 |
|
|
Ağıllı saat, üzük və eynək kimi taxıla bilən texnologiya məhsullarının növbəti səviyyəsi olan və texnologiyanı insan orqanizminə tam inteqrasiya edən beyin implantları həyatımıza hansı ölçüdə daxil olacaq? Bu texnologiyaya kimin çıxışı olacaq? Beyin-Kompüter interfeysi hansı faydalar və zərərlər gətirəcək?
Beyin implantları texnoloji cihazları birbaşa bioloji varlıqlara inteqrasiya edə bilməyi hədəfləyən, beyin qabığına qoşulan və sinir siqnallarını elektron siqnallara çevirərək, xaricə ötürən elektron cihazlardır. Müxtəlif bədbəxt hadisələr nəticəsində sinir sistemləri zədələnən, iflic olan xəstələrin müalicəsi beyin-kompüter interfeysi vasitəsilə insanlara yeni qabiliyyətlər təqdim etmək kimi məqsədlər üçün ortaya çıxdı.
Onun iş məntiqi yeri təxminən məlum olan neyronlara birbaşa qoşulmağa və onlardan keçən siqnalları oxumağa əsaslanır. Xəstədə istifadə məqsədindən asılı olaraq açıq beyin əməliyyatı vasitəsilə müxtəlif neyronlarla əlaqə qurulur. Bu neyronlardan keçən siqnallar oxunaraq, “dekoder/həlledici” deyə biləcəyimiz çip vasitəsilə elektron siqnallara çevrilir. Bu siqnallar xarici mühitə ötürülə və müxtəlif cihazları idarə etmək üçün giriş məlumatları kimi istifadə edilə bilər. Məsələn, qolu kəsilmiş bir insanın qolunu idarə etmək üçün istifadə etdiyi neyronlardan alınan siqnallar robot qolu idarə etmək üçün istifadə edilə bilər və bu əlillik böyük ölçüdə müalicə edilə bilər.
Elektron implantın beyinə yerləşdirilməsi ideyasının ortaya çıxması
XIX əsrdən bəri sinir sistemi üzərində çalışan elm adamları sinir sistemində ötürülən siqnalların elektrik siqnalları kimi işlədiyini kəşf etdilər. Əvvəlcə müxtəlif təcrübə heyvanları üzərində müşahidə etdilər ki, müəyyən sinir nahiyələrinə elektrik cərəyanı tətbiq etməklə, həmin nahiyədəki əzələlər hərəkət edə bilir. 1870-ci ildə Eduard Hitziq və Qustav Friç adlı iki alim itin beyin qabığının müəyyən nahiyələrinə elektrik cərəyanı tətbiq edərək, həmin bölgənin nəzarət etdiyi əzələləri hərəkət etdirməyə müvəffəq oldular. 1924-cü ildə Hans Berqer ilk dəfə insan beyninin EEG (Elektroensefaloqrafiya) qeydini apardı.
Neyrologiya sahəsində əldə edilən bu cür mərhələlər yuxarıda qeyd olunan üsulların sinir sistemi ilə bağlı xəstəlikləri təkmilləşdirmək və müalicə etmək fikrini doğurdu. Əslində bu fikir zaman keçdikcə bunun boş xəyal olmadığını göstərdi. 1980-ci illərdə meymunlar üzərində aparılan təcrübələrdə elm adamları beynin müəyyən nahiyələrində siqnalları qeyd etmək və bu siqnalları riyazi şəkildə emal etmək üçün bir implant istifadə edərək, meymunun əzələlərini necə hərəkət etdirmək istədiyini hesablaya bildiklərini aşkar etdilər. Bu məlumatlarla beyin tərəfindən idarə olunan robot protezlərin hazırlana biləcəyi fikri irəli sürülüb.
1996-cı ildə iki alim Fil Kennedi və Roy Bakay bir insan üzərində hazırladıqları beyin implantını sınaqdan keçirmək üçün ABŞ hökumətindən icazə ala bildilər. İlk mövzu olaraq 52 yaşlı iflic olmuş Vyetnam veteranı Conni Rey seçildi. Rey sadəcə bəli-xeyr şəklində cavab verə bilmək üçün gözlərindən istifadə edə bilirdi. İmplantın elektrodları Reyin beyninə yerləşdirildi, Reydən əlinin hərəkətini təsəvvür etməsi istənildi və onun beynində yaranan görüntü MRT görüntüləmə cihazı vasitəsilə izlənildi.
Onun beynindən oxunan siqnallar təhlil edildi və implant kompüterə qoşuldu. Rey əlini tərpətdiyini düşünərək, kompüter kursorunu hərəkət etdirə və çiynini çəkərək siçan düyməsini basa bilirdi. Bu şəkildə illərdir iflic olan Rey ekran klaviaturası ilə danışmağa başladı.
Beyin implantının müalicə edə biləcəyi düşünülən xəstəliklər
Bu implantların ilk məqsədi sinir sistemi ilə bağlı əzələ pozğunluqları və iflic kimi xəstəliklərin müalicəsi idi. Əslində iflic olan xəstələrə hərəkət və ya danışma bacarıqları qazandırmaq üçün ilk araşdırmalar aparılıb. İmplant vasitəsilə kompüterə edilən əlaqə ilə kompüter beyinlə idarə olundu və ilkin ünsiyyət qabiliyyəti bərpa edildi. Daha inkişaf etmiş implantlarda müəyyən əzələ qrupları üçün istehsal edilən siqnallardan istifadə edərək, robot protezlərin hərəkət etdirilməsi hədəflənir. Bildirilir ki, bu yolla iflic olan və ya əzaları əskik olan insanlar yenidən hərəkətlilik əldə edə bilərlər.
Ünsiyyət və hərəkət bacarıqlarını bərpa etməklə yanaşı, beyin implantlarının daha bir potensial faydası var: psixi xəstəliklərin müalicəsi. ABŞ ordusu tərəfindən maliyyələşdirilən iki tədqiqat qrupu Süni Zəka (SZ) ilə idarə olunan implantın yaradılması üzərində işləyir. İmplantın məqsədinin psixi pozğunluqları aşkarlayan və beyni şokla sağlam vəziyyətə qaytaran bir alqoritmlə psixi pozğunluqları müalicə etmək olduğu bildirilir.
