obyekt planetimizə kifayət qədər yaxın olub. İndi isə mütəxəssislərdən ibarət qrup belə qənaətə gəlib ki, 2024 PT5 Ayın bir fraqmentidir.

"Bu obyekt, çox güman ki, on minlərlə il əvvəl Ay səthinə dəyən zərbənin nəticəsində kosmosa atılıb", – deyə məqalədə qeyd olunur.

Qeyd edildiyi kimi, bu, alimlərin yaxın yer orbitindəki obyektləri Ay ilə əlaqələndirdiyi ikinci hadisədir. Xüsusilə, 2021-ci ildə 469219 Kamoʻoalewa adlı başqa bir asteroidin mənşəyi haqqında da oxşar fərziyyə irəli sürülmüşdü. Bu kəşflər göstərir ki, keçmişdə bir sıra "Ay qırıntıları" kosmosa çıxıb və bu, alimlərə yalnız son dövrlərdə məlum olub.

"Ay parçalarının bu cür yaxın orbitlərdə gizlənə biləcəyini bilirdik", – deyə araşdırmanın baş müəllifi, Lowel Rəsədxanasından Teddi Karet bildirir.

Məqalədə qeyd edilir ki, Yer tez-tez müvəqqəti peyk və ya "qeyri-sabit peyk" rolunu oynayan asteroid və meteoroidlərlə üzləşir. Müasir rəsədxanalar, o cümlədən Asteroidlərin Yerə Təsiri Əlaqə Sistemi (ATLAS) bu cür obyektlərin aşkarlanması üçün istifadə olunur. Belə obyektlərin araşdırılması üçün vaxt məhduddur – bu peyklər Yerə yaxın ərazidə yalnız bir neçə həftə və ya ay qalır.
2024 PT5 ilk dəfə 7 avqustda aşkar edilib. Artıq 16 avqustda Kareta komandası bu obyekti Arizona və NASA-nın Havaylardakı infraqırmızı teleskopu ilə qeydə alıb.

Kareta 2024 PT5-in işıq xüsusiyyətlərini "Apollon" missiyaları və sovet avtomatik stansiyaları tərəfindən toplanan Ay nümunələri ilə müqayisə edib. Tədqiqat asteroidin tərkibinin Ayın silikat süxurları ilə eyni olduğunu göstərib. Bundan əlavə, onun "nal" formalı trayektoriyası onun lokal mənşəyinə işarə edir.
Arizona Universitetindən professor Vişnu Reddi tərəfindən aparılan analiz, 2024 PT5-in mənşəyinin Ay olduğunu təsdiq edir. Ancaq bu hipotezi fiziki nümunə olmadan təsdiqləmək mümkün deyil.

"Dolay sübutlar Ay mənşəyini ən məntiqli variant edir. Lakin nümunəni Yerə gətirmədən bu fraqmentin Ay olduğunu tam dəqiqliklə söyləmək mümkün deyil," – deyə o bildirib.

Qeyd olunur ki, 2024 PT5 fraqmentlərinin Yer üzündə araşdırılması üçün hazırda plan yoxdur. Bununla yanaşı, Çin 469219 Kamoʻoalewa obyektindən nümunələr toplamaq üçün Tianwen-2 missiyasını hazırlayır.

Eyni zamanda, Madrid Universitetindən astronom Raul de la Fuente Markos bu obyektin Ay mənşəyinin "inandırıcı sübut" olduğunu deyib. Onun yaxın vaxtlarda nəşr ediləcək araşdırması, Ayın daha bir ehtimal olunan fraqmenti – 2022NX1 asteroidini aşkarlayıb.

Bu kəşflər Ayın süxur formalaşdırma proseslərini daha yaxşı anlamağa kömək edir və insanlarda Yer üçün heç bir təhlükə yaratmayan "mini-Aylar"a maraq oyadır.

