44 günlük Vətən müharibəsi barədə çox fikirlər deyilib, müxtəlif bəzəkli sözlər yazılıb. Lakin üzərindən iki il keçməsinə rəğmən hələ də müharibənin bəzi gizli məqamlarının üstü açılmayıb. Hələ də ağıllarda xeyli suallar qalıb. Pressklub.az olaraq, 44 günlük müharibənin elmi-nəzəri təhlili məqsədilə türkiyəli hərbi ekspert, hazırda Türkiyənin Bahçaşehir universitetinin müəllimi, eyni zamanda Birinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı olmuş Abdullah Ağardan müsahibə aldıq.

– Abdullah bəy, Vətən müharibəsinin başlanmasına qədər də Ermənistan silahlı qüvvələri təxribatlar törədir, atəşkəsi pozurdular. Tez-tez eşidirdik ki, lazım gələndə düşməni torpaqlarımızdan qovacağıq. Elə genişmiqyaslı müharibədən bir ay əvvəl – 2020-ci ilin iyulunda Tovuz istiqamətində ağır və qanlı toqquşmalar olmuşdu. Antiterror-sülhə məcburetmə əməliyyatının məhz 27 sentyabr tarixində başlanmasının, sizcə, konkret səbəbi nədir? Niyə 27 iyul və ya avqust yox, məhz sentyabr ayı seçildi, dağlıq ərazidə yay fəslində döyüşə başlamaq payızda başlamaqdan daha məntiqli və əlverişli görünmürmü?

Qeyd edək ki, müharibənin başlanması tarixi ilə bağlı iki populyar mülahizə geniş yayılıb: a) Polad Həşimovun şəhadəti müharibənin başlanmasına təkan verdi; b) Generalın şəhadəti planlaşdırılmış əməliyyatın gecikməsinə səbəb oldu. Sizcə, bunlardan hansısa doğrudurmu?

– Bu sualın diplomatik və hərbi cavabları var. Hərbi cəhətdən onu deyə bilərik ki, bəli, yayda və yazda dağlıq relyefdə döyüş aparmaq digər mövsümlərə nisbətən daha əlverişlidir. Lakin bir məsələ də var ki, Tovuzda cənab general-mayor Polad Həşimovun şəhadəti ilə nəticələnmiş təxribata dərhal, yerindəcə cavab verilmişdi. Daha genişmiqyaslı bir cavab üçün, yəni müharibə refleksi üçün ordu rəhbərliyi ilə müşavirələr keçirilməli, hazırlıq səviyyəsi yoxlanılmalıdır. Həmçinin əməliyyat planı müzakirə edilməli, mümkünsə kəşfiyyatçılardan və ya PUA-lardan düşmənin hərbi istehkamları və canlı qüvvəsi, texnikası və coğrafi yerləşməsi müəyyən edilməlidir. Təkcə bunlar haradasa bir ay vaxt tələb edən işlərdir. Qaldı diplomatik aspektə, o mənim sahəm deyil, lakin onu deyə bilərəm ki, ən azından region dövlətlərinin müharibəyə müdaxiləsi diplomatik baxımdan məhdudlaşdırılmalı idi. Ali Baş Komandan İlham Əliyev hərbi və diplomatik missiyalarını uğurla icra etdi.

Polad paşanın şəhadətinə gəldikdə, mən bu məsələnin “casus-belli”, yəni müharibə səbəbi olduğunu hesab edirəm. Ermənistanın Tovuz əməliyyatına baxsaq, görərik ki, onun əsas hədəfi Azərbaycanın qərb rayonlarına sızıb, Kürə axan çaylara hökm etməyə çalışmaqdır. Nəticədə Ermənistan həm Kür çayına minimal da olsa nəzarət imkanı qazanacaq, həm də Azərbaycanda bu hərbi uğursuzluq Baş Komandan Əliyevin hakimiyyətinə zərbə olacaqdı. Bu, o dövrün dünya nizamına uyğun, tamamilə geosiyasi bir həmlə idi. Ermənistanın nə ağlı, nə də gücü bu həmləni düşünüb, icra etməyə yetməzdi. Burada plan Azərbaycanın içərisinə sızmaq və hakimiyyəti laxlatmağa nail olmaq idi. Lakin dövlət başçısı həm bu prosesi, həm də sonrasında başlanan müharibəni çox peşəkar şəkildə idarə etdi.

– O vaxtkı Baş Qərargah rəisi Nəcməddin Sadıqovun Vətən müharibəsində hərbi əməliyyatlara az müddət də olsa, rəhbərlik etmək səlahiyyəti olub. Bəs onun bilavasitə müharibə dövründə, döyüşün qızğın çağında vəzifədən kənarlaşdırılmasına səbəb nə idi? Hərb tarixində belə hallara çox rast gəlməzsən. Burada əsas məqsəd nə olub?

– Məncə, bu suala Azərbaycanda daha yaxşı cavab verərlər. Lakin işin siyasi tərəfinə girmədən onu deyə bilərəm ki, müharibənin ilk həftəsində orduya gələn tapşırıqların icrasına kənar müdaxilələr bir çox hərbi uğursuzluqlara səbəb oldu. Çox güman, Sadıqovu da buna görə müharibənin ilk mərhələsində vəzifədən uzaqlaşdırdılar. Bir də döyüşən ordunun generallarının ictimai nüfuzu döyüş ruhunun yüksəlməsi üçün çox vacib məsələdir. Ona görə bu qərar da strateji və doğru qərar kimi nəzərdən keçirilməlidir.

– Müharibənin ilk günləri üzücü və narahatlıqlarla dolu idi. Bəzi ekspertlər artıq blits-kriqin alınmadığını və bununla Azərbaycanın qələbə şansını itirdiyini deyirdilər. Birinci böyük uğur xəbərini – Cəbrayıl rayon mərkəzinin alınmasını biz döyüşlərin 8-ci günü aldıq. Başlanğıc niyə belə ağır oldu? Bu müharibədə Azərbaycanın tətbiq etdiyi taktikanı necə izah edir və qiymətləndirirsiniz?

Bir də, ordumuzun düşmənə şimal və cənub istiqamətindən eyni vaxtda hücuma keçməsini qədim türk dövlətlərinin müntəzəm istifadə etdiyi “aypara taktikası” ilə eyniləşdirən ekspertlər az olmayıb. Bunu necə şərh edərdiniz?

– Tamamilə doğrudur. Müharibənin ilk 3 günündə Azərbaycan ordusunun itkiləri digər günlərə nisbətən qat-qat çox oldu. Hətta bəzi əməliyyatlar uğursuzluqla nəticələndi. Ordu ən idealist, vətənpərvər və peşəkar hərbi qulluqçularını bu günlərdə itirmişdi. Bu itkilər ordunu ruhdan salsa idi, Allah qorusun, döyüşdə məğlubiyyətə gətirib çıxara bilərdi. Lakin Azərbaycan əsgərinin əzmi və Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin həyata keçirdiyi sızma əməliyyatları döyüşün taleyini dəyişdi.

Qeyd edim ki, itkilərin çox olmasının əsas səbəbi erməni istehkamlarının güclü olması idi. Müharibənin ilk günlərində aydın oldu ki, Ermənistan tərəfi 30 il bu müharibəyə hazırlaşıb. Təsəvvür edin, mən Füzulidə gördüyüm erməni istehkamlarını dünyanın heç bir yerində görməmişəm. Bir xətt deyil, böyük bir sahədir. Kilometrlərlə ərazidə bir istehkam sistemidir. Bunu bir həmləylə adlamaq, məşhur “Ohanyan xətti”ni itkisiz yarmaq mümkün deyildi.

İlk ciddi uğurun müharibənin 8-ci günündə gəlməsinin səbəbləri ermənilərin güclü müqaviməti və Azərbaycan ordusunun döyüş taktikası ilə əlaqədar idi. Belə ki, bu müqaviməti qırmaq, düşməni çaşdırmaq üçün ordu şimal və cənub cəbhələrində paralel döyüş aparırdı. Məsələn, bir gündə Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən həm Ağdərə, həm də Cəbrayıl bombalanırdı. Diqqət yetirsəniz, oktyabrın 7-də Suqovuşan, 8-də Cəbrayıl işğaldan azad edilirdi. Nəticədə ermənilər qüvvələrini vahid bir istiqamətə yönəldə bilmir, özünümüdafiədə problemlərlə üzləşirdi. Bir həftə ərzində həm Ağdərə-Kəlbəcər, həm də Füzuli-Cəbrayıl-Hadrut yolunun açılması isə Azərbaycan ordusunun əsas strateji məqsədi idi. Və buna da nail olundu.

