AMD, “Intel” və bir sıra texnologiya şirkətləri Britaniya çip dizayneri ARM-ə qarşı güclərini birləşdirir.

İndex.az xəbər verir ki, “Intel” və onun rəqibi AMD-ni bir-birinə yaxınlaşdıran ARM-in sürətli yüksəlişi olub.

“Apple” yeni çıxardığı “iPhone” seriyalı telefonlarında “Intel” əvəzinə süni intellekt üçün ARM çiplərindən istifadə etdi.

Bu isə digər şirkətlər üçün bir xəbərdarlıq siqnalı oldu.

Bu ittifaqa qoşulan şirkətlər arasında “Microsoft”, “Google”, “Meta” və “Lenovo” kimi şirkətlərin olduğu bildirilir.

Dünyada internet azadlığı 14-cü ildir ardıcıl geriləyir. Senzura və kontentin manipulyasiyası seçicilərin dünyadakı seçkilərlə bağlı bilgili qərarlar vermə bacarığına zərbə vurub. Bunu "Freedom House" insan haqları təşkilatı 2023-cü ilin iyunundan 2024-cü ilin mayınadək olan dövrə aid hesabatında bildirir.

"İnternet azadlığı 2024" adlı hesabatın əhatələdiyi 72 ölkədən 27-sində onlayn insan haqlarının müdafiəsinin zəiflədiyi, 18-sində isə təkmilləşdiyi bildirilir.

100 bal internetin ən azad, 0 isə ən az azad olduğu ölkə deməkdir. 100-70 xal yığan ölkələr AZAD, 69-40 xal QISMƏN AZAD, 39-0 xal yığanlar isə QEYRI-AZAD ölkələr sayılıblar.

Reytinqin necə hesablanmasına gəlincə, burada internetə çıxışa əngəllər, kontentə məhdudiyyətlər və istifadəçi hüquqlarının pozulması nəzərə alınıb.

Azərbaycan və qonşuları

Azərbaycan 34 xalla yenə "qeyri-azad" ölkələr sırasında yer alıb, ötən illə müqayisədə 3 xal itirib. Belarus, İraq və Zimbabve Azərbaycanla bir sırada yer alıblar, 3 xal az qazanıb. Ən böyük düşüşü isə 4 xal geriləmə ilə Qırğızıstan əldə edib.

Azərbaycanın qonşularından Rusiya, Türkiyə, İran "qeyri-azad" ölkələr sırasındadır.

Gürcüstan və Ermənistan isə 74 xalla "azad" ölkələr kateqoriyasına salınıb.

Hesabatda deyilir ki, 2023-cü ilin sentyabrında Qarabağda hərbi əməliyyat zamanı Bakıda bir neçə nəfər, o cümlədən keçmiş diplomat Emin İbrahimov bir aylığa saxlanılıb. Buna əməliyyatı tənqid edən, yaxud münaqişənin dinc həllinə çağıran sosial media postları səbəb olub.

Rəsmi Bakı sözügedən hərbi əməliyyatla ərazi bütövlüyünü bərpa edib. Bundan sonra Qarabağdan ermənilərin kütləvi köçü başlanıb. Ermənistan bunu "etnik təmizləmə" adlandırsa da, Bakı iddiaları rədd edib, ermənilərə reinteqrasiya planı təqdim etdiyini bildirib.

Keçmiş diplomat E.İbrahimov isə bu ilin iyulunda, bu dəfə xuliqanlıq ittihamı ilə saxlanılıb. Özü ittihamı qurama sayır.

Seçkilər necə manipulyasiya edilir

"Freedom House" onu da qeyd edir ki, avtoritar ölkələrdə hökumətyönlü şərhçilər səfərbər olunaraq "biabırçı" saxta seçkiləri azad və ədalətli kimi qələmə veriblər. Azərbaycanın da bu ilin fevralında keçirilən növbədənkənar prezident seçkisinə bütün dünyadan kontent yaradıcılarını dəvət etdiyi, onların səyahət və Bakıda qalma xərclərini çəkdiyi vurğulanır. Deyilir ki, həmin seçki prezident İlham Əliyevin qələbəsi üçün sərt manipulyasiya edilib, saxta seçki müşahidə missiyalarını maliyyələşdirməklə seçkiyə legitimlik donu geyindirilib.

