Martın 27-si Azərbaycanda Elm Günüdür.
Cəmiyyətin inkişafında elmin əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, Prezident İlham Əliyevin 2018-ci il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycanda Elm Günü təsis edilib. Bu əlamətdar gün artıq 7 ildir ki, bütövlükdə Azərbaycan elmi ictimaiyyətinin bayramı kimi qeyd olunur.
Azərbaycanda elmin çox zəngin tarixi və ənənələri var. Əsrlər boyu Azərbaycan alimləri elmi təfəkkürün müxtəlif sahələrində meydana gətirdikləri kəşflərlə bəşəriyyətin elmi xəzinəsinə böyük töhfələr veriblər.
“Elm günü”nün qeyd olunması bütün ölkə üzrə elm sahəsində fəaliyyət göstərən alim və mütəxəssisləri bir araya gətirməklə yanaşı, həm də əldə olunan elmi nailiyyətləri ictimaiyyətə təqdim etməyə, çatışmazlıqları geniş şəkildə müzakirə etməyə və problemlərin həlli ətrafında birləşməyə imkan verir. Bütün elm sahəsində çalışan alimlər “Elm günü”nün ölkəmizin müasir elminin inkişafında əhəmiyyətini və bu günün necə qürurverici olduğunu anlayaraq öz dövlətlətinin və xalqının gələcək yüksək inkişafı naminə səylə çalışır.

Azərbaycanda 27 mart tarixinin “Elm günü” kimi seçilməsi heç də təsadüfi deyil. Bu tarix müstəqil respublikamız üçün əlamətdar bir vaxta, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının təsis olunduğu günə təsadüf edir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin “Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının yaradılması haqqında” 1945-ci il 27 mart tarixli, 316 saylı qərarı ilə ölkəmizdə Elmlər Akademiyasının təsis edilməsi rəsmiləşdirilib, onun Nizamnaməsi təsdiq olunub.
Hazırda Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafı dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindən biridir. Azərbaycan elmində islahatların aparılması, mövcud problemlərin aradan qaldırılması və elmin qarşısında duran strateji vəzifələrin icrası, həmçinin ölkədə elmin davamlı inkişafının təmin edilməsi məqsədilə Prezident İlham Əliyev tərəfindən müvafiq fərman və sərəncamlar imzalanıb.

Təhsil eksperti Kamran Əsədov isə "Sherg.az"a açıqlamasında deyib ki, bu gün biz yalnız elm adamlarını təbrik etməklə kifayətlənməməliyik:

"Həm də elmin Azərbaycandakı real vəziyyəti ilə üz-üzə dayanmalıyıq. Çünki statistik göstəricilər sübut edir ki, ölkəmizdə elmin inkişafı ciddi şəkildə dayanıqsızdır və sistemli problemlərlə qarşı-qarşıyadır.
2023-cü ildə Scimago Institutions Rankings məlumatlarına əsasən Azərbaycan elmi dünya reytinqində 113-cü yerdə qərarlaşıb. Bu göstərici ilə biz hətta Gürcüstan kimi əhalisi və resursları bizdən az olan ölkədən belə geri qalırıq. Elm və Ali Təhsil üzrə Qlobal İnnovasiya İndeksində də Azərbaycanın mövqeyi zəifdir — 2023-cü ildə 138 ölkə arasında 92-ci yer. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, ölkəmizin beynəlxalq elmi məkanla inteqrasiyasında ciddi boşluqlar var.
Halbuki elmi inkişaf təkcə universitetlərdə və laboratoriyalarda baş vermir. O həm də ölkənin beynəlxalq rəqabət gücünü, innovativ potensialını, iqtisadi müstəqilliyini formalaşdırır. Elmə sərmayə qoymayan ölkə gələcəyə sərmayə qoymur".