Müharibədə bir çox taktikalardan istifadə edilir. Azərbaycan ordusu əsasən çoxlu manevrlər, aldatmalar edirdi. Sağ göstərib, sol vururdu. Düşməni çaşdırırdı. Eyni zamanda, müharibənin gedişatında azad edilən ərazilərə baxanda, bəli, əməliyyatın ayparaya bənzər bir stildə gerçəkləşdirildiyini deyə bilərik. Lakin “Aypara taktikası” müasir hərbi əməliyyatlar üçün nəzərdə tutulmayıb. Bundan Malazgirtdə geniş istifadə edilib. Düzənlik ərazilər üçün yararlı taktikadır. Lakin Qarabağ müharibəsi təkcə düzənlik ərazilərdə getmirdi. Ona görə də bununla bağlı hərb elmi baxımından konkret nəsə demək çətindir.

– Azərbaycan ordusu rəhbərlik tərəfindən qarşıya qoyulan döyüş planını uğurla yerinə yetirdi. Bəs, sizcə, düşmən necə döyüşürdü? Onun ordumuza qarşı ən ciddi müqaviməti hansı ərazilərdə baş tutdu? Ordumuz üçün azad edilməsi ən çətin ərazi hansı olub?

– Doğrusu, mən Azərbaycanda belə bir ümumiləşdirilmiş fikrə rast gəlirəm ki, ermənilər qorxaqdır, onlar adi bir hücumda mövqelərini qoyub qaçıblar, müqavimət göstərməyiblər və s. Bunların heç biri doğru deyil. Xüsusilə 44 günlük müharibədə erməni ordusunun iddia edildiyi qədər zəif olmadığı üzə çıxdı. Ermənilərin istifadə etdiyi silahların funksionallığı qeyd edilməlidir, habelə onların istehkamları çox güclü idi. Məsələn, Azərbaycanın verdiyi şəhidlərin 90%- i erməni artilleriyasının dəqiq atəşləri nəticəsində şəhadətə yüksəlib. Xüsusilə onlar minaatan, tank, haubitsa və digər silahlardan çox dəqiq istifadə edirdi. Ermənilər çox professional şəkildə müdafiə olunurdu. Azərbaycan uzun illər bu hücuma hazırlaşdığı kimi, Ermənistan da müdafiəyə hazırlaşmış, “Ohanyan xətti”ni qurmuş, möhkəm istehkamlar tikmişdi. Azərbaycan ordusu hücuma keçən anda bu istehkamlardan kilometrlərlə uzaqdan minaatan, haubitsa və digər artilleriya vasitələrindən endirilmiş zərbələrlə ermənilər hücumu dəf etməyə, özlərini qorumağa çalışır, isti döyüşə meyl etmir, lakin mövqelərində möhkəm dururdular. O baxımdan, müharibə başlayanda, xüsusilə Suqovuşan və Füzuli-Cəbrayıl yolunun açılması uğrunda gedən döyüşlər çox ağır oldu.

Ən çətin istiqamət isə deyərdim, Füzuli idi. Yenə Azərbaycanda belə bir fikrə rast gəlirik ki, ordunun cənubdan hücumu erməniləri çaşdırıb. Xeyr, belə deyil. “Ohanyan xətti” heç də erməniləri arxayın salmayıb. Onlar bir faktın fərqindəydilər ki, bu xətt boyu yüksəkliklərin öz əllərində olması onlara vizual və hərbi üstünlük versə də cənubdakı düzənlik ərazilər Azərbaycan ordusuna üstünlük qazandırır. Azərbaycan Baş Qərargahı, çox güman, əməliyyat planını müzakirə edərkən bu düzənlik ərazinin ordunun mexanikləşdirilmiş bölmələrinin intensiv hərəkəti üçün uyğun olduğunu düşünüb. Ona görə əməliyyat zamanı bu istiqamətə daha çox qüvvə toplayıb.

Müharibə başlanan andan etibarən Azərbaycan ordusunun bu istiqamətdə ilk hədəfi Qaraxanbəyli kəndi idi. İlk hücum zamanı bu istiqamətdəki erməni postları ələ keçirildi. Müəyyən qədər irəliləyən Azərbaycan bölmələri cinahlardan hücum təhlükəsi ilə qarşılaşsa da, ermənilər ilk gün bunu həyata keçirə bilmədilər. Ermənistan ordusu ilk müdafiə mövqelərini itirsə də, Qaraxanbəyli üzərində vizual və atəş nəzarətini qoruyub saxlaya bilmişdi. Buna görə də günorta saatlarında kəndin 4 km şimalındakı Azərbaycan bölmələrinin hücumu bizim üçün gözlənildiyindən ağır nəticələndi. Nəticədə II ordu korpusu komandanlığı düşmənin diqqətini Qaraxanbəylidən çəkmək üçün Köndələnçayın cənub sahilində yerləşən Aşağı Seyidəhmədli kəndinə hücum başladı. Azərbaycan bölmələrinin Füzuli istiqamətində digər hücum istiqaməti isə Horadiz kəndi oldu. Müharibənin ilk günü Füzuli rayonunun Qaraxanbəyli, Qərvənd, Horadiz kəndi, Yuxarı Əbdürrəhmanlı, Cəbrayıl rayonunun Böyük Mərcanlı və Nüzgar kəndlərinin azad edildiyi elan edildi. Lakin ermənilərin əks-hücumları başladı. Azərbaycan ordusu yenidən itkilər verdi. Bu kəndlər istiqamətində döyüşlər daha üç gün davam etdi. Nəticədə, çox çətin də olsa, Cəbrayıl-Hadrut yolu açıldı.

Yəni, Füzulini azad etmək çox ağır bir əməliyyat idi. Bundan savayı, Suqovuşan əməliyyatı da olduqca çətin idi. Talış kəndi Azərbaycan ordusunun nəzarətinə keçəndən sonra Madagiz istiqamətində döyüşlər başladı. Lakin burada sıx meşəliklərdə ağacların üzərində düşmən kameraları quraşdırılmışdı. Yəni geri çəkilən ermənilər Azərbaycan ordusunun hər addımını, təminat yollarını, üstün və zəif tərəflərini müəyyənləşdirə bilirdi. Hakim yüksəkliklərin onların nəzarətində olması da işi çətinləşdirən məqamlardan idi. Erməni artilleriyası iş başında idi. Xeyli sayda Azərbaycan BMP-si, tankı bu əməliyyatda vuruldu. Lakin Hərbi Hava Qüvvələri və Birinci Ordu korpusu arasında olan koordinasiya, havadan və qurudan endirilən zərbələr, uğurlu taktiki gedişlə düşmən ordusunun mühasirəyə alınması Suqovuşana gedən yolu açdı. Tonaşen, Qırmızıbazar döyüşləri isə bundan daha ağır oldu.

– Ordu daxilində XTQ başda olmaqla, elit hərbi birləşmələrin keçirdikləri əməliyyatlar müharibənin taleyini həll etməkdə böyük rol oynadı. Onların mövcudluğu və hazırlıq səviyyəsi barədə nəinki düşməndə, heç bizim öz cəmiyyətimizdə də o vaxtadək geniş məlumat yox idi. Belə elit birləşmələrin hazırlanmasına nə zaman, kimin təşəbbüsü ilə başlanılmışdı?

Bu elit hərbi birləşmələrin 30 ildən çox ayağımızın dəymədiyi torpaqları doğma məhəllələri kimi tanımaları və bununla da Kirs, Daşaltı, Ömər aşırımı, digər çətin zirvələri rahatlıqla aşması necə mümkün oldu? Bunun üçün bələdçilərdən istifadə edildiyi barədə söylənilənlər doğrudurmu, yoxsa başqa sirlər var?

– Azərbaycan ordusu daxilində hər zaman elit hərbi birləşmələr mövcud olub. Mən onları birinci Qarabağ müharibəsində əyani görmüşəm. Xüsusilə, o vaxtlar Əfqanıstan təcrübəsi keçmiş milis işçiləri (OMON) və ordu zabitləri torpaqların müdafiəsində böyük qəhrəmanlıq nümayiş etdirmişdilər. Bildiyimə görə, 1992-ci ildən burada xüsusi təyinatlı batalyonlar mövcud olub. Hətta Şuşa fatehi Hikmət Mirzəyevin özü o zamanlar bu batalyonlardan birinin komandiri olub. Lakin 1999-ci ildə XTB-lər ayrıca bir qurum kimi XTQ adı altında birləşdirilib. Onların təlim proqramı isə Türkiyədə, komando kurslarında keçilib. Yanlış bilmirəmsə, XTQ bir qurum kimi müdafiə naziri Səfər Əbiyevin dövründə formalaşdırılıb. Bunu da əlavə edək ki, II Qarabağ döyüşlərində sadəcə Müdafiə Nazirliyinin tərkibindəki XTQ yox, Daxili Qoşunların “Kobra” dəstəsi, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin “Dəniz Pişikləri”, Xarici Kəşfiyyatın “Yarasa” dəstəsi və digərləri iştirak edib. Bu dəstələrin formalaşdırılması və hazırlanması isə dövlətin özünmüdafiə refleksidir.