2017-ci ilin sonunda bu araşdırma ilə bağlı dərc edilən məqalədə artıq epilepsiya xəstəsi olan və epilepsiya tutmalarını izləmək üçün beyninə implant yerləşdirilən insanlarla təcrübələrə başlanıldığı bildirilir. Təcrübələrdə beynin müxtəlif emosional anlarda yaratdığı dalğa modelləri qeydə alınaraq təhlil edilib və hansı emosional vəziyyətdə hansı siqnalların əmələ gəldiyi müşahidə edilib. SZ tərəfindən idarə olunacaq çip depressiya kimi psixi pozğunluqları anında aşkar etmək və beynə şoka verərək, müalicə etmək məqsədi daşıyır. Bu araşdırmanın məqsədi ABŞ ordusundakı hərbi qulluqçulara psixi pozğunluqları dərhal aradan qaldırmaq və diqqətlərini öz vəzifələrinə yönəltməkdir.
İmplantın sağlam insanlara gətirə biləcəyi xüsusiyyətlər
Əvvəlki tədqiqatlarda olduğu kimi, düşüncə anında siqnalları oxumaq üçün implantdan istifadə edərək, kompüterin siçan kursorunu hərəkət etdirmək mümkündür. Hələlik bu, yalnız kompüter qarşısında oturub ekrandakı obyektlərlə əlaqə saxlamaqla mümkündür. Bildirilir ki, bu sistem mobil cihazlara və geyilə bilən texnologiya cihazlarına inteqrasiya edilərək, gündəlik həyatı asanlaşdıra bilər.
Düşüncələr vasitəsilə mesaj göndərmək, elektron cihazları və ağıllı ev sistemlərini işə salmaq kimi xüsusiyyətlər implantın mövcud səviyyəsində proqram inteqrasiyası ilə əldə edilə bilən inkişaflardır. Bununla belə, implantların inkişafı ilə təkcə beyindən daxil olan məlumatları qəbul etməyin deyil, həm də məlumatları beyinə göndərməyin mümkün olacağı bildirilir. Bu nailiyyət reallaşarsa, insanlara düşüncə vasitəsilə qeyri-şifahi ünsiyyət qurmaq, düşüncə vasitəsilə “Google” axtarışları aparmaq, hiss orqanlarının həssaslığını artırmaq, infraqırmızı və ultrabənövşəyi şüaları görə bilmək kimi inqilabi xüsusiyyətlər vermək olar.
Müdafiə sahəsində necə istifadə edilə bilər?
Yuxarıda qeyd etdiyimiz ABŞ ordusunun hərbi qulluqçulardakı depressiyanı müalicə etmək üçün apardığı araşdırma beyin implantlarının müdafiə sahəsində istifadəsinə ilk nümunədir. 2019-cu ildə dərc edilən hesabatında ABŞ Ordusunun Döyüş Bacarıqlarını İnkişaf Etdirmə Komandanlığı (DEVCOM) beyin implantlarının 2030-cu ildə geniş yayılacağını proqnozlaşdırdıqlarını bildirib.
Qeyd olunub ki, beyin implantlarının inkişafı ilə sahədə implantlardan istifadə edən xüsusi operatorları görmək mümkündür. Vurğulanıb ki, bu operatorlar beyin-kompüter interfeysi sayəsində sahədə insansız hava və quru platformalarını idarə edə biləcəklər. İmplantların hazırkı texnoloji səviyyəsində siçan kursorunu hərəkət etdirmək, tıklamaq kimi sadə tətikləmələri hərbi avadanlıq üzərində edərək, avadanlıqdan istifadə etmək mümkündür.
Məsələn, implantın siçan kursorunu hərəkət etdirdiyi kimi uzaqdan idarə olunan partlayıcının işə salınması üçün siqnal göndərmək və ya coystiklə idarə olunan sistemləri yönləndirmək üçün istifadə oluna biləcəyi qeyd edilir. Əslində ABŞ Müdafiə Nazirliyinin Hərbi “Ar-Ge” Agentliyinin (DARPA) apardığı araşdırmalarda xəstənin beyninin kompüterdəki uçuş simulyatoruna implant vasitəsilə qoşulduğu və beyni ilə təyyarəni uçura bildiyi bildirilir.
Maraqlı tərəfi odur ki, xəstə təyyarəni coystikdən istifadə etdiyini və ya idarəetmə səthlərini hərəkət etdirdiyini düşünərək deyil, etmək istədiyi əməliyyatı düşünərək uçurur. Yəni təyyarəni qaldırmaq istəyəndə qaz verib, daha sonra hündürlük sükanını idarə etdiyini düşünərək deyil, təyyarənin qalxma icra etdiyini düşünərək, havaya qaldırır. Burada mürəkkəb və eyni vaxtda yerinə yetirilməsi lazım olan çoxsaylı tapşırıqlar tək komanda altında toplanır və operatorun işi asanlaşdırılır.
Müdafiə texnologiyaları ilə bağlı bu nümunəni nəzərdən keçirdikdə deyə bilərik ki, sahədəki PUA operatorları implantlarla təchiz olunarsa, əməliyyatları hava gücünü düşünərək idarə etmək olar. Çiplərin və nevrologiyanın inkişafından asılı olaraq, operatora hədəf aşkarlama kimi rəy göndərmək mümkün ola bilər.
Mümkün təhlükələr
Tədqiqatların ilk aparıldığı dövrdə nevrologiya hələ indiki səviyyədə deyildi. Buna görə də, məlumat toplamaq üçün implant elektrodlarının portlarını seçməkdə çətinlik yarandı. Bundan əlavə, materialşünaslıq indiki kimi inkişaf etmədiyi üçün beyinə qoşulan elektrodların biouyğunluğu kifayət qədər yaxşı deyildi. Ona görə də deyə bilərik ki, o dövrün şərtlərində implantın beyinə yerləşdirilməsi prosesi indikindən daha çox həyat riski daşıyırdı.