Giriş
Süni intellektin (AI) sürətli inkişafı onun insan intellektini ötüb keçərək ciddi zərər verə biləcəyinə dair narahatlıqlar yaratmışdır. Bununla belə, tarix göstərir ki, insanlıq həmişə texnoloji inqilablardan ehtiyat edib və onların mümkün mənfi nəticələrindən qorxub. Bu esse sübut etməyi məqsəd qoyur ki, AI, əvvəlki texnoloji inkişaflar kimi, nəticədə cəmiyyətə fayda verəcək və narahatlıq üçün əsas olmamalıdır. Belə narahatçılıq əsasən müsəlmanlar və süni intellektin mahiyyətini, necə proqralaşdırıldığını başa düşməyən şəxslər arasında daha çox yayılmışdır.
Tarixi Qorxular və Texnoloji İnqilablar
Tarix boyu hər böyük texnoloji inqilab qorxu və şübhə ilə qarşılanmışdır. Elektrikin ilk dəfə 19-cu əsrin sonlarında kəşf edilərək istismar edilməsi zamanı insanlar onun potensial təhlükələrindən, məsələn, elektrik şoku və yanğınlardan qorxurdular. Bununla belə, elektrik müasir həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş, evləri, sənayeləri və yenilikləri gücləndirmişdir. Birinci sənaye inqilabının əsas amili buxar mühərriki çıxanda eyni hadisələr baş vermişdir.
20-ci əsrin ortalarında nüvə texnologiyasının inkişafı da geniş yayılmış qorxu yaratdı. Nüvə silahlarının dağıdıcı gücü İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Xirosima və Naqasakidəki bombalama hadisələrində aydın oldu. Bu qorxulara baxmayaraq, nüvə texnologiyası da əhəmiyyətli faydalar gətirdi, məsələn, tibbi müalicələrdə, enerji istehsalında və elmi tədqiqatlarda irəliləyişlər oldu, amma dünya dağılmadı.
20-ci əsrin sonlarında kompüter texnologiyası və internetin yayılması iş yerlərinin dəyişdirilməsi, gizliliyin pozulması və potensial sui-istifadə haqqında narahatlıqları artırdı. Buna baxmayaraq, kompüterlər və internet rabitə, təhsil, ticarət və əyləncəni inqilab etmiş və gündəlik həyatımızda əvəzolunmaz alətlərə çevrilmişdir.
Süni İntellekt: Yeni Sərhəd
Sİ texnoloji inkişafın ən son sərhədini təmsil edir və sənayeləri dəyişdirmək, məhsuldarlığı artırmaq və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq potensialına malikdir. AI-nin insan intellektini ötüb keçərək zərər verə biləcəyinə dair narahatlıqlar başa düşüləndir, lakin bu qorxuların tarixi kontekstini dərk etmək vacibdir.
Sİ artıq müxtəlif sahələrdə əhəmiyyətli faydalar gətirir. Səhiyyədə AI ilə təmin edilmiş diaqnostik vasitələr və fərdiləşdirilmiş müalicə planları xəstə nəticələrini yaxşılaşdırır, süni göz artıq bu günlük sabahlıqdır.Nəqliyyatda, sürücüsüz avtomobillər qəzaların azalmasına və mobilliyin artmasına vəd verir. Biznesdə, AI idarə olunan analitiklər və avtomatlaşdırma məhsuldarlığı artırır və məlumatlarla idarə olunan qərar qəbul etməyə imkan verir.
Narahatlıqları Əhatə Etmək və İmkanları Qəbul Etmək
AI-nin inkişafının cəmiyyət dəyərləri ilə uyğunlaşmasını və potensial risklərin qarşısının alınmasını təmin etmək üçün etik qaydalar və tənzimləyici çərçivələr yaratmaq vacibdir. Siyasətçilər, tədqiqatçılar və ictimaiyyət arasında şəffaf və əhatəli müzakirələr narahatlıqları həll etməyə və AI-nin məsuliyyətli inkişafını formalaşdırmağa kömək edə bilər.
Ölkəmizdə "ölü qalan" bu sahənin inkişafı üzrə ciddi proqram hazırlayıb geniş fəaliyyətə başlamaq lazımdı. Bu sahənin inkişafı üzrə Azərbaycan dünya ölkələri üzrə sonuncu beşlikdədir.
Bundan əlavə, AI-nin imkanları və məhdudiyyətləri haqqında ictimai anlayışı və məlumatlılığı artırmaq qorxuları azaltmağa və məlumatlı qərar qəbul etməyə təşviq edə bilər. AI-ni müsbət dəyişiklik üçün bir vasitə kimi qəbul edərək, cəmiyyət qlobal problemləri, məsələn, iqlim dəyişikliyi, səhiyyə bərabərsizliyi və iqtisadi bərabərsizlik kimi məsələləri həll etmək potensialını istifadə edə bilər.
Nəticə
Tarix göstərir ki, texnoloji inqilablar tez-tez qorxu və narahatlıq yaradır, lakin onlar həm də transformativ faydalar gətirir. Elektrik, nüvə texnologiyası və kompüterlər həyatımızı yaxşılaşdırdığı kimi, AI də irəliləyiş və yenilikləri təşviq etmək potensialına malikdir. Narahatlıqları əhatə edərək və məsuliyyətli inkişafı təşviq edərək, AI-nin insan qabiliyyətlərini artıran və cəmiyyəti yaxşılaşdıran bir güc kimi xidmət etməsini təmin edə bilərik.
Dərin hörmətlə. Prof. Saleh Məmmədov
TEREF