K. Əsədovun sözlərinə görə, Azərbaycanda elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsində əsas yük hələ də dövlət büdcəsinin üzərindədir:
"2024-cü ilin dövlət büdcəsində elmi tədqiqatlara ayrılan vəsait 95 milyon manat təşkil edib. Bu ümumi büdcənin cəmi 0.5%-i deməkdir. Müqayisə üçün: Avropa İttifaqı ölkələri elmə orta hesabla 2-3% arası vəsait ayırırlar. İsrail bu rəqəmi 4.9%-ə, Cənubi Koreya isə 4.6%-ə çatdırıb. Yəni inkişaf etmiş ölkələr elmi strateji sahə kimi görür biz isə hələ də onu simvolik səviyyədə dəstəkləyirik.
Digər böyük problem — elmi kadrların sosial rifahıdır. Elmi-tədqiqat institutlarında çalışan alimlərin orta aylıq maaşı 400-600 manat arasında dəyişir. Bu maaşla nə elmi fəaliyyət mümkündür, nə də normal yaşam. Gənclərin elmə maraq göstərməməsinin əsas səbəblərindən biri də budur. Onlar elmə yox daha gəlirli sahələrə yönəlirlər.
Azərbaycanda fəlsəfə doktoru və elmlər doktoru elmi dərəcəsi olanların sayı son illər artsa da bu artım daha çox formaldır. Keyfiyyətli tədqiqat işi aparan alimlərin sayı çox azdır. Bunun bir səbəbi də elmdə hökm sürən məmurlaşma və qapalı struktur sistemidir. Gənc alimlərə meydan verilmir, təşəbbüslər dəstəklənmir, elmi layihələr isə çox zaman ya formal şəkildə bölüşdürülür ya da inzibati əngəllərlə qarşılaşır".

Ekspert hesab edir ki, elmi mühitdə məmur düşüncəsi hökm sürdükcə orada yaradıcı tədqiqat ruhu ola bilməz. Elm təşəbbüs, cəsarət, risk və yenilik tələb edir. Bu dəyərləri boğan bir sistem sadəcə “mövcudluq” səviyyəsində qalacaq: "Hökumət son illərdə müəyyən addımlar atıb:
“Elm haqqında qanun” qəbul edilib, elmi fəaliyyətlərin maliyyələşdirilməsi üçün yeni fondlar yaradılıb. Lakin bu addımlar hələ ki, nəticə verməyib. Əgər bu siyasət real islahatla müşayiət olunmazsa sadəcə qanun və fond yaratmaqla elmi inkişaf etdirmək mümkün olmayacaq. Əsl elmi yüksəliş üçün elmi tədqiqatların maliyyəsi artırılmalı, alimlərin maaşı əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldilməlidir. Həmçinin gənclərin elmə gəlməsi üçün xüsusi stimullaşdırıcı proqramlar həyata keçirilməlidir. Ən əsası da elm məmur əlindən xilas edilməlidir. Fikrimcə bu günkü gündə elm adamları üçün təbrik yox dəyişiklik lazımdır. Elm cəmiyyətin beynidir. Əgər o inkişaf etmirsə, deməli cəmiyyət gələcəyə kor baxır".

Amerikalı milyarder “Microsoft”un həmtəsisçisi Bill Qeyts süni intellektin insanı əvəzləyə bilməyəcəyi 3 peşəni açıqlayıb.

AzFakt.com xarici KİV-ə istinadla xəbər verir ki, o, proqram təminatı, biologiya və enerji sahələrində süni intellektin insan əməyi və zəkasını əvəz edə bilməyəcəyini söyləyib.

Bu sahələrin hələ də insan təcrübəsi və müdaxiləsi tələb etdiyini bildirən Qeyts süni intellektin daha çox təkrarlanan işlərdə təsirli olduğunu deyib.

Milyarderin sözlərinə görə, süni intellekt qarışıq təhlil, texniki bilik və yaradıcılıq tələb edən işləri görə bilməz.