Digər sualınızla bağlı isə bildiyimin çox azını deyə biləcəm. Sadəcə, onu bilin ki, bu, çox yaxşı hazırlanmış bir əməliyyat idi. 30-35 yaşında hərbçi o dağları əlinin içi kimi tanıyırsa, deməli, nə zamansa ya orada olub, ya da oranı gecə-gündüz izləyib.

Bundan savayı, könüllü döyüşçülərin içərisində birinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçılarının olması da təsadüfi deyil. Dövlət bu şəxslərdən, əlbəttə, bələdçi kimi istifadə edib. Xüsusilə Zəngilan və Cəbrayılda dövlət sərhədi ətrafında aparılan əməliyyatların uğurlu olmasında Birinci Qarabağ müharibəsi iştirakçısı olan və bu coğrafiyanı əlinin içi kimi tanıyan şəxslərin müstəsna xidmətləri olub.

– Strateji və coğrafi baxımdan yüzilliklərlə alınmaz qala sayılan Şuşa son 30 il ərzində həm işğal edildi, həm də işğaldan azad olundu. Şəhərin işğal və azad edilməsi əməliyyatları arasında, sırf hərb elmi baxımından, hansı ortaq və fərqli cəhətlərı görürsünüz?

– 1992-ci ildə ermənilərin başlatdığı Şuşanın işğalını hədəfləyən əməliyyat taktiki-strateji hücum yox, sadəcə, fürsətdən istifadə idi. Belə ki, Azərbaycandaki siyasi hərc-mərclikdən ermənilər istifadə etmiş, çox kiçik bir qrupla müdafiə olunan şəhərə girməyi bacarmışdılar. Azərbaycan ordusunun Şuşaya girişi isə XTQ-nin Daşaltı sıldırımından şəhər həbsxanasına gedən uğurlu və bir o qədər də riskli taktiki həmləsi nəticəsində baş tutub. Ona görə də bu iki əməliyyat arasında şəhərin tutulmasından başqa heç bir ortaq cəhət mövcud deyil, əsas fərqli cəhətsə Azərbaycan ordusunun hərb tarixində bənzəri görülməmiş bir iz qoymasıdır.

– 1994-cü il atəşkəsindən Vətən müharibəsinə qədər Quru qoşunlarımız müxtəlif illərdə və miqyaslarda düşmənə qarşı lokal hərbi əməliyyatlarda iştirak edib. Lakin bu illər ərzində Hərbi Hava Qüvvələrimiz, aprel döyüşləri də daxil olmaqla, belə əməliyyatların heç birində belə iri miqyaslı döyüş tapşırığı yerinə yetirməyib. Vətən müharibəsində isə Su-25 və Miq-29-larımız, hərbi helikopterlərimiz və öndə Bayraktar-lar olmaqla, PUA-larımız çox fəal iştirak ediblər və bəzi iddialara görə, düşmənin məğlubiyyətində bu amil həlledici əhəmiyyət kəsb edib. Ümumilikdə, hərbi aviasiyamızın 44 günlük müharibədə fəaliyyətini necə qiymətləndirərdiniz?

– Bayraktar TB-2-lərin Qarabağa qədər Liviya və Suriyada uğurları göz önündə idi. Azərbaycan hökumətinin ən uğurlu addımlarından biri müharibədən əvvəl bu PUA-ları hərbi arsenalına qazandırması oldu. Əlbəttə, bu PUA-lar Azərbaycan ordusunun daha az itki verməklə düşmən üzərində hava nəzarətini gücləndirməsinə imkan verdi və döyüşün taleyi üçün həlledici rol oynadı.

Lakin vətən müharibəsindən sonra dünya ictimaiyyəti, xüsusilə Qərb NATO üçün böyük bir müəmma olan rus mənşəli Hava hücumundan müdafiə sistemlərinin Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən necə sıradan çıxarılmasını müzakirə etməyə başladı. Bunun yalnız Bayraktarlar vasitəsilə reallaşdığını düşünürsünüzsə, yanılırsınız. Bunun üçün xüsusi olaraq “AN-2 aldatma manevri” taktikasından və yeni uçuş tavanı formulundan istifadə edilib. İçi boş AN-2-lər düşmən istiqamətə göndərilir, mücrünün ağzı açılır və üstü torpaqla örtülmüş Ermənistan HHM-ləri mövqelərini tərk edib, bunları vurmağa başlayırdı. Bu zaman havada səssiz uçan PUA-lar Erməni HHM-lərinin yerini müəyyən edirdi. Bombardmançı Su-25-lərsə dərhal lazer bombalarla səmaya qalxır, ağzı açılmış mücrünün düz içərisinə raketlərlə zərbələr endirirdi. Bu “Açıq Mücrü” əməliyyatı idi.

Sizə bir maraqlı faktı açım. Cəbrayılın qərbində basdırılmış halda Ermənistana məxsus 100-ə yaxın tank, haubitsa, minaatan, TOR və s. silahlar vardı. AN-2 manevrləri nəticəsində bu məlumat əldə edilmişdi. Ardınca isə günlərlə hava qüvvələri Bayraktarlarla birlikdə bu ərazini bombaladı və Ermənistanın külli miqdarda hərbi ehtiyatı məhv edildi. Cəbrayılın azad edilməsində bu əməliyyatın xüsusi rolu vardı.

Bundan savayı, 7 km-lik uçuş tavanı olan Su-25-lər 44 günlük müharibədə 9-10 km hündürlükdən uçaraq, Ermənistanın HHM-lərindən yayına və uğurlu əməliyyatlar icra edə bildilər. Sizə deyim ki, bu, Su-25 təyyarələri tarixində bir ilk idi.

MİQ-29-lar isə ölkənin hava məkanına daxil olmağa cəhd edən erməni təyyarələrinə qənim kəsilmişdi. Eyni təyyarələrdən istifadə edən iki MDB üzvünün hava savaşını izlədiyimiz zaman niyə üstün tərəfin Azərbaycan olduğunu düşünürdük. Sonra anladıq ki, aradakı əsas fərq təyyarəni idarə edən pilotlardadır. Azərbaycanlı pilotlar ermənilərə nisbətən daha peşəkar, soyuqqanlı və döyüş əzmi ilə uçurdular. Bunu həm MİQ-29, həm SU-25, həm də helikopter pilotlarına aid etmək olar. Azərbaycan helikopterləri döyüşün getdiyi ərazinin coğrafi şəraitindən asılı olaraq, olduqca aşağıdan uçub, düşmənlə üz-üzə duran quru qoşunlarına havadan dəstək verirdilər. Xüsusilə Ağdərə istiqamətində onlar misilsiz qəhrəmanlıq göstərdilər.

Beləliklə, bütünlükdə Azərbaycanın Hərbi Hava Qüvvələri bu müharibədə Qarabağın azad edilməsində böyük bir missiyanı icra etdi.

– Xarici mətbuat, xüsusilə Fransa, Rusiya və ərəb KİV-ləri erməni mediasının səsinə səs verərək, bir amili də qabardırdılar: müharibədə Azərbaycanın guya Suriyadan gətirilmiş muzdlulardan, habelə Türkiyəyə məxsus F-16-lardan istifadə etməsi. Düzdür, Azərbaycanın təkidlə tələb etməsinə baxmayaraq, heç kim ortaya bir dənə sübut qoya bilmədi. Amma Azərbaycana qarşı təbliğat vasitəsi olaraq xarici mətbuatda bu tezisdən hələ də istifadə olunmaqdadır. Siz onları necə dəyərləndirərdiniz. O “muzdlular və F-16-lar” necə oldu?

-Muzdlu əsgərlərmi? Azərbaycan ordusu 3 minə yaxın şəhid verib. Bu, təqribən 44 gün ərzində günə 50 şəhid vermək deməkdir. Bunların içində bir dənə olsun nəşi düşmən tərəfdə qalan xarici olmadımı ki, ermənilər əlində bayraq edib dünyaya səs salsın?

F-16-lara gəldikdə isə müharibədən 1 ay əvvəl Türkiyəyə məxsus bu qırıcılar Azərbaycana gətirib. Lakin onların müharibədə iştirak etsəydi, bunu ən azından lentə almaq mümkün olardı. 44 günlük müharibədə “War Gonzo” başda olmaqla bir çox ermənipərəst bloger və jurnalistlər Azərbaycanın aviazərbələri ilə bağlı görüntüləri yayırdılar. F-16-ların qatıldığı tək bir hərbi əməliyyat olsaydı, yəqin ki, onların əlində bununla bağlı bir fakt qalardı.