İndiki şəraitə baxdıqda nevrologiyanın və materialşünaslığın gəldiyi nöqtədə tibbi fəsadların riskinin azaldığını görürük. Bu səbəbdən prosesin beyin əməliyyatı hissəsinin daha az təhlükəli olduğunu söyləmək mümkündür.
Tibbi risklər arasında yer alan bəzi vəziyyətlər bunlardır:
Beynin qanaması
İnfeksiya
Baş ağrıları
Psixi və emosional pozğunluqlar
Üz və ətraflarda dartınma
Müvazinət itkisi
Nitq və ya görmə problemləri
Bundan əlavə, implantın birləşdirildiyi çiplə bağlı nasazlıqlar nəticəsində yarana biləcək problemlər də var. Proqram və elektron nasazlıqların və implant vasitəsilə idarə olunan cihazlara yanlış məlumatların göndərilməsinin də mənfi nəticələrə səbəb ola biləcəyini söyləmək mümkündür.
Məsələn, nasazlıq səbəbindən beyin implantı vasitəsilə idarə olunan robot protez qola yanlış məlumatların göndərilməsi istifadəçiyə geri dönməz ziyan vura bilər. Mühəndislik tərəfində görüləcək ehtiyat tədbirləri burada işə düşür. Çipdə işləyəcək proqram təminatının təhlükəsizlik alqoritmi qeyri-adi məlumatlar yarandıqda onun nəzarət cihazlarına ötürülməsinin qarşısını almaq üçün tərtib edilə bilər.
Etik və mənəvi reaksiyalar
Bir çox sağlamlıq probleminə həll olsa da, bəzi insanların beyin implantları ilə bağlı etik narahatlıqları var. Beyin-kompüter interfeysinin implantların inkişafı ilə insanlara bir çox yeni qabiliyyətlər verə biləcəyi bildirilir. Məsələn, beynin təsvir məlumatlarını emal etdiyi hissəyə girişlə virtual kompüter interfeysini insan gözünün gördüyü görüntü ilə birləşdirmək mümkün olacaq.
Yunan əsilli kompüter elmləri professoru Maykl Dertuzos bildirir: “Bunu kor bir insanın görməsini təmin etmək üçün etmək mümkündür, lakin lazımsız yerə sağlam bir insanın beynini buna məcbur etmək bədənimizin təbiətinin pozulmasıdır, tanrının dizaynına ziddir”. O, bu cümlələri ilə implantsız həyatını yaşaya bilən insanların implantlardan istifadə etməsinə qarşı çıxır.
Bundan əlavə, beyinə gedən siqnalları analiz edə bilmək bədənimizə tam nəzarət etmək deməkdir. Yəni xaricdən göndərdiyimiz bir əmrlə orqanizmin işini və onun fizioloji tarazlığını dəyişə biləcək təsirlərə səbəb ola bilərik. Orqan fəaliyyəti və hormonların ifrazı kimi hadisələr xaricdən idarə oluna bilər. Belə güclü texnologiyadan danışarkən, elmi-fantastik məzmundan bəhrələnməmək demək olar ki, mümkün deyil.
Türkiyəli prodüser və ssenarist Alper Çağlar “Börü 2039” adlı serialdakı bir səhnədə beyni implant vasitəsilə kompüterə bağlı olan insanları gözləyən təhlükələri serialda SZ və beyin implantları kimi texnologiyalara qarşı olan bir personajın ağzından bu şəkildə açıqlayır: “Bir nəsildən az müddətdə biz sintetik həzzlərin qulu olacağıq. İnsanlar həyatlarını maşınların köləsi kimi keçirəcəklər. Zövq və tənbəllik axtarışımız yalnız başlanğıcdır”.
Tədqiqatların son vəziyyəti və təcrübələr
Bu sahədə son araşdırmalardan danışsaq, uzun müddət üzərində dayanacağımız məqam budur: “NeuraLink”. İlon Mask “NeuraLink”i 2016-cı ildə nevroloq olan bir neçə tərəfdaşla birlikdə qurdu. Şirkət 2 məhsulun hazırlanması üzərində işə başladı. Bunlardan biri beyindəki siqnalları kompüterin anlaya biləcəyi hala gətirən N1 implantıdır. Digəri isə N1 implantının elektrodlarını beyinə birləşdirəcək cərrahi robotdur.
N1 implantı elektrodlarla beyinə bağlanır və çip qulağın arxasındakı mövqeyə yerləşdirilir. Çip simsiz doldurula bilən və həmçinin kompüterə simsiz qoşula bilən batareyaya malikdir. 64 iynə vasitəsilə beyinə birləşdirilən və hər biri insan saçından 20 dəfə nazik olan 1024 elektrod “NeuraLink” tərəfindən hazırlanmış cərrahi robotla beyinə birləşdirilir. 2020-ci ildə heyvanlarla təcrübə aparmağa başlayan “NeuraLink” beyninə çip yerləşdirilmiş donuzun şəkillərini yayımladı. Yayımlanan görüntüdə ətrafda gəzən donuzun əzələ hərəkətlərinin və əzələlərinə gedən sinir siqnallarının izlənilə bildiyi müşahidə edilib.
2021-ci ilə qədər “NeuraLink” implantın ikinci pilləsinə, yəni beyindən alınan məlumatları emal etməyə və ondan giriş məlumatları kimi istifadə etməyə keçdi. Yayımlanan videonun birinci hissəsində beyninə N1 implantı qoyulmuş meymun kompüter ekranındakı kursoru göstərilən nöqtəyə apardıqda bananlı süd mükafatını qazandığı bir oyun oynayır.
Kursoru hərəkət etdirmək üçün coystikdən istifadə edir. Beyninə qoşulan çip “bluetooth” vasitəsilə kompüterə qoşulur və coystiki hərəkət etdirərkən, beynindən qoluna gələn siqnallar qeydə alınır. Bu siqnallarla coystikin hərəkət məlumatları birlikdə işlənərək, kursoru hərəkət etdirmək üçün hansı növ sinir siqnallarının istehsal olunduğu müəyyən edilir.