Azərbaycan rəsmiləri bu hesabata, hələlik, münasibət açıqlamayıblar. Ancaq "Freedom House", eləcə də digər insan haqları qurumlarının daha öncəki hesabatları sərt tənqid olunub, bu qurumlar Azərbaycana qarşı koordinasiyaları fəaliyyətdə ittiham ediliblər.

Bu il ölkədə növbədənkənar parlament seçkiləri də keçirilib. Hakimiyyət hər iki seçkinin demokratik keçdiyini desə də, ATƏT DTİHB seçkilərin məhdudlaşdırıcı, rəqabətsiz mühitdə gerçəkləşdirildiyini bildirib. Müstəqil müşahidəçilər və media qurumları çoxsaylı pozuntuları qeydə alıblar.

Hesabatda Avrasiyada internet azadlığının gerilədiyi, Rusiyanın 20 xalla regionda ən az xalı qazandığı vurğulanır. Kremlin Ukraynaya qarşı tammiqyaslı işğalı isə bu ölkədə internet azadlığına zərbə vurub, belə ki, Rusiya ordusu internet infrastrukturunu dağıdıb, işğal etdiyi ərazilərdə təkmil senzura rejimi qurub.

Myanma və Çin dünyada internet azadlığı üçün ən pis mühitin olduğu ölkələr sayılıb.

Astronomlar hesab edirlər ki, onların tapıntıları bu cür təhlükələri aşkar etmək üçün sayıqlıq və daha yaxşı imkanlara ehtiyac olduğunu vurğulayır.

QHT.az xəbər verir ki, 14-ə qədər "kilometr sinifli" asteroidlər, Yer kürəsinin yaxınlığında sürüklənən kimi görünən çoxdan qorxulu kosmik tullantı axınında gizlənə bilər. Bu yaxınlarda Taurid dəstəsində "Qiyamət Asteroid Swarm" adlandırılan böyük asteroidlər üçün aparılan "ov" astronomların gözlədiyindən daha az sayda asteroid aşkar edib.

Layihəyə rəhbərlik edən Merilend Universitetinin Astronomiya Departamentinin doktorantı Quanzhi Ye, "Xoşbəxtlikdən, sürüdə bu böyük ölçüyə uyğun gələn yalnız 9-14 asteroid olduğunu tapdıq" dedi. Astronomlar, Taurid sürüsündən nəhəng kosmik qayaları aşkar etmək üçün Kaliforniyadakı Palomar Rəsədxanasındakı Zwicky Transient Facility teleskopundan istifadə edərək gecə səmasını skan ediblər. Onların tapıntıları, Taurid sürüsündən böyük asteroidlə toqquşma riskinin daha az olduğunu göstərir.

Bu sürünün 20.000-30.000 il əvvəl parçalanmış 100 km diametrli asteroid və ya kometin qalıqları olduğu güman edilir. Astronomlar, sürü yaradan ana cismin ehtimal edilən diametrinin 10 kilometrə yaxın olduğunu bildirərək, asteroidlərin təsirlərinə qarşı hələ də diqqətli olmaq lazım olduğunu, amma nəticələrin daha rahat bir yanaşma üçün ümidverici olduğunu qeyd ediblər.

Məşhur "Electrek" nəşri "DHL" şirkətinin təcrübəsinə əsaslanaraq "Tesla Semi" elektrik yük maşınının imkanlarını qiymətləndirib.

İqtisadiyyat.az-ın məlumatına görə, hesabatda qeyd edilir ki, "Semi" 2017-ci ildə təqdim olunsa da, onu kommersiya məqsədi ilə yalnız son illərdə istifadə etməyə başlayıblar.

"DHL" yeddi il əvvəl bu yük maşınlarından bir neçəsini alıb və onları ətraflı şəkildə sınaqdan keçirib. Yük maşınları 5000 kilometr məsafədə yük daşınma zəncirinə inteqrasiya edilib.