Üstəlik, F-16-lar ermənilərə yox, üçüncü qüvvələrə qarşı Azərbaycana gətirilmişdi. Prezident İlham Əliyev 2020-ci ilin 26 oktyabr tarixli çıxışında bu məsələyə toxunmuşdu. O demişdi ki, həmin F-16-lar təlimlər zamanı Azərbaycana gətirilib və müharibə başladığı üçün qalıblar. Kənardan müdaxilə olarsa, bunu edənlər həmin F-16-ları qarşılarında görəcəklər.

– Bir özəl sual: taktiki və coğrafi baxımdan, hansı ərazinin azad Qarabağın bütünlüklə nəzarətimizə qaytarılması üçün açar rolu oynadığını, yaxud oynayacağını düşünürsünüz?

– Mən şəxsən, 29-30 sentyabrda Aşağı Seyidəhmədli-Qaraxanbəyli istiqamətində başlanan hücum və bu hücumla paraleldə Ağdərə-Talış istiqamətindəki postların nəzarətə götürülməsi ilə başlanan əməliyyatı ən strateji hərbi əməliyyatlar arasında görürəm. Müharibə başlanandan 3 gün sonra Azərbaycan ordusunun Qaraxanbəyli, Aşağı Seyidəhmədli, Horadizə daxil olması çox vacib idi. Ermənilər əsas hücumun Füzulidən gələcəyini güman etdi. Lakin Azərbaycan XTQ-si gözlənilmədən Cəbrayılın Nüzgar kəndini azad etdi, ardınca Böyük Mərcanlıya daxil oldu.

Böyük Mərcanlının azad edilməsi ilə Füzuli istiqamətindən hücum dayanır və plan dəyişir. Hərbi bölmələrin qarşısında yeni hədəf kimi Füzulini almaq yox, Cəbrayıl-Hadrut istiqamətindən yolu açmaqla bütün cənub-şərq cəbhəsini mühasirəyə almaq tapşırığı qoyulur. Bu tapşırığın uğurla icra edilməsi nəticəsində əvvəl Füzuli, sonra Hadrut mühasirəyə düşür. Zəngilan və Qubadlıya, habelə Şuşa və Laçına gedən yol açılır. Mən ona görə də Cəbrayılın Böyük Mərcanlı kəndinin azad edilməsini müharibənin qırılma nöqtələrindən biri hesab edirəm.

Bütünlükdə Qarabağ üçünsə hazırda ən strateji ərazinin Əsgəran olduğunu düşünürəm. Ağdama, Xocalıya və Xankəndinə çox yaxın olduğuna görə Əsgəran Qarabağın qalan hissəsinə nəzarəti təmin etmək baxımından əlverişlidir.

– Zəfərdən 2 il sonra Azərbaycan ordusunun qarşısında Qarabağda daha hansı hərbi vəzifələr durur? Ordumuz perspektivdə erməni terroruna qarşı effektiv mübarizə imkanlarına malikdirmi? Bu imkanları artırmaq naminə ordu daxilində kontr-gerilla (əks-partizan) qüvvələrinin hazırlanmasına ehtiyac varmı?

– Müharibədə hərbçi qardaşlarımız bəzi xəritələri ələ keçirib. Bu xəritələrdə ermənilərin strateji hücum planları var. Bu planlar Azərbaycanı üçə bölməyə hədəflənib. Bunların birində bir hərbi birləşmənin Araz kənarından Xəzərə doğru necə irəliləməsi göstərilir. Bir başqasında Azərbaycanın qərb rayonlarını işğal etmək üçün metodlar izah olunur. Əgər belə bir düşmənlə həmsərhədsizsə və Qarabağ məsələsini həll etməyə çox yaxınsızsa, hər zaman ehtiyatlı olmalısınız. Bizdə belə bir deyim var: Su yatar, düşmən yatmaz. Həmçinin ermənilərin tarixində Daşnaksütyun, Arabo, Asala kimi təşkilatlar məhz terrorçu dəstələr kimi tanınıb. Lakin bununla belə, mən rəsmi Bakının planlarının olmadığını düşünmürəm. Hər halda, belə təhlükələrə qarşı komando birlikləri yaradılıb. Türkiyənin uzun illər terrorla mübarizədə əldə etdiyi zəfərlərdə məhz komandoların xüsusi rolu olub. Həmçinin onu da qeyd edim ki, artıq ermənilər normal yaşamaq istəyirsə, bu cür əməllərdən əl çəkməlidir. Çünki son iki ildə minlərlə gənclərini öz hikkələrinə qurban veriblər. Artıq bəsdir. Hər kəs bildi, bir daha bilsin ki, Qarabağ Azərbaycandır…
Nicat İsmayılov

Əhməd Obalı: “Etriazların səbəbi odur ki, nə siyasi azadlıqlar, nə söz azadlığı, nə də sosial rifah var”

İranda hicab qaydalarını pozduğuna görə əxlaq polisi tərəfindən saxlanılan Məhsa Əmininin öldürülməsinə etiraz olaraq başlayan aksiyalar bir həftədir davam edir. Etirazlar İranın demək olar ki, bütün vilayət və şəhərlərinə yayılıb. 130-dan artıq şəhərdə keçirilən aksiyalarda hüquq-mühafizə orqanları ilə etirazçılar arasında toqquşmalar baş verməkdədir.

Qarşıdurmalarda onlarla ölənin, yüzlərlə yaralananın olduğu haqda məlumatlar var. İran hakimiyyətinin internetə məhdudiyyət qoyması səbəbindən ölkə daxilindən məlumat almaq o qədər də asan deyil. Amma mənbələr bildirirlər ki, ölkədə böyük qarşıdurmalar yaşanır ki, bunun vətəndaş müharibəsinə çevriləcəyi ehtimalı istisna deyil.
ABŞ-da yaşayan Güney Azərbaycandan olan siyasi mühacir, “Günaz” TV-nin qurucusu Əhməd Obalı proseslərlə bağlı AYNA-nın suallarını cavablandırıb. Onun sözlərinə görə, İranda sosial vəziyyətin ağırlığı, insanlara basqılar, azadlıqların olmaması, gələcəyə ümidlərin azalması etirazların vüsət alacağının anonsu idi:

- Gözlənilirdi ki, ciddi etirazlar baş verəcək. Sadəcə dəqiq zamanı və etirazların qığılcımının nə olacağı bəlli deyildi. Təxminən 2 ay əvvəl ictimai rəy sorğusu keçirilmişdi. Əhaliyə sual belə idi: etirazlar olarsa, küçələrə çıxacaqsınızmı? Təsəvvür edin ki, əhalinin 70 faizə qədəri “hə” cavabı vermişdi. İranda ən ağır vəziyyət olanda belə, sorğularda iştirak edənlərin 35-40 faizi “bəli” deyirdisə, bu dəfə 70 faiz etirazlara qatılacağını söyləmişdi. Bəlli idi ki, insanlar rejimin siyasətindən boğaza yığılıb. Etirazların dərinləşəcəyini və genişlənəcəyini bu sorğu əvvəlcədən proqnozlaşdırırdı. Məhsa Əmini hadisəsi sadəcə bir qığılcım oldu.

- Tehran rejimi bu aksiyaların xarici qüvvələr tərəfindən təşkil edildiyini bildirir. Bu, nə qədər həqiqətəuyğundur?

- İran rejimi hər zaman yalan informasiyalarla manipulyasiya edib, indi də bununla məşğuldur. Etirazçıların davranışı ilə bağlı da düzgün olmayan məlumatlar yayırlar. Məsələn, xüsusi təyinatlıları insanların üzərinə yeridir, buna qarşı hansısa küt alətdən istifadə edən etirazçını “hüquq-mühafizə qüvvəsinə silah işlətdi” kimi təqdim edir. Belə hadisələr var, müəyyən yerlərdə yanğınlar var. Amma bu, bir-iki faktdır, hansı ki, İran rejimi bunun kütləvi olduğunu bildirir. Əslində isə etirazçılar tamamilə silahsızdır.

Xarici qüvvələrin təşkilinə gəlincə, təsəvvür edin ki, İranın 130-a qədər şəhərində etirazlar keçirilir. Belə miqyaslı və dərin etiraz aksiyalarını heç bir xarici qüvvə təşkil edə bilməz. Tehran rejiminin iddiaları hər zamankı kimi absurddur. Daxili narazılığı, insanlara basqını, sosial vəziyyətin ağırlığını görməyən, görüb, amma susan rejimin belə açıqlaması normaldır. İran rejimi deməyəcək ki, bizə xalq etiraz edir. Ona görə də xarici qüvvələrin üzərinə atması anlaşılandır. Lakin yenə deyirəm, bu qədər genişlikdə aksiyanı xarici qüvvələrin təşkil etməsi inandırıcı deyil. İran hökumətinin özü bəzən tərif aksiyaları, mitinqləri keçirirdi, rejimə “sədaqəti” nümayiş etdirmək istəyirdi. Amma meydanlara bu qədər insan çıxara bilmirdi. Demək istəyirəm ki, rejimin özü də belə böyük mitinqlər təşkil edə bilməz, nəinki xarici qüvvə təşkil etsin.