Videonun ikinci hissəsində birinci hissədə əldə edilən məlumatlarla virtual coystik yaradılır və kompüter real coystikdən ayrılır. Meymunun coystikdən istifadə etmək vərdişi olduğundan, istifadə edərkən beyin siqnallarını izləmək üçün həqiqi coystikdən istifadə etməyə icazə verilir. Lakin bu mərhələdə kursorun ekranda bütün hərəkəti “NeuraLink N1” implantından alınan məlumatlar vasitəsilə təmin edilir.
2023-cü ilin may ayında “NeuraLink” insanların təcrübələri üçün müvafiq orqandan icazə alındığını elan etdi. “NeuraLink”in ilk istifadəçisi Noland Arbo (Noland Arbaugh) 2024-cü ilin mart ayında keçirilən yayım və seminarda prosesdən danışdı. O, keçmişdə edə bilmədiyi, lakin indi yenidən qazandığı və həyatının necə dəyişdiyi xüsusiyyətlərindən danışdı. 29 yaşında olan Noland 21 yaşında suya tullanma zamanı keçirdiyi qəza nəticəsində çiyinlərindən aşağı iflic olub. Çiyninin altında heç bir hiss və ya hərəkətlilik yox idi.
“NeuraLink”in “X” hesabından edilən yayımda “NeuraLink”də işləyən mühəndis Bless və Noland “NeuraLink” implantının Nolanda qazandırdığı qabiliyyətləri sərgilədilər. Noland blutuz vasitəsilə qarşısındakı kompüterə qoşulmuş “NeuraLink” ilə kompüterin siçan kursorunu hərəkət etdirə bilirdi. Şahmat oynamağı çox sevən və əvvəllər başqasının köməyi olmadan oynaya bilməyən Noland indi əlini hərəkət etdirdiyini düşünərək, siçan kursorunu hərəkət etdirə və onlayn olaraq şahmat oynaya bilirdi.
Əslində o, “NeuraLink” vasitəsilə daha əvvəl kiminsə köməyi ilə məhdud dərəcədə oynadığı “Civilization VI”nı rahatlıqla oynaya bilirdi. Noland hətta “NeuraLink”in idarəetməsinə tamamilə sahib şəkildə sərbəst buraxıldığı ilk gün 8 saat “Civilization VI” oynadığını bildirib. Nəticədə, iş hələ 2000-ci illərin əvvəllərində olduğu kimi siçan kursorunu hərəkət etdirməkdən ibarətdir. Proqram texnologiyalarının, implant texnologiyalarının və nevrologiyanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq nəzarətdə həssaslıq və dəqiqlik fərqinin olduğunu deyə bilərik.
Bununla belə, işlər hələ də davam edir. Ötən il kiminsə köməyi olmadan kompüterdən istifadə edə bilməyən Noland bu gün kompüterdən rahat istifadə edə bilir. Bundan əlavə, əvvəlki təcrübələrdən fərqli olaraq, bu prosesin laboratoriya təcrübələri ilə məhdudlaşmaması, “NeuraLink” adı ilə istehsal edilərək, iflic xəstələrin müalicəsində istifadə olunacaq bir məhsula çevrilməsi hədəflənir.
Araşdırmalar davam edərək təkmilləşəcək və təkcə siçan kursorunu hərəkət etdirmək üçün deyil, həm də robot protezləri hərəkət etdirmək üçün istifadə edilə biləcək. Beləliklə, iflic olmuş və ya əzalarını itirmiş insanlar fiziki qabiliyyətlərini bərpa edə biləcəklər.
Nəticə
Mühəndislərin və nevroloqların birgə səyi olan beyin implantları keçmişdən bu günə qədər müxtəlif təcrübələrə ilham verib. Müxtəlif xəstəliklərə çarə kimi təqdim edilib və hətta sağlam insanlara fövqəlbəşər xüsusiyyətlər verə biləcəyi düşünülüb. Tədqiqatlar bəzən müvəffəqiyyətlə, bəzən də uğursuzluqla nəticələnib. XIX əsrdən bəri həm nevroloji, həm də mühəndislik sahələrində çox irəliləyiş əldə edilib.
Hal-hazırda yalnız kompüterləri idarə etmək qabiliyyətinə malik olsa da, neyronlardan məlumatların oxunması asanlaşdıqca və bu məlumatları elektronikaya çevirən çiplər və proqramlar təkmilləşdikcə, robot qolları və ayaqları da idarə etmək mümkün olacaq. Bu yolla iflic olan və əzaları əskik insanlar öz hərəkətliliklərini bərpa edə biləcəklər. Təcrübələrdə heyvanlardan istifadə edilməsi, implantların insan təbiətinə zidd olması, tibbi təhlükələrin olması kimi səbəblərdən cəmiyyətin reaksiyasını görməzdən gəlmək olmaz.
Beyin-kompüter interfeysi texnologiyası hələlik tanınmış bir mövzu olmadığından, reaksiyalardan asılı olmayaraq tədqiqatlar davam edə bilər. Ancaq araşdırmalar ictimaiyyət arasında yayıldıqda, reaksiyaların böyüməsi və tədqiqatları pozması ehtimalı var. Bir çox texnologiyalarda olduğu kimi, bu texnologiya da ictimaiyyət arasında geniş yayılmadan əvvəl hərbi istifadəyə inteqrasiya olunacaq.
Müdafiə sahəsində insansız platforma operatorları, sahədəki hərbi qulluqçular və döyüş təyyarəsi pilotları tərəfindən vasitələrə nəzarət etmə və partlayıcı qurğuları işə salma kimi fəaliyyətlərdə istifadə edilə bilər. Yenə də beynəlxalq müharibə hüququnda implantların istifadəsi ilə bağlı reaksiyalar yarana bilər. Nəticə etibarilə implantlar çoxlu faydalarına görə möcüzəvi həll yolu kimi görünsə də, bəzi insanlar etik dəyərləri pozması və təhlükələri səbəbindən bu fikrə qarşı çıxırlar.