34 ton yüklənmiş "Tesla Semi" elektrik yük maşını bir dəfə enerji doldurulmaqla 625 kilometr məsafə qət edib. Şirkət həmçinin bu texnikadan istifadə etməklə yük daşınmalarına xeyli qənaət olunduğunu açıqlayıb.

Yük maşınının orta səmərəliliyi mil başına 1,72 kilovat-saat olub, bu da "Tesla"nın əvvəlcədən proqnozlaşdırdığı göstəricilərə uyğun gəlib. Bu hər mil üçün təxminən 15 sent (təxminən 26 qəpik) xərc etməyə imkan verir və bu da xərclərin azaldılması üçün böyük imkanlar yaradır.

Hazırda "Tesla Semi" yalnız ABŞ-də istifadə olunur, lakin "DHL" gələcəkdə bu elektrik yük maşınlarını Avropada istifadə etməyi planlaşdırır.

Google süni intellektdən istifadənin artması üçün lazım olan enerjini istehsal etmək üçün mini nüvə reaktorları parkı satın alıb.

Bu dünyada ilk sövdələşmədə ABŞ texnologiya şirkəti Kaliforniyadakı Kairos Power-dan altı və ya yeddi kiçik nüvə reaktoru (SMR) sifariş edib. Birincisi 2030-cu ilə, qalanları isə 2035-ci ilə qədər tamamlanacaq.

Google ümid edir ki, bu sövdələşmə böyük miqdarda elektrik tələb edən məlumat mərkəzlərini gücləndirmək üçün aşağı karbonlu həll yolu təqdim edəcək.

Alphabetə məxsus ABŞ şirkəti nüvə reaktorlarına elektrik tələbatını etibarlı şəkildə ödəməyə kömək edə biləcək təmiz, 24 saatlıq enerji mənbəyi təmin etdiyini bildirib.

Soruşurlar ki, niyə iştirak etmədim.
Düzü, həmin tədbirdən öncə açıqlanan “Qlobal İnnovasiya İndeksi 2024” hesabatı, innovasiya reytinqdə Azərbaycanın gözlənilmədən xeyli geriləməsi və uyğun olmayan ölkələrlə bir yerdə sıralanması məni çox düşündürmüşdü.
Potensial imkanlarımıza heç yaxın gəlməyəcək ölkələrlə bir yerdəyik bu hesabatda. Təəssüf ki, reallıq da təxminən hesabatdakına uyğundur.
Öncədən də əlaqəli şəxslərdən Sammitdə nələr gözlənildiyini soruşmuşdum.
Əlbəttə, “INMerge İnnovasiya Sammiti” kimi böyük tədbirlər böyük də əziyyətlə başa gəlir. Təşkilatçıların zəhməti çoxdur. Səsləndirilən mesajlar da faydalıdır.
Bununla belə düşünürəm ki, indiki halda bizə qlobala yönəlik tədbirlədən daha çox, bütün lokal maraqlı tərəfləri, yerli ekosistem iştirakçılarını bir yerə toplayıb MÖVCUD vəziyyətdən çıxış yollarını axtarmaq daha vacibdir.
Hesabatdakı indikatorlara cavabdeh olan qurumların, RİNN, İRİA, ASAN, ETN, İN, KOBİA, Əqli Mülkiyyət Agentliyi və s. qurumların məsul şəxsləri bir araya gəlib, vəziyyətdən çıxış yolları axtarması İNDİKİ ANDA daha məntiqli və doğru olardı.
Anlaşıqlı desəm, 95-ci yerdə olan ölkə üçün PRİORİTETLƏR “INMerge İnnovasiya Sammiti”ində səslənənlərdən çox fərqlidir.
Yeri gəlmişkən, qatılmayan tək mən deyildim