Bu yaxınlarda aparılan bir araşdırma süni intellektin iltihablı bağırsaq xəstəliyi olan insanlarda vaxtından əvvəl ölümü proqnozlaşdıra biləcəyini göstərib. Kanadalı tədqiqatçıların fikrincə, ölümlərin demək olar ki, yarısı belə olub.

AzPost xarici mediaya istinadla bildirir ki, Kanada Crohn xəstəliyi və xoralı kolit də daxil olmaqla iltihablı bağırsaq xəstəliyi (İBH) üzrə liderlərdən biridir. Xəstələr tez-tez digər xroniki xəstəliklərin inkişafını yaşayırlar.

Tədqiqat, İBH olan xəstələrin, xüsusən də gənc yaşda digər xroniki xəstəlikləri inkişaf etdirdikləri təqdirdə vaxtından əvvəl ölüm riski altında olduğunu müəyyən edib. Elm adamları, bu qrup arasında vaxtından əvvəl ölümü proqnozlaşdırmağın mümkün olub-olmadığını görmək üçün ontariyalıların sağlamlıq məlumatlarını təhlil ediblər.

Qastroenteroloq Erik Benhimol deyib: “Erkən yaşda inkişaf edən xroniki xəstəliklər xəstənin sağlamlığına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər”. O əlavə edib ki, tədqiqatın nəticələri vaxtından əvvəl ölüm riski yüksək olan xəstələri müəyyən etməyə və onlara qayğının koordinasiyasını yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər.

2010-2020-ci illər arasında İBH-dən 9278 ölümün təxminən 47 faizi vaxtından əvvəl olub və kişilər arasında bu nisbət daha yüksək olub. Ölümlə nəticələnən ən çox yayılmış xroniki xəstəliklər artrit, hipertoniya, əhval pozğunluğu, böyrək çatışmazlığı və xərçəng olub.

Tədqiqatçılar daha dəqiq proqnozlar vermək üçün 60 yaşından əvvəl diaqnoz qoyulmuş xroniki xəstəliklərin nəzərə alınmasının vacibliyini vurğulayıblar.

Müəlliflər qeyd edirlər ki, “vaxtından əvvəl ölüm bir nəticə olaraq səhiyyə sistemində təkmilləşdirmə imkanlarını daha aydın müəyyən etməyə imkan verir”.