Yalnız beyindən gələn məlumatları oxuya bildiyimiz üçün hələlik təhlükəsiz görünsə də, gələcəkdə beynə məlumat göndərmənin də mümkün hala gəlməsiylə reaksiyalar və təhdidlər artacaq. Ancaq əminliklə deyə bilərik ki, tədqiqatlar sürətlə gedir və implantların bizim üçün nəyi mümkün edəcəyini görmək çox vaxt çəkməyəcək.
Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az
Amerikanın “Apple Inc.” şirkəti sentyabrın 10-a yeni “iPhone”, “ağıllı” saat və “AirPods” qulaqcıqların təqdimatını planlaşdırıb.
"DogruXeber.az" “Bloomberg”ə istinadla xəbər verir ki, şirkət bu tarixə hazırlıq aparır, yeni smartfonların satışını isə sentyabrın 20-də başlamaq niyyətindədir.
Agentliyin məlumatına görə, “Apple”, həmçinin üçüncü tərəf proqramları ilə uyğunluğu təmin etmək üçün M4 prosessorlu dörd yeni Mac modelinin testləşdirməni sürətləndirib. Adətən yeni Mac “iPhone”dan təxminən bir ay sonra buraxılır.
Ötən ilin yekunlarına görə Avropa bazarında "Mercedes-Benz" premium alman brendi texniki zavod çatışmazlıqları ilə birbaşa əlaqəli ən çox geriçağırma kampaniyaları keçirən marka olub.
Bu barədə "Hurriyyet.az" nüfuzlu "Autocar" nəşrinin ekspertlərinə istinadən məlumat verib.
"Mercedes-Benz" şirkəti "AMG GT", "CLS", "E" və "C" sinif, eləcə də "EQS" elektromobil modellərini əhatə edən 38 xidmət aksiyasını həyata keçirməli olub. Maraqlıdır ki, 2022-ci ildə "Mercedes-Benz" 2.5 milyon avtomobili müxtəlif nasazlıqlara görə geri çağırıb və bu göstərici son 5 ildə ən yüksək həddə çatıb.
ABŞ-də keçən il analoji reytinqə yerli "Ford" şirkəti başçılıq edib. "Ford "müxtəlif yığım qüsurları və istifadə prosesində aşkar edilmiş qüsurlara görə 56 geriçağırma proqramının təşkili barədə elan verib. Ümumilikdə isə son 5 ildə "Ford" 8 milyondan çox avtomobili geri çağırıb.
Qlobal avtomobil bazarından danışarkən "Takata" təhlükəsizlik yastıqları ilə bağlı xidmət kampaniyasının ciddiliyini qeyd etmək lazımdır. Temperaturun yüksəlməsi ilə qaz generatorundakı təzyiqin səviyyəsinin aşağı enməsi yastığın mexanizminin işə düşməsinə səbəb olurdu. Nəticədə avtomobilin salonuna metal qəlpələri atılırdı.
Ümumilikdə dünya üzrə məhz bu qüsura görə 100 milyondan çox avtomobil geri çağırılıb. Təkcə ABŞ-də 400-dən çox yaralı və 27 ölüm hadisəsi qeydə alınıb. Problem 34 müxtəlif avtomobil markasının maşınlarına toxunub.
Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif bazarlarda təhlükəli nasazlıqlara görə geriçağırma kampaniyaları hələ də davam edir.(oxu.az)
“Aztelekom” MMC internet sürətinin zəifliyi və abunə şərtlərinin pozulması mövzusuna münasibət bildirib.
Hurriyyet.az xəbər verir ki, rəsmi açıqlamada deyilir:
“Kütləvi informasiya vasitələrində dərc edilmiş abunəçilərin xidmətdən imtina etmək barədə hüquqlarının “Aztelekom” MMC tərəfindən pozulması ilə bağlı məlumata əsasən bildiririk ki, abunəçilərlə münasibətlər müvafiq telekommunikasiya xidmətlərinin göstərilməsi barədə müqaviləyə və qüvvədə olan qanunvericiliyin tələblərinə əsasən tənzimlənir.
Belə ki müqavilə şərtləri və mövcud qanunvericiliyin tələbləri nəzərə alınmaqla abunəçi yeni tariflərin tətbiq edilməsi ilə bağlı xidmətlərdən imtina etmək istədiyi təqdirdə yeni tariflərin tətbiq edildiyi gündən 30 gün müddətində yazılı şəkildə müraciət etməklə telekommunikasiya xidmətini dayandıra bilər. Bu halda xidmətlərdən imtina ilə bağlı abunəçidən ONT modemin geri qaytarılması istənilir və həmin avadanlığın dəyəri tələb edilmir.
Kütləvi informasiya vasitələrində “Aztelekom” MMC tərəfindən təqdim edilən internet sürətinin müqavilə şərtlərinə uyğun olmadığı barədə məlumatlarla bağlı bildirmək istəyirik ki, internet xidmətinin təminatı abunəçilərlə bağlanmış müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq həyata keçirilir. Lakin fərdi ev təsərrüfatlarında telekommunikasiya xidmətlərinin təminatında texniki nasazlığın baş verməsi mümkündür və belə hallarda abunəçilərin müraciəti əsasında internet xidmətində yaranan texniki nasazlıqların aradan qaldırılması təmin edilir.
İnternetin sürətinin zəifliyi ilə bağlı müraciətlərin qeydiyyatı zamanı problemlərin əsas 3 səbəbdən qaynaqlandığı müşahidə olunur:
Cihazların uyğunluğu. İnternet sürətinin 100 Mbit/s olması üçün abunəçinin istifadə etdiyi cihazlar (kompüter, notbuk, telefon və s.) bu sürəti dəstəkləməlidir. Əgər cihazın şəbəkə adapteri və ya Ethernet portu 100 Mbit/s və ya daha yüksək sürəti dəstəkləmirsə, real sürətin aşağı olması müşahidə olunur.