Elmi ixtiralar heç də həmişə bəşəriyyətə fayda vermir. Silahların, nüvə enerjisinin və atom bombalarının yaratdığı dağıdıcı nəticələr bunun ən bariz nümunəsidir… Məsələn, amerikalı mühəndis və kimyaçı Tomas Micli kimi…
O, bəşəriyyətə və ətraf mühitə ən çox ziyan vuran alimlərdən biri kimi tarixdə öz yerini tutub. Onun 1924-cü ildə mətbuat önündəki təqdimatından 100 il keçməsinə baxmayaraq, dünya hələ də iki ixtirasının mənfi təsirlərindən qurtulmağa çalışır.
Tribunainfo.az “Dünyaya ən çox ziyan vuran alim” kimi tanınan Tomas Miclinin qeyri-adi hekayəsini təqdim edir:
1889-cu ildə ABŞ-ın Beaver Falls şəhərində anadan olan kiçik Tomas Micli gənc yaşlarında faydalı proqramlar hazırlamaqda maraqlı olub. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən sürüşkən qarağacların çeynənmiş qabığından beysbol toplarına əyri trayektoriya vermək üçün istifadə edib. Bu təcrübə daha sonra peşəkar oyunçular tərəfindən mənimsənilib.
Micli ilk mühüm elmi işini 1916-cı ildə “General Motors”da (GM) mühərrikin döyülməsi problemini həll etmək vəzifəsi ilə həyata keçirib. O dövrdə avtomobil sənayesi böyük inkişafda idi: “Ford” “Model T”ni inkişaf etdirərkən, GM “Standard Oil” və “DuPont” ilə əməkdaşlıq edərək daha güclü mühərriklər istehsal etməyə çalışırdı.

GM-də tədqiqat rəhbəri Çarlz Ketterinqin rəhbərliyi altında işləyən kiçik Tomas Micli benzinə əlavə edildikdə döyülməni azaldan bir maddə tapmaq üçün minlərlə müxtəlif inqrediyentləri sınayıb. Uzun araşdırmalar nəticəsində o, Ethyl adı ilə satılan tetraetil qurğuşunu kəşf edib. Qurğuşunlu benzin ilk dəfə 1923-cü ildə satışa çıxarılıb və sonra bütün dünyaya yayılıb.
Qurğuşunun insan sağlamlığına zərərləri artıq məlum idi. Lakin bu, Ethylin kommersiya uğurunun qarşısını ala bilmədi. Həmin vaxt qəzetlərdə belə yazılmağa başladı ki, tetraetil qurğuşun istehsal edən laboratoriyalarda işləyən fəhlələr xəstələnir, xeyli insan qurğuşun zəhərlənməsindən əziyyət çəkir.
Bu hadisələrdən sonra Micli mətbuat konfransında insanları qurğuşun zəhərlənməsinə qarşı inandırmağa çalışdı. O, əlinə qurğuşun qatqısını tökərək, sonra tüstünü içinə çəkərək jurnalistlərin qarşısında cəsarətli şou göstərdi. “Mən bunu hər gün edə bilərəm” deyərək hər kəsi özünə inandırmağa çalışdı. Lakin bu hərəkətdən sonra onun qısa müddətdə tibbi yardıma ehtiyacı yarandı. Qurğuşun zəhərlənməsi Miclinin həyatı boyu daima onun üçün təhlükə olaraq qaldı. Bədənində çoxlu qurğuşun olması uzunmüddətli təsirlərə və ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb oldu.
Nyu York Şəhər Universitetinin tarix professoru Gerald Markoviç o illərdə baş verənləri belə xülasə edir:
“Qurşunun toksin olduğu bilindiyi üçün həyəcan siqnalı verildi. Lakin sənayenin mövqeyi ondan ibarət idi ki, avtomobillərin qazından çıxan qurğuşunun insanlara zərər verəcəyinə dair heç bir sübut yoxdur. Tetraetil qurğuşun istehsal edən laboratoriyalarda çalışan insanların xəstələnməyə başlaması hər kəsi narahat edirdi. Bu insanlar qurğuşuna məruz qaldıqları üçün sözün əsl mənasında dəli olurdular. Tomas Miclinin mətbuat konfransında qorxuları sakitləşdirmək üçün əlinə Ethyl tökməsi və içinə çəkməsi tarixin ən maraqlı anlarından biridir. Özünü sözün əsl mənasında zəhərlədi…”
Tetraetil qurğuşundan bir neçə il sonra Micli (yenə Çarlz Ketterinqin təşviqi ilə) diqqətini daha sonra məişət texnikası və kondisionerlərdə istifadə edilən, 1920-ci illərdə ölümcül qəzalara səbəb olan ammonyak kimi soyuducu maddələrə toksik olmayan alternativin yaradılmasına yönəldir.
O, ilk xloroflorokarbon (CFC) kimi metan törəməsi olan və karbon, xlor və flüor atomlarından ibarət Freonu kəşf edir. 1930-cu ildə başqa bir ictimai nümayişdə Micli qazı içinə çəkərək şamı söndürür: bu hərəkət onun təhlükəsizliyini nümayiş etdirmək üçün hazırlanmışdı.