Azərbaycan hökuməti tərəfindən təqdim edilən “2025–2028-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasının Süni İntellekt (İA) Strategiyası” təsdiq edilmişdir. Bu qərar, ölkənin rəqəmsal transformasiya yolunda mühüm addım hesab olunur. Strategiya Prezident İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış və müxtəlif sahələrdə Sİ texnologiyalarının inteqrasiyası və inkişafı üçün geniş məqsədlər çərçivəsində hazırlanmışdır.
Strategiyanın Əsas Məqsədləri
İqtisadi rəqabətqabiliyyət: SI texnologiyaları vasitəsilə ölkə iqtisadiyyatının gücləndirilməsi.
SI-ın tətbiqi: səhiyyə, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və təhsil kimi prioritet sahələrdə SI-ın tətbiqi üçün əlverişli şəraitin yaradılması.
İnsan Resurslarının İnkişafı: SI innovasiyalarını həyata keçirəcək ixtisaslı kadrların hazırlanması.
Etik və hüquqi çərçivə: məsuliyyətli SI istifadəsini təmin edən qaydaların və vətəndaş hüquqlarının qorunması üçün etik prinsiplərin müəyyən edilməsi.
Sahəvi İnteqrasiya
Strategiyada əsas diqqət aşağıdakı sahələrdə SI sistemlərinin tətbiqinə yönəldilir:
Səhiyyə: Diaqnostikanın dəqiqliyinin artırılması və müalicə planlarının optimallaşdırılması.
Nəqliyyat: Təhlükəsiz yol hərəkəti və effektiv trafik idarəetməsi üçün SI əsaslı həllərin tətbiqi.
Təhsil: Təhsil nəticələrinin yaxşılaşdırılması üçün SI əsaslı tədris vasitələrinin təşviqi.
Icra və Monitorinq
Strategiyanın icrasına İqtisadi İslahatlar və Kommunikasiya Təhlili Mərkəzi (İİKTM) nəzarət edəcək. Mərkəz, tədbirlərin milli prioritetlər və qlobal SI trendləri ilə uyğunluğunu təmin edəcək.
Əlbəttə, bu təşəbbüs, texnoloji inkişafdan əlavə, ictimai rifah və etik prinsipləri əhatə edən geniş çərçivə ilə Azərbaycanı qlobal SI məkanında rəqabətəqabil ölkə kimi mövqeləndirir. Amma, xeyli gecikmiş tədbirdir.
SI dünyanın, bəşər tarixinin taleyini həll etmək vəziyyətinə gəlib çatmışdır. Bu təmiz elmi prosesdir, elmi məhsuldur, texnoloji prosesdir. Həm də Azərbaycan və digər az inkişaf etmiş, iqtisadi diversifikasıysı çox aşağı olan ölkələr üçün ən gəlirli qeyri-neft sektorudur. Bütün biznes sahələri içərisində ən çox gəlir gətirən biznes sahəsidir.
Süni intellekt inkişafı üzrə reyting cədvəlində Azərbaycan təhlil olunan 83 ölkədən 78-ci yeri tutur, bu da Ermənistan kimi ən az inkişaf edən ölkədən (65-ci yer) 13 pillə geri qalır. İlk beşlikdə isə sıra ilə ABŞ, Çin, Sinqapur, Böyük Britaniya və Fransa durur.
(https://www.tortoisemedia.com/data/global-ai#rankings).
Çin həm də Sİ üzrə ən sürətli inkişaf edən ölkədir. Proqnozlar da göstərir ki, yaxın gələcəkdə bütün ölkələri, o cümlədən ABŞ-ı geridə buraxacaq. Azərbaycan üçün ən uyğun təcrübə olduğuna görə Çinin təcrübəsinə nəzər salaq. Çin Sİ proqramına görə düz 13 il Azərbaycanı qabaqlayır. Sİ strategiyası Çində 2012-də qəbul olunub, amma əvvəllər də böyük hazırlıq işləri görülürdü. İndi Çin Universitetlərinin demək olar ki, hamısında Sİ elmləri üzrə kadr hazırlığı həyata keçirilir, geniş elmi tədqiqat həyata keçirilir, Sİ şəhərləri salınır, orta məktəblərdə birinci sinifdən Sİ dərsləri keçilir. Azərbaycanda hələ professorların əksəriyyəti Sİ-in nə oduğunu başa düşmür, bir nəfər də mütəxəssis hazırlanmır, beş ildir ki, kadr hazırlığına başlamaq üçün hökümət və nazirlik Universitetlərdən gələn tələbə məhəl qoymur. (Təəssüf ki. İxtisas qruplaşmasını da mərkəz həyata keçirir, axtarsan, görmək olar ki, o ixtisaslaşmaya cavabdeh olan məmurlar heç Sİ nə olduğunu başa düşmür).