- Aksiyalar xaotik şəkildə keçirilir, hansısa bir lider görünmür. Lidersiz etirazların hansı effekti ola bilər?

- Həqiqətən də, bu aksiyaların lideri, rəhbəri yoxdur. Çünki millətin özü ayağa qalxdı, kimsə onları qaldırmadı. Səbəb də odur ki, yenə deyirəm, nə siyasi azadlıq var, nə söz azadlığı var, nə sosial vəziyyət yaxşıdır. İnsanlar təbii ehtiyaclarını ödəməkdə, məişət şəraitini yaxşılaşdırmaqda çox çətinlik çəkirlər. Qadınlar zülm altındadırlar. Bu narazılıq dalğası bir gündə yaranmayıb, illərdir yığılan problemlərin yaratdığı enerjinin fontan vurmasıdır. Necə deyərlər, spontan baş verən hadisələrdir. Millətin lidersiz etiraza qalxmasının şahidiyik. Əlbəttə, ya millətin içərisindən kimsə çıxıb liderlik təşəbbüsünü götürəcək, ya da xaricdə yaşayan mücahidlərdən kimlərsə hansısa komitə formasında yaranacaq, proseslərə təsir edəcək. Bu gün isə öndə siyasilər yox, millətdir. Siyasilər millətin arxasındadır, qabağında deyil.

- Beynəlxalq aləmin İrandakı proseslərə münasibəti birmənalı deyil. Xarici aləm İranın dağılmasını, yoxsa hazırkı rejimin davam etməsini dəstəkləyir?

- Proseslər yeni başlayıb. Aksiyaların yönü hələlik bəlli deyil. Rejim yıxılacaqmı, yoxsa etirazlar durdurulacaqmı - bu suallar açıq qalır. Xarici qüvvələr baş verənləri izləmə mövqeyindədirlər. Onlar da sonunu gözləyirlər ki, nə baş verəcək. İran rejiminə dəyən ziyan artıq dəymiş oldu. Rejim aksiyaları yatıra bilər, amma hakimiyyətin kökünün nə qədər zəif olduğu ortaya çıxdı. Dünyada bundan İrana qarşı siyasi baxımdan istifadə ediləcəyini gözləmək olar. Sivil dünya millətinə bu qədər zülm etmiş İran rejimi ilə əvvəlki kimi əlaqədə olmayacaq. Hər zaman ortada bir məsələ qalacaq: bu rejim getməlidir. Gec, ya tez, bu, baş verəcək.

- İranda vətəndaş müharibəsi gözləniləndirmi?

- İnsanlar beziblər. Bu baxımdan, hər yola əl atıla bilər. Rejim ya gərək siyasətini dəyişə, sosial vəziyyəti yaxşılaşdıra, real addımlar ata, ya da ki, məsələ daha da böyüyəcək. İstisna etmirəm ki, gərginliklər vətəndaş müharibəsinə çevrilsin. Tehran rejimi gərək papağını qarşısına qoyub fikirləşsin. Vətəndaş müharibəsinin baş verməməsini istəyirsə, rejim getməlidir.

- Sizcə, Tehran rejimi siyasətini dəyişəcəkmi?

- Bir xatırlatma edim: SSRİ dağılmamışdan cəmi 5 il əvvəl Qorbaçov siyasətinin dəyişdiyini elan etdi, islahat həyata keçirəcəyini dedi. Hətta bu istiqamətdə müəyyəna addımlar da atdı. Amma faydası olmadı. Çünki diktatura rejimləri və ideoloji dövlətlər öz içərisində islahat apara bilmir. Çünki belə rejimlərin öz daxillərində məhdudiyyət siyasəti hökm sürür. O məhdudiyyətlər dağılmasa, millət razı qalmayacaq. İran rejimi milləti razı sala bilməz.

- Güney Azərbaycan türkləri bu proseslərdə necə iştirak edirlər?

- Düzdür, aksiyalar milli məsələ ilə başlamayıb. Təkcə Azərbaycanın şəhər və vilayətlərində yox, İranın bütün regionlarında rejimə etiraz edilir. Amma azərbaycanlılar da bu aksiyalarda öz məsələlərini qaldırırlar, öz şüarlarını səsləndirirlər. “Azadlıq, ədalət, milli hökumət” şüarı ilə etiraz dalğasına qoşulan soydaşlarımız mücadilələrini aparırlar.

Müəllif: Anar Bayramoğlu

Xəbər verdiyimiz kimi, bu gün “Media Reyestrinin aparılması Qaydaları” təsdiqlənib. Prezident İlham Əliyev bununla bağlı Fərmanı imzalayıb.
Bakupost.az xəbər verir ki, Medianın İnkişafı Agentliyinin (MEDİA) Media subyektləri və jurnalistlərlə iş şöbəsinin müdiri Natiq Məmmədli Media Reyestri ilə bağlı ən çox maraq doğuran sualları cavablandırıb.
O, hansı jurnalistlərin reyestrə daxil ediləcəyini, onların hansı güzəşt və üstünlüklərdən yararlana biləcəklərini izah edib.
Daha ətraflı:

Sədrəddin Soltan: “Tehran daxildəki böhrandan diqqət yayındırmaq üçün etirazlarda Qərb “barmağı” axtarır”

İranda kütləvi etirazlar davam edir. Hicaba görə saxlanılan qızın ölümü ilə bağlı Rəşt şəhərində polis və etirazçılar arasında baş verən qarşıdurmadan sonra Tehranda Məhsa Əminin ölümü ilə bağlı etiraz aksiyası keçirilib. Tehranın Vəliəsr xiyabanında keçirilən aksiyanı dağıtmaq üçün xüsusi qüvvələr cəlb olunub. Aksiya iştirakçıları hökumət əleyhinə şüarlar səsləndiriblər. Təhlükəsizlik qüvvələri ilə aksiya iştirakçıları arasında qarşıdurma baş verib. Qarşıdurma yanğınlarla müşahidə edilir.

Analoji aksiya Məşhəd şəhərində də keçirilib. Qeyd edək ki, son günlər Məhsa Əminin əxlaq polisinin binasında ölümünə etiraz məqsədi ilə İranın bir çox şəhərlərində aksiyalar keçirilir. Kürdüstan əyalətinin Saqqız şəhərində bazarda mağaza sahibləri etiraz əlaməti olaraq mağazalarını açmayıblar. Müxtəlif şəhərlərdə qadınlar Əminin ölümünə etiraz məqsədilə baş örtüklərini yandırıb, saçlarını kəsirlər.

AYNA qonşu ölkədə baş verənləri Orta Doğu Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, iranşünas ekspert Sədrəddin Soltanla müzakirə edib.

- Paytaxt Tehranda və İranın digər şəhərlərində yenidən kütləvi etirazlar baş qaldırıb. Cənub qonşumuzda nə baş verir?

- Son bir neçə ildə İranda etiraz aksiyaları müntəzəm olaraq baş verir. Bu aksiyalarının mahiyyətində isə sosial problemlərə etirazlar dayanır. Son hadisələr İranın Kürdüstan əyalətində 22 yaşlı bir gəncin əxlaq polisi tərəfindən qətlə yetirilməsi ilə başladı. Bu hadisədən sonra İranın müxtəlif şəhərlərində də anaoloji etiraz aksiyaları keçirilib. Xüsusilə, Kürdüstan əyalətində aksiyaların miqyası daha böyükdür. Polislə etirazçılar arasında tooquşmalar qeydə alınır. Rejim hicab qaydalarının pozulmasına görə insanları qətlə yetirir və son aksiyalar hakimiyyətin davranışına etirazdır.

Artıq əhali rejimin onların daxili işlərinə müdaxilə etməsindən təngə gəlib. Cəmiyyət artıq rejimin ailə məsələlərinə, insanların şəxsi həyatına müdaxiləsini qəbul etmək istəmir. 43 ildir davam edən bu siyasətə etiraz olaraq bu günə qədər çoxsaylı belə aksiyalar keçirilib. Son dövrlər isə bu aksiyaların miqyası daha da böyüyüb. Əxlaq polisi fəaliyyətini gücləndirir və əhali buna sərt formada etiraz edir. Məhsa Əminin qətlə yetirilməsi bu etirazlar üçün əsas impuls oldu.

- İddialar var ki, İrandakı etiraz aksiyalarında Qərbin də “barmağı” var. Bu iddiaları bölüşürsünüzmü?