Freon və sonrakı CFC-lər kommersiya uğuru əldə edərək, ABŞ-da kondisionerdən istifadənin sürətlə artmasına səbəb olur. II Dünya müharibəsindən sonra istehsalçılar insektisidlər və saç spreyi kimi bir çox məhsul üçün yanacaq kimi CFC-lərdən istifadə etməyə başlayırlar.
Miclinin ölümündən 30 il sonra, onun iki ixtirasının vurduğu zərər 1970-ci illərin ortalarında ictimaiyyətə məlum olmadan əvvəl, CFC-lər Antarktida üzərində ozon təbəqəsində bir deşik açdı: Artıq əgər nəzarət edilməzsə, bu dəlik Yerdəki bütün həyatı təhlükə altına alacaq dərəcədə genişlənib.
Davam edən sənaye təzyiqi nəticəsində qurğuşunlu benzin ABŞ-da 1996-cı ilə qədər dövriyyədən çıxarılmayıb, sonra tədricən bütün dünyada qadağan edilib. Bundan xilas olan son ölkə olan Əlcəzair 2021-ci ilə qədər qurğuşunlu benzin satmağa davam edib və təyyarə yanacağında qurğuşun qatqılarından istifadə edilməyə davam olunub.

2022-ci ildə aparılan bir araşdırma, ABŞ-ın hazırkı əhalisinin yarısının erkən uşaqlıq dövründə təhlükəli qurğuşun səviyyəsinə məruz qaldığını göstərib. Amma dünyanın kollektiv sağlamlığına dəyən zərəri ölçmək mümkün olmayıb.
1987-ci ildə Monreal Protokolu 1989-2010-cu illərdə CFC-ləri mərhələli şəkildə ləğv etmək üçün imzalanıb və sonradan qadağan edilib. (CFC emissiyaları son vaxtlar yenidən artmaqdadır, bu isə onların hələ də qeyri-qanuni istehsal oluna biləcəyini göstərir) Ozon təbəqəsindəki dəlik sağalır və çox güman ki, bu, növbəti yarım əsr ərzində nadir ekoloji qələbə kimi qeyd ediləcək.
“Ən kədərlisi odur ki, biz mənfi təsirə məruz qalan uşaqların sayını bilmirik. Bir uşağın bədənində qurğuşunun təhlükəsiz səviyyəsi yoxdur. Söhbət yarım əsr və ya daha çox müddətdə mənfi təsirlərə məruz qalan, işlənmiş qazların torpağa və ya küçələrə qarışması nəticəsində qurğuşun tozuna görə həyat şansları azalan on milyonlarla, hətta yüz milyonlarla uşaqdan gedir”, deyə Gerald Markoviç bildidirib.
UNICEF-ə görə, qurğuşun təhlükəsiz məruz qalma səviyyəsi olmayan son dərəcə zəhərli bir maddədir. Xüsusilə uşaqlarda inkişafı pozur, əqli geriliyə səbəb olur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, hər il təxminən 1 milyon insan qurğuşun zəhərlənməsindən ölür.
1947-ci ildə Çarlz Ketterinq tərəfindən yazılmış Milli Elmlər Akademiyasının bioqrafik memuar kitabı Miclini tərifləyərək yazır: “O, gərgin, rəngarəng və yüksək yaradıcılıq həyatından dünyaya böyük miras qoyub”.
Micli ona görə unikaldır ki, iki belə ixtira hazırlayıb. Ona ekoloji düşmən kimi baxmaq cazibədar olsa da, ekspertlər onun rolunun daha çox maşındakı dişli çarxa bənzədiyini deyirlər. Məsələn, Virciniyadakı Radford Universitetinin kommunikasiya professoru Bill Kovarik deyir: “Tomas Micli sadəcə bir işçi idi. Bu, şirkətin maliyyələşdirdiyi bir araşdırma olub. Əgər Micli olmasaydı, başqası bu həll yollarını tapa bilərdi”.