1. Çinin AI strategiyasının ümumi baxışı
Çin 2030-cu ilə qədər süni intellekt sahəsində dünya lideri olmaq məqsədilə geniş və iddialı bir strategiya həyata keçirir. "Yeni Nəsil Süni İntellekt İnkişaf Planı" üç əsas mərhələni əhatə edir:
2020-ci ilə qədər: Süni intellekt sahəsində aparıcı ölkələrlə bərabərlik əldə etmək.
2025-ci ilə qədər: Süni intellekt nəzəriyyəsi və tətbiqlərində mühüm irəliləyişlərə nail olmaq.
2030-cu ilə qədər: Süni intellekt yenilikləri və tətbiqlərində dünya lideri kimi mövqeyini gücləndirmək.
2. İnvestisiyalar
Çin süni intellekt inkişafına külli miqdarda vəsait ayırır. Dövlət və yerli hökumətlərin on milyardlarla dolları süni intellekt təşəbbüslərinin inkişafına sərf olunur. Misal üçün, bəzi regional hökumətlər süni intellekt təşəbbüsləri üçün hər biri 14 milyard dollardan artıq vəsait ayırıb. Çinin Sİ sənayesinin toplam həcmi 2024-cü il üçün təqribi 521 milyard dollar kimi qiymətləndirilir.
3. İstedad İnkişafı
Çin süni intellekt sahəsində istedad inkişafına ciddi şəkildə yatırım edir. Universitetlər süni intellektlə bağlı tədris proqramlarını genişləndirir və süni intellekt üzrə dərslər ümumi və orta təhsil məktəblərində tətbiq olunur. Bu, süni intellektlə idarə olunan iqtisadiyyatlar üçün güclü istedad bazası yaratmaq məqsədinə uyğundur.
4. Sektorlar üzrə tətbiqlər
Süni intellekt müxtəlif sektorlar üzrə inteqrasiya olunur, o cümlədən:
Səhiyyə: Süni intellekt tərəfindən idarə olunan diaqnostika və fərdi tibb.
Nəqliyyat: Avtonom avtomobillər və ağıllı nəqliyyat idarəetməsi.
İstehsalat: Ağıllı fabriklər və robotlar.
Hərbi sahə: Müdafiə və milli təhlükəsizlik sahələrində süni intellekt tətbiqləri.
5. Etik və Tənzimləyici Çərçivələr
Çin məsuliyyətli süni intellekt istifadəsini təmin etmək üçün etik qaydalar və tənzimləmələr üzərində çalışır. Bu, məlumatların məxfiliyi və alqoritmik qərəz kimi məsələləri həll etməyi əhatə edir.
6. Qlobal Əməkdaşlıq və Rəqabət
Çin beynəlxalq tərəfdaşlarla fəal əməkdaşlıq edir, eyni zamanda xarici texnologiyadan asılılığı azaltmağa çalışır. Bu ikitərəfli yanaşma qlobal rəqabətliliyini artırmağa yönəlib. Nəyə görə Azərbaycan üçün Çin təcrübəsi yararlıdır: hər ikisi kommunizmdən gələn ölkələrdi, dövlət bütün maliyyələşmədə əsas rol oynayır; hər ikisində ekstra valyuta ehtiyyatları çoxdur, normadan bir neçə dəfə çox valyuta ehtiyyatları var, yəni bol maliyyələşmə mənbəyi var. Çində ABŞ-dan fərqli olaraq Sİ investisiyalarının təqribən 70%-ı dövlətdən gəlir. Sİ maliyyələşməsi üçün Azərbaycanın potensial imkanları reyting cədvəlində 3-cü yeri tutan Sinqapurdan bir neçə dəfə çoxdur. Amma, mövcud strategiya ilə Azərbaycana bir əsr vaxt lazımdır ki. Sinqapurun hazırkı səviyyəsinə çata bilsin.
Dərin hörmətlə, prof. Saleh Məmmədov