- Bu gün dünyada siyasi nizam dəyişir və bütün diplomatik oyunçular çılpaq şəkildə öz maraqlarını ortaya qoyur. Lakin bu, o demək deyil ki, hər hansı ölkənin daxili etirazlarında mütləq hansısa kənar qüvvələrin rolu və iştirakı var. Kürdüstan əyalətində gənc xanımın qətlə yetirilməsini Qərb sifariş etmişdi? Qərb İranın əxlaq polisinə demişdi ki, get 23 yaşlı xanımı öldür? İran rejimi özü buna zəmin yaradır. Onlar insanların şəxsi həyatına müdaxilə etməsəydilər, bu aksiyalar da olmayacaqdı. Olduqca məntiqsiz bir bəhanədir ki, fars rejimi daim bundan istifadə etməyə çalışır. Çünki fərqindədir ki, insanlar artıq rejimin siyasəti ilə barışmaq niyyətində deyillər. Bunun qarşısını almaq üçün mənasız arqumentlərdən istifadə edirlər.

İran cəmiyyəti ictimai baxımdan aktiv cəmiyyətdir və dünya dəyişdikcə, onlar da dəyişməyə çalışırlar. 43 il qabaq baş vermiş inqilabın tələbləri həyata keçirilməyib. İranda inqilab islahatları yarımçıq qalıb. Cəmiyyət həyata keçirdiyi inqilabın nəticəsini görməyib. Günü-gündən ağırlaşan sosial, siyasi, iqtisadi, mədəni və s. sahələrdəki böhranlı vəziyyət öz növbəsində etirazlar doğurur. Bundan təbii ki, Qərb də öz maraqlarının təmin olunması istiqamətində istifadə edir. Misal üçün, gənc xanımın qətlə yetirilməsinə ABŞ dairələri, beynəlxalq təşkilatlar kəskin etiraz etdilər. Məhz molla rejiminin davranışları ABŞ və Qərbi buna təhrik edir. Fars rejimi 43 ildir islahat aparmır və həmişə olduğu kimi, daxildəki etirazlarda ABŞ, İngiltərə və İsrail “barmağı” axtarır.

- Rusiyaya qarşı təzyiqlər fonunda ABŞ-ın İrana qarşı da təzyiqlərə başlaması iki ölkə arasında münasibətləri daha da dərinləşdirəcəkmi?

- İranın Ali Dini Rəhbəri Əli Xameneyinin Rusiya Prezidenti Vladimir Putinlə görüşü zamanı verdiyi bəyanatlar bir daha sübut edir ki, İran Ukrayna məsələsində şimal qonşumuzun yanındadır və birmənalı şəkildə onu müdafiə edir. Və hərbi avadanlıq göndərməklə Rusiyaya açıq dəstəyini ifadə edir. Son günlər Ukrayna rəmsilərinin İranla bağlı söylədikləri - baxmayaraq ki, rəsmi Tehran bunu qətiyyətlə təkzib edir - İranın kimdən yana olmasını aydın şəkildə ortaya qoyur.

Ancaq bununla yanaşı, İranın öz maraqlarını Rusiyaya qurban verəcəyi qənaətində də deyiləm. Onların arasında əməkdaşlıq müəyyən bir yerə qədərdir. Bir müddət sonra maraqları toqquşacaq və yollar ayrılacaq. Çünki hər ikisi ağır sanksiyalara məruz qalır. Qarşıdakı dönəmdə hər iki ölkədə sosial-iqtisadi vəziyyət pisləşəcək. Bundan sonra İran ya Qərbin qarşısında boyun əyəcək, ya da anlaşmağa çalışacaq. Yaxın gələcəkdə İran il Rusiya arasında münasibətlər kəskinləşəcək.

- İranın Ermənistana dəstəyi davam edir. Sizcə, 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra Tehranın ölkəmizə yönəlik təzyiqləri nədən qaynaqlanır?

- Azərbaycan dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra İranla Ermənistan daim müttəfiq münasibətlərində olub. Bu müttəfiqlik həm Azərbaycana, həm də Türkiyəyə qarşı yönəlib. İstər torpaqlarımız işğal altında olduğu dövrlərdə, istərsə də tarixi zəfərimizdən sonra İran daim Ermənistanı dəstəkləyib. Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa etdikdən sonra, indi Ermənistan adlandırılan Qərbi Azərbaycan ərazisindəki tarixi toponimlərinin adlarını bərpa etdi. Məsələn, Zəngəzur, İrəvan, Göyçə, Qarakilsə, Basarkeçər və digər erməniləşdirilmiş tarixi Azərbaycan torpaqları öz qədim adları ilə adlandırılmağa başlandı.

İran tərəfi tarixi Azərbaycan toponimlərinin bərpasından təşvişə düşüb. Fars rejimi Ermənistanın yürütdüyü siyasəti eynilə Güney Azərbaycanda həyata keçirir. Azərbaycana məxsus tarixi yer adları dəyişdirilərək farslaşdırılıb. Məsələn, Qaradağ mahalına Arazbaran, yaxud Muğana Parsabad adı verilib. İran Ərdəbilin yaşayış yerlərinin, çaylarının adlarını necə dəyişdiribsə, eyni addımları da Ermənistan atıb. Azərbaycan isə bu tarixi ədalətsizliyi aradan qaldırır. Göründüyü kimi, İran rejimi Azərbaycanın və Türkiyənin inkişafından narahatlıq keçirir və hər vəchlə buna mane olmağa çalışır. Bu siyasət bu gün də daam edir.

Müəllif: Azər Niftiyev

İlham Şaban: "İkinci böyük gəliri hökumət götürür..."

20 sentyabr Azərbaycanda “Neftçilər günü” kimi qeyd olunur. Pressklub.az Azərbaycanın neft-qaz sektorunun vəziyyəti, ötən illər ərzində əldə edilmiş gəlirlər, onların xərclənməsi və perspektivlərlə bağlı neft-qaz sektoru üzrə tanınmış ekspert İlham Şabanın fikirlərini öyrənib.

– İlham bəy, əvvəlcə qlobal enerji bazarındakı vəziyyətə baxışlarınızı öyrənmək istərdik. Çünki onun Azərbaycanın enerji bazarına təsirləri kifayət qədərdir. Bu təlatümlü dövr hələ çoxmu çəkəcək?

– Həqiqətən 2022-ci il dünya iqtisadiyyatı üçün gərgin oldu və belə də davam edir: postpandemiya dövrünün bu cür narahat və bəzi məkanlarda hətta əzablı yollarla irəliləyəcəyini yəqin keç kəs təsəvvürünə belə gətirmirdi, necə ki, ötən ilin sonlarında cari ildə neftin qiymətləri ilə bağlı verilən proqnozlar özünü doğrultmadı.

Proqnozların alt-üst olması isə cari ildə Avropa qitəsinin, həqiqətən II Dünya müharibəsindən sonra görmədiyi, görülməsi bəlkə də təsəvvür edilməyəcək bir duruma qədəm qoymasından qaynaqlanır. Bunun da bir səbəbi var: qəfil başlayan müharibə, özü də çox qanlı və irimiqyaslı bir müharibə. Onun fəsadları da ağırdır, bir xeyli fəsadları isə sonralar özünü göstərəcək. Özü də fəsadların aradan qaldırılması təkcə müharibənin başladığı kimi bitməsi xəbərinə bağlı deyil. Çünki Qərb dövlətləri ilə Sovet İttifaqının rəsmi varisi olan Rusiya Federasiyası arasında ötən əsrin 60-cı illərinin ortalarından başlayan enerji ticarəti artıq qürub dövrünə qədəm qoyur.

Bu il olmasa da, növbəti bir neçə ildə bu ticarətin hətta tam dayandırılması nöqtəsinə qədər inkişafı labüddür. Ticarət o yerdə inkişaf edir ki, satıcı və alıcı arasında qarşılıqlı etimaddan əlavə, mülayim münasibətlər də yaranır. Bu münasibətlər isə özünü sonradan siyasəti əlaqələrdə, mədəniyyətdə və turizmdə göstərir. Hazırda sadaladığım münasibətlər Qərblə Rusiya arasında artıq “illərlə tikilmiş körpülərin yandırılması” mərhələsində olmasa da, amma o körpülərdə gediş-gəlişin dayandırılmasına istiqamətlənib. Ötən il Rusiya Avropa bazarında 155 milyard kubmetr qaz satmışdı, cari il, Rusiya hökumətinin bu günlərdə səsləndirdiyi son qiymətləndirməyə görə, bu göstərici təqribən 50 milyard kubmetr az olacaq. Təbii ki, sonrakı illər daha da aşağı düşəcək.

Ona görə də xammal bazarları təlatümlü dövrlərini yaşayır və bazarda yaşanan hədsiz yüksək qiymətlər də onun nəticəsidir. Neft və qaz qiymətlərinin qlobal bazarda bahalı dövrü, hesab edirəm ki, hələ bir neçə il davam edəcək.

– Sizin dediklərinizdən belə başa düşmək olar ki, qlobal bazarda baş verənlər iqtisadiyyatı enerjidən asılı olan Azərbaycan üçün əlavə imkanlar yaradır.