Modem və marşrutlaşdırıcının konfiqurasiyası. Modem və ya marşrutlaşdırıcının konfiqurasiyası düzgün aparılmadıqda internet sürəti məhdudlaşa bilər. Məsələn, modem köhnə versiyadadırsa və ya düzgün konfiqurasiya olunmayıbsa, yüksək sürətləri təmin edə bilməz. Həmçinin Wi-Fi marşrutlaşdırıcılarının bəzi parametrləri (kanal seçimi, bant genişliyi) düzgün qurulmadıqda Wi-Fi üzərindən internet sürətinin əhəmiyyətli dərəcədə azalması müşahidə olunur.
Dalğaların konfiqurasiya olunmaması. Wi-Fi dalğalarının yayılması ətraf mühitdən və istifadə olunan dalğa bantlarından asılıdır. Məsələn, 2.4 GHz bantı daha geniş əhatə dairəsini təmin etsə də, daha aşağı sürətlər təqdim edir və müdaxilələrə daha həssasdır. 5 GHz bantı isə daha yüksək sürətlər təmin etsə də, əhatə dairəsi məhduddur. Əgər bu dalğalar düzgün konfiqurasiya olunmayıbsa, internet sürəti azalacaq.
Yarana biləcək hər hansı texniki nasazlıqlarla qarşılaşdıqları halda “Aztelekom” abunəçilərindən “170”, “Baktelecom” abunəçilərindən isə “155” Çağrı Mərkəzinə müraciət etmələri xahiş olunur”.
BMW iyul ayında ilk dəfə daha çox elektrokar (BEV - batareya ilə işləyən elektrik avtomobilləri) sataraq, "Tesla"nı Avropa elektrikli avtomobil bazarının zirvəsindən saldı. İyul ayında BMW Avropada 14 869 yeni elektrik avtomobili, "Tesla" isə 14 561 yeni elektrikli avtomobil satıb.
Oxu.Az xəbər verir ki, bu barədə "JATO Dynamics" analitik şirkəti məlumat yayıb.
BMW elektrokarlarının satışları illik müqayisədə 35% artaraq Alman avtomobil nəhənginə ABŞ şirkətini ötməyə imkan verib. Qeyd olunur ki, iyul ayında "Tesla"nın Avropada satışlarında azalma olub. "Model Y"in satışları 2023-cü ilin iyul ayı ilə müqayisədə 16%, "Model 3"ün satışları 17% azalıb. Eyni zamanda, digər modellər ilə böyük fərqlə "Model Y" Avropada ən çox satılan BEV markası olaraq qalıb.
Avropa bazarında ən populyar 5 elektrik avtomobil markasına iyul ayında 12 200 BEV satan "Volkswagen", "Volvo" - 10 500 və "Audi" - 8 600 daxildir.
Avropada ümumi BEV satışları 2023-cü ilin iyul ayı ilə müqayisədə 6% azalıb. "JATO Dynamics"in analitiklərinin fikrincə, bu, hökumət tərəfindən stimulların olmaması və elektromobillərin yenidən satışı zamanı qiyməti ilə bağlı narahatlıqlarla əlaqədardır.
İyun ayında "Tesla" avtomobil idarə edilərkən açıla bilən kapot kilidləri ilə bağlı problemlər səbəbindən elektrik avtomobillərini kütləvi şəkildə geri çağırmağa məcbur olub. Ümumilikdə şirkət 2020-ci ildən 2024-cü ilə qədər 1,85 milyon 3, S, X və Y modellərini bir aydan az müddətdə geri çağırıb.
Helsinki Universitetinin fin astrofizikləri 1970-ci illərdən bəri həmkarlarını maraqlandıran sirri açıblar. Qara dəliklərin niyə güclü X-şüaları mənbəyi kimi çıxış etdiyini müəyyənləşdiriblər.
Qayanrinfo xəbər verir ki, tədqiqat "Nature Communications" (NatComms) elmi jurnalında dərc olunub.
Müşahidə olunan qara dəliklərin əksəriyyətində ikili ulduz sistemi meydana gətirən bir yoldaş ulduz var. İkili sistemdə cisimlər bir-birinin ətrafında fırlanır və ulduz yoldaşının materialı tədricən qravitasiya hunisinə çəkilir. Bu yavaş hərəkət edən qaz axını tez-tez qara dəliyin ətrafında toplanma diski əmələ gətirir - parlaq, müşahidə edilə bilən rentgen şüalanma mənbəyi.
Təfərrüatlı superkompüter simulyasiyalarından istifadə edərək alimlər qara dəliklər ətrafında radiasiya, plazma və maqnit sahələri arasında qarşılıqlı əlaqəni simulyasiya ediblər. Məlum olub ki, maqnit sahələrinin yaratdığı xaotik hərəkətlər (turbulentlik) yerli plazmanı qızdırır və onun rentgen şüalarının yayılmasına səbəb olur.
Elektron-pozitron plazma və fotonların simulyasiya edilmiş qarışığında yerli rentgen şüaları elektronlara və pozitronlara çevrilə bilər, sonra isə təmas zamanı yenidən radiasiyaya çevrilir.
Turbulent plazma təbii olaraq yığılma disklərində görünən rentgen şüalarının növünü yaradır.
Simulyasiyalar həmçinin ilk dəfə olaraq qara dəliklərin ətrafındakı plazmanın xarici radiasiya sahəsindən asılı olaraq iki fərqli tarazlıq vəziyyətində ola biləcəyini görməyə imkan verib. Bir vəziyyətdə plazma soyuq və şəffafdır, digərində isə isti və keçilməzdir.
Yer mantiyasına 1268 metr dərinlikdə rekord həcmdə qazaraq, alimlərə planetin dərin geologiyasına nəzər salmaq və bəlkə də həyatın mənşəyi haqqında məlumat əldə etmək üçün qeyri-adi imkan yaradılıb. Quyu Atlantik okeanının dibi boyunca yerləşən Orta Atlantik silsiləsinin vulkanik aktiv ərazisində qazılıb.