Türkiyədə gərginlik səngiməyib. Əkrəm İmamoğlunun həbsi etirazlarla müşayiət olunur. Politoloqlar, siyasi şərhçilər prosesləri şərh etməkdədir. Bəs, süni intelekt nə düşünür? Proseslər necə cəryan edə bilər. Sherg.az süni intelektin analizini təqdim edir:

Əkrəm İmamoğlunun həbsi Türkiyədə bir neçə istiqamətdə ciddi təsirlərə səbəb ola bilər.

1. Daxili siyasət və hakimiyyət daxili gərginliklər

İmamoğlunun həbsi Türkiyədə siyasi gərginliyi artıracaq. Bu hadisə 2023-cü ildə İstanbul Bələdiyyə seçkilərində Ərdoğan iqtidarına qarşı mühüm uğur qazanan müxalifət namizədinin siyasi karyerasına açıq müdaxilə kimi qiymətləndirilə bilər. Əgər həbs uzun müddət davam edərsə, bu, müxalifət daxilində daha ciddi birləşməyə səbəb olacaq. Eyni zamanda, bu hadisə AKP daxilində də müəyyən çatları dərinləşdirə bilər.

2. Cəmiyyət və etirazlar

İmamoğlunun həbsindən sonra İstanbul başda olmaqla bir çox şəhərdə etiraz aksiyaları başlayıb. Bu aksiyalar, xüsusilə gənclər və şəhər əhalisi arasında hökumətə qarşı narazılığı gücləndirə bilər. Əgər hakimiyyət bu etirazları sərt şəkildə yatırmağa çalışsa, bu, daha genişmiqyaslı xalq hərəkatına çevriləcək.

3. Seçkilərə təsir

Türkiyədə 2028-ci ilə qədər növbəti prezident seçkisi planlaşdırılsa da, yerli və parlament seçkilərinin nəticələrinə təsir edəcək. Əgər müxalifət İmamoğlunun həbsindən bir fürsət kimi istifadə edib daha güclü namizədlər irəli sürə və xalqı mobilizasiya edə bilsə, bu, AKP üçün çətinliklər yaradacaq. Əks halda, hökumət bu hadisəni müxalifəti zəiflətmək üçün istifadə edəcək.

4. İqtisadi və beynəlxalq reaksiya

Türkiyədə siyasi sabitliyin pozulması iqtisadiyyata mənfi təsir edəcək. Onsuz da Türkiyə lirəsi zəifləyir və İmamoğlunun həbsi xarici investorların ölkəyə olan etimadını daha da azalda bilər. Eyni zamanda, ABŞ və Avropa İttifaqı kimi Qərb ölkələri Türkiyədə siyasi təqiblərlə bağlı bəyanatlar verə bilər. Əgər Avropa İttifaqı və ABŞ Türkiyəyə qarşı sanksiyalar tətbiq etməsə də, münasibətlərdə gərginlik yarana bilər.

Nəticə

Əkrəm İmamoğlunun həbsi Türkiyə siyasətində mühüm dönüş nöqtəsi ola bilər. Əgər müxalifət bu hadisədən düzgün istifadə edə bilsə, siyasi mövqeyini gücləndirəcək. Əks halda, bu, AKP üçün daha bir uğur olacaq. Hər şey qarşıdakı həftələrdə etirazların davam edib-etməməsi və müxalifətin necə reaksiya verməsindən asılı olacaq.

6.000 yıldan fazla bir süre önce gizemli bir uygarlık, güneş sistemimizin karmaşık haritalarını hazırladı. Sümerler bu çizelgeleri kil tabletlere yazdılar ve güneşin, güneş sisteminin merkezinde bir yıldız olduğu ve etrafında gezegenlerin döndüğü konusundaki farkındalıklarını sergilediler. Diyagramları gezegenlerin yollarının ve konumlarının kesin çizimlerini içeriyordu. Özellikle sanatlarının bazılarında, tanrı olarak saygı duydukları muazzam varlıkların tuhaf tasvirleri yer alıyor. Şaşırtıcı bir şekilde, bu tanrıların bazı görüntüleri, insan DNA dizilerine çok benzeyen semboller içermektedir. Üstelik Sümerler tıpla ilgili semboller kullanıyordu ve modern tıp amblemleriyle çarpıcı benzerlikler taşıyordu. Bu durum merak uyandırıcı bir soruyu gündeme getiriyor: Bu antik toplum bu kadar dikkat çekici astronomik anlayışları nasıl elde etti, bu da onların yalnızca ilkel olmakla kalmayıp aynı zamanda mevcut anlayışımızı aşan bir karmaşıklık düzeyine ulaşmış olabileceği yönündeki spekülasyonlara yol açıyor.
Unal Kaplan