– Bəli, gəlir baxımından birbaşa belədir. Rəsmi açıqlanan statistikaya görə, 2022-ci ilin 8 ayında Azərbaycanın neft gəlirləri 13,72 milyard dollar, qaz gəlirləri isə 10,32 milyard dollar təşkil edib. Ölkənin ümumi ixracı 26 milyard dollardan çox olub. Özü də bu o zaman baş verib ki, ölkədə hesabat dövründə əmtəəlik neft və kondensat hasilatı həcmləri 1 milyon 198 min ton azalıb. Bunu barelə çevirəndə bilirsinizmi nə qədər edir? Təqribən 9 milyon barel. Ona görə də bazarda qiymətin ölkəmizin əldə etdiyi qazanca çox böyük təsirləri var.

Dövlət Neft Fondunun təkcə bir layihədən – “Azəri-Çıraq-Günəşli” layihəsindən cari ilin 8 ayında əldə etdiyi gəlirə diqqət edək. Reallıqda bu, dövlətin payına düşən mənfəətdir – 6 milyard 629 milyon dollar. İndi baxaq ötən ilin 8 ayındakı nəticələrə – 3 milyard 488,5 milyon dollar. Artım 90% (!). Özü də qazancın az qala 2 dəfə artımı Azərbaycanın ən iri neft yataqları blokunda hasilatın 1 milyon tondan çox azalması fonunda baş verib.

– AÇG-dən söz düşmüşkən. Axı, Azərbaycanın “Neftçilər günü” elə bu layihə ilə bağlıdır. AÇG bir layihə kimi ona bəslənilən ümidləri doğrultdumu?

– Birmənalı olaraq, bəli. 28 il əvvəl Azərbaycan ilk neft müqaviləsini imzalayarkən qarşısına nə məqsədlər qoymuşdusa, onları reallaşdıra bilib: Yenicə müstəqilliyini qazanmış və digər postsovet ölkələrindən fərqli olaraq müstəqilliyinə ərazi bütövlüyünün sarsılması, 1 milyon qaçqın axını, hiperinflyasiya və hətta dövlət sektorunda belə əməkhaqlarının aylarla gecikdirilməsi kimi problemləri olan ölkənin arzusu nə ola bilərdi? Əlində olan mümkün potensialdan istifadə etmək, nəyisə kapitala çevirə bilmək və sadaladığım problemlərin aradan qaldırılmasına nail olmaq. Bəs Azərbaycanın qlobal bazarda kapitala çevirilə biləcək nəyi vardı? Nefti. Azərbaycan bundan istifadə etdi: “Azəri”, “Çıraq” və “Dərinsulu Günəşli” yataqları üzrə bağladığı müqavilə əməliyyat şirkəti fəaliyyətə başlayandan 33 ay sonra ilk nefti verdi. Nəhayət, 1999-cu ilin dekabrında Azərbaycan ilk partiya mənfəət neftini aldı və dekabrın 24-də Azərbaycan Prezidentinin Fərmanı ilə Dövlət Neft Fondu yaradıldı. Fond xarici şirkətlərlə birgə hasilat fəaliyyətindən Azərbaycan dövlətinin payına düşən mənfəəti toplamalı və idarəçiliyində olan vəsaitləri artırılmalı idi.

2022-ci il 1 sentyabr tarixinə Neft Fonduna təkcə “Azəri-Çıraq-Günəşli” layihəsindən 162 milyard 2 milyon dollar vəsait daxil olub. Dediklərimi yekinlaşdırsaq, AÇG müstəqilliyini yenicə qazanmış ölkənin iqtisadi baxımdan dirçəlməsini təmin etdi, Azərbaycanın bir gənc ölkə kimi nəhəng ölkələrlə əlaqələrinin yaranmasına və bəziləri ilə strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qədər yüksəlməsini təmin etdi, ölkənin cəlbediciliyinin artması ona təkcə marağı artırmır, Azərbaycanda və regionda marağı olan ölkələrin təsirlərini də artırır. Bu baxımdan AÇG təkcə Azərbaycanın iqtisadi suverenliyinin onurğa sütunu rolunu deyil, həm də milli təhlükəsizliyimizin vacib elementi kimi ortaya çıxdı. Üç onillik işğalda olan ərazilərimizin azad edilməsi və onların bərpası kimi strateji məsələnin həllini isə xüsusilə vurğulamaq istərdim.

– Azərbaycanın AÇG-dən olan qazancı təkcə Neft Fonduna toplanan vəsaitlərdirmi?

– Yox. Azərbaycan AÇG layihəsindən bir neçə istiqamətdə gəlir əldə edir. Neft Fonduna daxilolmalar həmin gəlirin əsas hissəsidir, amma hamısı deyil. İkinci böyük gəliri hökumət götürür. Bu gəlir AÇG səhmdarlarının müqavilə şərtlərinə görə ödədikləri 25%-lik mənfəət vergisidir. Daha sonra AÇG müqaviləsində SOCAR 25%-lik payla iştirak edir, təbii ki, öz payına uyğun da mənfəət əldə edir.

Daha sonra Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna AÇG layihəsi üzrə iştirakçıların, podratçıların və subpodratçıların ödədikləri köçürmələrdir. İndi bir göz önünə gətirin, 1995-ci ilin əvvəlindən – AÇG fəaliyyətə başlayandan vergi, təqaüd fonduna köçürmə, ağ mühasibatlıq deyilən şeylərin faktiki olmadığı bir ölkəyə “Əsrin müqaviləsi” maliyyə-hesabatlıq sistemində nə qədər yenilik gətirib və nə qədər vəsait büdcəyə cəlb edilib.

Bu da son deyil. Əsasən, son 15 ildə Azərbaycan şirkətlərinin, istər dövlət olsun, istərsə də özəl, aktiv surətdə AÇG-nin həyata keçirtdiyi layihələrdən hər il milyonlarla xidmət müqaviləsi çərçivəsində gəlirləri olmağa başladı. Özü də manatla deyil, dollarla.

– Amma nədənsə, belə məlumatların üzərindən hökumət sükutla keçir. Sizcə, hökumətin bunda marağı nədir? Nədən “Əsrin müqaviləsinin” ölkəmizə gətirdiyi gəlirlər bütün spektrləri ilə açıqlanmır?

– Təbii ki, bu suala dolğun cavabı yalnız hökumət özü verə bilər. Mənim müşahidə etdiyim odur ki, dövlət başçısının hökumətin qarşısında qoyduğu vəzifə qeyri-neft sektorunun inkişafı kimi strateji bir hədəfdir. Ona görə də hökumət bütün hesabatlarında qeyri-neft sektoru ilə bağlı məsələləri qabardır. Cəmiyyətə verilən mesaj isə budur ki, neft-qaz sektorunun hansı nöqtədən haraya gəldiyi məlumdur, indi onun gətirdiyi gəlirlərin qeyri-neft sahələrinin inkişafına necə xərclədiyimizə baxın.

Ümumən, burada pis bir şey yoxdur. Amma birinin rolunun artırılması digər sektorun iqtisadiyyatda tutduğu real mövqenin kölgədə qalması hesabına cəmiyyətə təqdim edilməsi də arzu olunan deyil.

Sizə sadəcə bir fakt açıqlayacam. Cari ilin 8 ayının nəticələrinə görə, Azərbaycanın ümumi ixracında neft-qaz sektorunun xüsusi çəkisi 92,82%-ə qədər artıb. Qayıdaq düz 10 il əvvələ, Dövlət Gömrük Komitəsinin 2012-ci ilin 8 ayının yekunlarına olan məlumata görə həmin göstərici 93,4% idi. Amma 10 il əvvəl Azərbaycan gündəlik olaraq 880 min barel neft və kondensat hasilatına malik idisə, Energetika nazirliyinin açıqlamasına görə, hazırda bu rəqəm 641 min bareldir. Yəni maye karbohidrogen hasilatında azalma tempi 27 faizdən çox olsa da, ölkənin ümumi ixracında neft-qaz sektorunun xüsusi çəkisi cəmi 0,62% azalıb.

– Niyə belədir?

– Çünki qaz hasilatımız artır. Neft azaldıqca onun yerini təbii qaz tutmağa başlayır. Son 5 ildə Azərbaycanda əmtəəlik qaz hasilatı 2 dəfəyə yaxın artıb və mavi yanacağa olan maraq onun qiymətini də artırdığından neft-qaz sektoru hökumətin əsasən də 2015-ci ildən başlayaraq qeyri-neft sektorunu “neft vəsaitləri” ilə geninə – boluna yaxşı mənada “sulamasına” baxmayaraq, yenə də öz mövqelərini qoruyub saxlaya bilir.