"DogruXeber.az" xəbər verir ki, mantiya Yer qabığı ilə nüvə arasında yerləşən Yerin ən qalın təbəqəsidir. Mantiya adətən, yer qabığından çox mil aşağıda yerləşsə də, Orta Atlantik silsiləsi qırağından keçir və tektonik pəncərə vasitəsilə əlçatmaz təbəqəni tədqiq etmək üçün bir fürsət təmin edir.
Okean qazma gəmisi "JOIDES Resolution"dan istifadə edən komanda mantiya süxurunun demək olar ki, davamlı nümunəsini təmin edən 1268 metr uzunluğunda silindr əldə edə bilib.
"Science" jurnalında dərc olunan yeni araşdırmada beynəlxalq tədqiqatçılar qrupu misli görünməmiş bir nümunənin ilk tapıntılarını təfərrüatlandırıb.
Kardiff Universitetinin Yer və Ətraf Mühit Elmləri Məktəbindən tədqiqat müəllifi professor Yohan Lissenberq verdiyi açıqlamada deyib: "Tədqiqatımız mantiyanın tərkibini tədqiq etməklə, atılan süxurların mineralogiyasını, eləcə də onların kimyəvi tərkibini sənədləşdirməklə başlayır".
Onun sözlərinə görə, bu nəticələr onların gözləntilərindən fərqlənir:
"Süxurlar piroksen mineralında çox aşağıdır və qayalarda maqnezium çox yüksəkdir, hər ikisi də düşündüyümüzdən çox yüksək səviyyədə ərimənin nəticəsidir. Biz gəmçinin ərimənin mantiyadan keçdiyi kanalları da kəşf etdik, beləliklə, maqmanın əmələ gəlib Yer səthinə doğru hərəkət etdikdən sonra taleyini izləyə bilərik".
Tədqiqatçıların fikrincə, bu, vulkanları daha yaxşı anlamağa kömək edə bilər, çünki mantiya əriməsi səthdə vulkanik fəaliyyətə kömək edir.
Bəlkə də ən maraqlısı, əsas nümunə Yerdəki həyatın mənşəyinə işıq sala bilər. Əsas nümunə mantiya süxurlarında bol mineral olan olivin və dəniz suyunun qarşılıqlı təsiri haqqında erkən məlumat verir. Bu qarşılıqlı təsirlər hidrogen və bildiyimiz kimi həyatı təmin etmək üçün vacib olan digər molekulları yaradan kimyəvi reaksiyalar şəlaləsini başladıb.
Ekspedisiyanın rəhbərlərindən biri olan Vuds Hole Okeanoqrafiya İnstitutunun geologiya və geofizika üzrə tədqiqatçısı Dr. Susan Q. Lanq izah edib:"Erkən Yerdə mövcud olan süxurlar, bu gün qitələrimizi təşkil edən daha çox yayılmış süxurlardan daha çox bu ekspedisiya zamanı çıxardığımız süxurlara bənzəyir".
Bu, insanlar tərəfindən indiyə qədər qazılmış ən dərin çuxur deyil. Bu şərəf SG-3 adlı Kola ultradərin quyusunun bir hissəsinə məxsusdur. Sovet alimləri 1980-ci illərin sonlarında Rusiyanın şimal-qərbində, Norveçin şimalı ilə sərhədə yaxın yerdə 12263 metr dərinliyə çatan quyu qazıb. Son araşdırmadan fərqli olaraq, SSRİ-nin qazdığı quyu qabığın qalınlığına görə heç vaxt Yerin mantiyasına çatmayıb.
Azərbaycanın tikinti sektorunu zəbt edən və hakim ailəyə yaxın olduğunu deyən Milli Məclisin deputatı Ağalar Vəliyevin əsas binzes şəbəkəsi olan "Kristal Abşeron" illərdir ki, sakinlərin hüquqlarını pozur.
Vətəndaşlara satdığı mənzilləri belə özünün şəxsi mülkü sayan, Azərbaycan Konstitusiyasında əksini tapan mülkiyyət hüququnu heçə sayan Vəliyev və ətrafındakı şəbəkə "kolxoz təfəkkürü" ilə idarəetmə qurub.
Özbaşınalıq və qanunsuzluğun hökm sürdüyü, vətəndaşların heç bir hüquq və istəklərinə hörmətin qoylmadığı ölkədə Vəliyev də özbaşına, heç bir dəyər və əxlaqa sığmayan idarəetmə formalaşdırıb. Onun nəzarətində olan şəbəkələrdə digər xidmətlər kimi internet provayderlər də monopoliyaya alınıb.
Kommunal ödənişləri vahid bir sistemdə əlində cəmləşdirən Vəliyev elə bir sistem qurub ki, burada ölkə başçısı İlham Əliyevin Mənzil Mülkiyyətçilərinin Müştərək Cəmiyyəti, yəni MMMC ilə bağlı verdiyi Fərman da suya düşüb.
Yəni burada vətəndaşlardan toplanan kommunal xərcləri də öz şəbəkəsinə yönəldən oliqarx deputat MMMC-ni də özü yaradır, hələ bir qədər irəli gedərək vətəndaşların pulları ilə onlara ehkam da kəsir...
Problem təkcə bununla bitmir, məsələn, heç bir provayder onların icazəsi olmadan "Kristal Abşeron"un binalarına internet çəkə bilməz, hətta sakinlər də istəsələr, seçdikləri provayderləri yaşadıqları binalara dəvət edə bilmirlər, çünki bura dövlətin yox, "Ağalar Vəliyevin qanunları" ilə işləyir.
Hazırda "Kristal Abşeron"un törəmə şirkəti olan "Xəzər İnşaat"ın Nizami rayonu Məhsəti Gəncəvi küçəsində inşa etdiyi binalarda eyni vəziyyət hökm sürür, sakinlərin isə tələb və şikayətlərinə isə məhəl qoyulmur.
Sakinlər "Arqument.az"a deyiblər ki, "Kristal Abşeron"un anlaşdığı keyfiyyətsiz "Aznet" - İnternet Provayderi hazırda onları boğaza yığıb.