1940-cı ildə insult keçirərək ciddi şəkildə əlil olan Micli daha bir ixtira edib: Onu çarpayıdan qaldıran, kəndir və çarxlardan istifadə edərək avtonom şəkildə əlil arabasına daşıyan maşın.
Lakin 1944-cü il noyabrın 2-də maşına ilişib və o, boğularaq ölüb. Uzun müddət ki, onun öz ixtirasına görə öldüyü düşünülüb. Lakin Bill Kovarik Miclinin intihar etdiyini düşünür və bununla bağlı sübutların olduğunu iddia edir.

Onun 26 təkəri, hovuzu, böyük ölçülü çarpayısı və helikopter meydançası var.
70-ci illərin "Cadillac Eldorado" model limuzini dünyanın ən böyük avtomobili kimi tanınır.
Amerikada yerləşən bu nəhəng avtomobil 13 ox və 26 təkərlə təchiz olunub!
Avtomobil kolleksiyaçısı Cey Ohrberg 1986-cı ildə 18 metr 28 santimetrə qədər uzanan 1976-cı il "Cadillac Eldorado"nu dizayn edib.
Avtomobil elə həmin il Ginnesin Rekordlar Kitabına düşüb.
1990-cı illərdə filmlər üçün icarəyə götürülən avtomobil bir müddət sonra unudulub.
Avtomobil həvəskarı və muzey sahibi Maykl Dezer anbarda tərk edilmiş avtomobili dəyişdirmək üçün alıb.
Hüseyn İbadlı
TEREF

Amerikanın elektromobil istehsalçısı “Tesla” yeni sürücüsüz “Cybercab” taksilərini təqdim edib.

Xarici media xəbər verir ki, “Biz, Robot” (“We, Robot”) adlı təqdimat mərasimi Kaliforniya ştatında “Warner Bros.” studiyasında baş tutub.

Robotlaşdırılmış yeni taksiləri təqdim edən şirkət rəhbəri İlon Mask tədbir məkanına sözügedən avtomobillərdən biri ilə gəlib. Onun sözlərinə görə, yeni taksilərin nə əyləci, nə sükanı var.

Bildirilib ki, gələcəkdə bu avtomobillə səfər adi avtomobillə olduğundan on dəfə daha sadə olacaq.

Milyarder, həmçinin qeyd edib ki, artıq 50 ədəd “Cybercab” mövcuddur. Yeni avtomobilin dəyəri 30 min dollardan başlayır. Bununla belə, istifadəçilər bir mil (1,609344 km) üçün 30-40 sent ödəyərək bu taksi ilə səfər edə bilərlər.

Demişdik.
Marketinqdə fərqli mənzərə yaranır. Digitaı imkanlar daha böyük biznes uğuru vəd edir. Azərbaycanda hələ də UNEC də daxil rəqəmsal iqtisadiyyata aid ixtisaslar yoxdur. Məsələn "Maliyyə mühəndisliyi" ixtisası. Yenə azı 50 il geridə adıımlayırıq.
Kimsə fərqində deyil, gizli bazar küncləri - bəzi məhsullar və xidmətlər müəyyən bazarlarda az tədarük edildikdə və ya böyük oyunçular tərəfindən nəzərə alınmadıqda, kiçik müəssisələr üçün orada böyük imkanlar yarana bilər.
Bunun mahiyyətini anlayan var? Çətin. "Ç" səsi ilə "C" səsini qarışdırıb fərqli dodaqdəyməzlərlə danışan marektoloq seminaristlər - pul qazana bilərsiniz, amma uğur vəd edə bimirsiniz.
Başqa bir məqam - Data-driven və AI tətbiqi - investorlar və şirkətlər məlumat analitikası və süni intellekt (AI) vasitəsilə bazarlarda gizli tendensiyaları kəşf edə bilrələr.
Daha sonra investisiya imkanlarını təyin edə bilərlər.
Razi Abasbəyli
TEREF