Bundan əvvəl də "Rahat Telecom" İnternet provayderi sakinlərə eyni problemi yaşadıb. Çoxlu etirazlardan sonra "Rahat Telecom" "Aznet"lə əvəzlənib, amma problem irin salan yaraya çevrilib, getdikcə dərinləşir...
Məsələnin maraqlı tərəfi isə odur ki, sakinlər digər provayderlərə müraciət etsələr də, şirkət onların mənzillərə internet çəkməsinə imkan verməyib.
Bildiriblər ki, yalnız bizimlə "razılaşan" provayderlər mənzillərə internet çəkə bilərlər. Dəfələrlə saxta mandatla Milli Məclisə düşən və ölkənin əsas tikinti monopolistlərindən olan Ağalar Vəliyev 21-ci əsrdə insanların ifadə azadlığını, internetə çıxışının qarşısını alır.
Görəsən, tez-tez xarici tədbirlərdə Azərbaycanda internetin azad olduğunu deyən ölkə başçısının təsdiqlədiyi parlamentin üzvü Ağalar Vəliyevin nağıllarda suyun qabağını kəsən əjdaha kimi əhalinin internet azadlığını əlindən almasından xəbəri yoxdurmu?
İndi də gələk keyfiyyətsiz və məsuliyyətsiz "Aznet" İnternet Provayderin fəaliyyətinə və əhalinin çağırışlarını heçə saymasına.
Sakinlər bildirilər ki, "Aznet" İnternet Provayderi bu gün ərzində normal fəaliyyət göstərməyib.
"Qaynar xəttə" edilən müraciətlərə isə demək olar ki, baxılmayıb. Amma sakinlərdən yeni tarifə görə 100 mbit/s sürətə görə 25 manat ödəniş alınıb.
"Bu gün yeni tariflə 25 manat ödəniş elədik ki, guya 100 mbit/s sürət verirlər. Amma internet heç 40 mbit/s sürətdə də deyil. İndi də deyirlər ki, sürət çoxdur, "Modem"i dəyişin, 5G Modem alın. Faktiki 100 manatdan başlayır həmin modemlər. Bunlar insanları həm özləri soyur, həm də əlavə xərcə salırlar. Burada rabitə nazirinin də payı az deyil. Hər kəs xalqı soymaqla məşğuldur. Monopoliya bir tərəfdən, soyğunçuluq da bir tərəfdən vətəndaşları bezdirib", - sakinlərdən biri belə deyib.
“Apple”, “Apple Intelligence” ilə “iOS 18” və “iOS 18.1” beta versiyalarına, həmçinin “iOS 17″də ilişib qalmış yeniləmələri yaymağa davam edir.
İndex.az xəbər verir ki, yayılan son məlumatlara görə, “Apple” “iOS 17.6.2”-ni hazırlayır.
“iOS 17.6.2” yeniləməsi “iPhone”larda səhvləri düzəldəcək, telefonları yeni təhlükəsizlik faylları ilə təmin edib, onları təkmilləşdirəcək.
Bu il “Apple” yeni iOS versiyasında betanı ikiyə böldü.
Tərtibatçılar və maraqlı istifadəçilər üçün buraxılan “iOS 18” beta ilə yanaşı, “Apple Intelligence”, süni intellekt xüsusiyyətlərini təklif edən “iOS 18.1” beta versiyaları da yayımlanır.
“iOS 18” sentyabr ayında “iPhone XS/XR” və daha yeni modellər üçün əlçatan olacaq.
"Bir aydan çoxdur ki ev telefonu işləmirdi, elə bilirdim uşaq xarab edib, apardım ustaya dedi ki telefon işləyir ATS-ə zəng elə..." Dia-az.İnfo bildirir ki, bunu öz gileyində ictimai fəal Ramil Vəliyev ifadə edib.
Narazı vətəndaş daha sonra qeyd edir: "Zəng etdim ATS-ə, mənə dedilər ki bəs sizin xəbəriniz yoxdur ki artıq fiberoptikdir... ev telefonları internet üzərindən işləyir?.. Dedim, yox, hardan xəbərim olsun?.. Dedim, yaxşı... gəlin, düzəldin zəhmət olmasa... Dedilər ki, ona görə gərək bizim internetə qoşulasınız... Dedim niyə? Bizdə "Birlink"dir və razıyam internetin sürətindən...
Başladı ki ay nə bilim narahat olmayın, bu dövlətindir, hamı dövlətdən alır-satır interneti falan... Dedim, istəmirəm də... var internetim... Gəlin telefonu qoşun, vəssalam…Mənə nə desə, yaxşıdır? O zaman modemin pulunu verməlisiz: 110 manat... Biz də gələk telefon xətti çəkək... Deyirəm, var da evdə modem.... niyə başqa modem alım ki? Nə özəlliyi var sizin modemin? Yox, qayda belədir, əgər bizim interneti istəmirsizsə, 110 manata bizdən modem almalısız... Uzun sözün qısası... ev telefonuna görə məcburi şəkildə "Birlink"dən çıxıb "Aztelecom"a qoşulmalı oldum...
Avqustun 10-u müraciət etdim, düz avqustun 15-i tariflərin qalxdığı gün gəlib qoşdular.... 18 manat internet pulu... üstəgəl də 3 manat telefon pulu danışmışdıq, gəldilər ki 25 manat internet pulu, üstəgəl də 3 manat telefon, ayda 28 manat….
Nəhlət sənə kor şeytan, deyib, razılaşdım. 100 mb/s internet verəcəklər guya... 3 gündür yoxlayıram 40 mb/ -ə hələ çatmayıb …. Neyniyək... kimə deyək dərdimizi? Qaldırmısan qiyməti... əcəb eləmisən, onsuz da hər şeyin qiyməti qalxıb da... Barı keyfiyyəti yüksəlt də….
Onu da deyim ki, ev telefonundan anamdan başqa heç kim istifadə etmir... Mən də ildə-ayda bir dəfə telefonu yoxlamaq üçün 106-ya zəng edib, saatı soruşaram..."