Bir sözlə, mən hər il təkrarladığım fikirlə söhbətimizi yekunlaşdırmaq istəyirəm: Azərbaycan neftçisi ona “Azneft” meydanında möhtəşəm heykəl ucaldılmasına layiq bir peşə sahibidir ki, onun fədakar əməyinin nəticəsi ilə kimdə məhəbbət hissi, kimdə qısqanclıq doğuran, kimdə isə qıcıq yaradan bir ölkə yaradılıb!

Ərəstun Oruclu: "Həmin ölkələrlə kifayət qədər sərt danışılmalıdır. Əgər danışıqlar effekt vermirsə, səfirlik diaspor təşkilatlarını səfərbər etməli, belə hücumların qarşısını bu yolla almalıdır"

Azərbaycanın xarici ölkələrdəki diplomatik korpuslarına qarşı son günlər erməni radikalları tərəfindən hücumlar təşkil edilir. Ermənilər müxtəlif ölkələrdəki səfirliklərimizə yürüşlər təşkil edir, səfirlik binasına zorla soxulmağa cəhd göstərirlər. Məsələn, sentyabrın 18-də Azərbaycanın Fransadakı səfirliyinə ermənilər tərəfindən basqın edilib. Hadisəyə etiraz olaraq Fransanın Azərbaycandakı səfiri Zakari Qross Xarici İşlər Nazirliyinə çağırılıb və Fransadakı radikal erməni qruplarının törətdiyi cinayət səbəbilə XİN-in etiraz notası Fransa səfirinə təqdim edilib.

Bundan əvvəl isə Livandakı səfirliyimizin qarşısında iki dəfə ermənilər təxribat törədiblər. Sentyabrın 16-da və 18-də törədilən təxribat cəhdinin qarşısı bu ölkənin hüquq mühafizə orqanları tərəfindən alınıb.

Sentyabrın 18-də Gürcüstandakı diplomatik nümayəndəliyimiz qarşıdında da ermənilərin təxribat cəhdi olub. Bir qrup erməni qadın səfirliyimizə yürüş etmək istəyib, lakin gürcü polisi bunun qarşısını alıb.

Diplomatik korpuslarımıza erməni radikallarının hücum səbəbləri, bəzən buna polisin etinasız yanaşması (Fransa polisi ermənilərin bu hərəkətinə etinasız yanaşdı - A.B), Azərbaycanın təhlükəsizliyi gücləndirmək üçün hansı addımları atmalı olduğu ilə bağlı AYNA-nın suallarını "Şərq-Qərb" Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, politoloq Ərəstun Oruclu cavablandırıb. Analitik bildirib ki, erməni diaspor təşkilatlarının belə radikal tədbirlərə əl atmasında məqsədləri Azərbaycanı "təcavüzkar dövlət" kimi təqdim etmək cəhdləri ilə bağlıdır:

- Bu aksiyalar sinxron şəkildə həyata keçirilir və fərqli ölkələrdə buna cəhdlər olur. Azərbaycanın ətrafında müvafiq informasiya mühiti yaratmaq istəyirlər ki, dünyaya neqativ şəkildə təqdim etsinlər. Bu, kompleks tədbirdir və bunun tərkib hissələrindən biri səfirliklər qarşısında aksiyalardır, səfirlik binalarına hücumlardır. Bununla yanaşı, xarici ölkələrin media orqanlarında, sosial şəbəkələrdə də paralel təbliğat həyata keçirilir. Sərhəddəki son toqquşmalardan sonra Azərbaycanı dünyada "təcavüzkar ölkə" kimi tanıtmaq yönündə təbliğatları geniş vüsət alıb. Özlərini isə "əzabkeş xalq", "təcavüzə uğrayan Ermənistan dövləti" kimi təqdim etməyə cəhd göstərirlər. Yəni ki, bu aksiyaların məqsədi budur. Beynəlxalq səviyyədə bunun təbliğatını aparmaqla məşğuldurlar.

- Maraqlıdır ki, ermənilərin bülə radikal tədbirlərinə bəzən göz yumulur. Məsələn, Fransadakı Azərbaycan səfirliyinə erməni hücumu zamanı bu ölkənin hüquq-mühafizə orqanları maneə yaratmadılar. Ümumiyyətlə, diplomatik nümayəndəliklərin təhlükəsizliyi necə qorunmalıdır, buna kim təminat verməlidir?

- Diplomatik missiyaların fəaliyyəti 1961-ci ildə qəbul olunmuş Diplomatik xidmət haqqında Vyana Konvensiyası əsasında tənzimlənir. Təhlükəsizlik və mühafizə məsələlərinə dair əlavə konvensiyalar var ki, onlara uyğun şəkildə səfirliklərin və diplomatik missiyaların mühafizəsi, təhlükəsizliyi bu missiyanı qəbul edən ölkə tərəfindən təmin olunmalıdır. Yəni ki, söhbət burada konkret olaraq, Azərbaycandan getmir. Azərbaycanın səfirliklərinin təhlükəsizliyinə və normal fəaliyyət göstərməsinə diplomatik missiyanın həyata keçirildiyi ölkə cavabdehlik daşıyıq. Səfirliyin yerləşdiyi ölkənin polisi bu işi həyata keçirməlidirlər. Ehtiyac yaranarsa həmin ölkənin xüsusi xidmət orqanları təhlükəsizliyin təmininə qoşulmalıdır. Müstəsna hallarda səfirliklər mühafizə üçün özəl şirkətlərə müraciət edə bilərlər. Amma şirkətlər səfirliklərin mühafizəsinin gücləndirilməsini yerli polis və digər xüsusi xidmət orqanları əməkdaşları ilə birlikdə həyata keçirməlidirlər.

- Azərbaycanın diplomatik nümayəndəliklərinə edilən basqınların qasrşısının alınması üçün bir çox təkliflər səsləndirilir. Bəzi ekspertlər bildirirlər ki, bütün ölkələrdəki səfirliklərimizdə özümüz mühafizəni təşkil etməliyik, hətta silahlı qorumaya almalıyıq. Lazım olduqda silaha davranılmalıdır ki, diplomatlarımızın can güvənliyini təmin edək. Bu nə dərəcədə mümkün variantdır?

- Dövlətin özünün diplomatik korpuslarının təhlükəsizliyini qoruya bilər. Amma diplomatik qayda və normalara görə, bunu yalnız səfirliyin daxilində təhlükəsizliyi təmin edə bilər. Hər bir ölkənin səfirliyinin daxili o dövlətin ərazisi sayılır. Lakin burada da silahdan istifadə və ya silahlı mühafizənin təmin olunması olduqca çətin prosedurdur. Və yalnız müstəsna hallarda mümkündür. Hətta səfirliyin daxilində dövlətin özünə məxsus təhlükəsizlik strukturları olduqları ölkənin polisi və təhlükəsizlik qüvvələri ilə koordinasiyalı işləməlidir. Silahla təminat məsələsi isə yenə deyirəm, çox nadir və müstəsna hallarda mümkündür. Çünki bu barədə hansısa beynəlxalq anlaşma və norma yoxdur.
Düzdür, müəyyən hadisələr olub ki, həmin hadisələr zamanı səfirlikdə silahlı mühafizə təşkil edilib. Məsələn, PKK terror təşkilatının başçısı Abdullah Öcalan Türkiyənin təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən həbs olunanda PKK tərəfdarları Avropada müxtəlif diplomatik nümayəndəliklərə hücumlar edirdilər. Türkiyənin BMT-dəki nümayəndəliyini tutmuşdular, digər ölkələrdəki səfirliklərinə hücumlar edirdilər. Xatırlayıram ki, belə hücumlardan biri də İsrailin Berlindəki səfirliyinə hücum təşkil edilmişdi. Amma İsrail səfirliyinin mühafizəçiləri silaha davranmış, bir neçə şəxsi öldürmüşdü. Xatırlamıram ki, atəşi açanlar kimlər idi. Çox güman ki, İsrailin özünün təhlükəsizlik xidmətinin əməkdaşları olmuşdu. O zaman da, Almaniyada ciddi skandal yaranmışdı. Nə qədər təəccüblü görünsə də, belə vandalizm aktlarına qarşı Konvensiyada adekvat tədbir nəzərdə tutulmayıb. Ona gör də silahdan istifadənin mümkünlüyü ciddi məsələdir, razılıq alınması çətindir.

- Azərbaycan diplomatlarının təhlükəsizliyini necə qoruçalıdır, bu istiqamətdə hansı addımları atmalıdır?

- Əslində səfirlik binasından kənarda diplomatlar son dərəcə müdafiəsizdir. Bu gün baş verənləri nəzərə alsaq, mənə elə gəlir ki, Azərbaycan hökuməti həmin ölkələrin rəsmiləri ilə danışıqlar aparmalıdır, onlardan səfirliyin təhlükəsizliyini tələb etməlidir. Bu, son dərəcə vacibdir. Məsələn, Londonda səfirliyə hücum edilirsə, Britaniya polisi passiv müşahidə edirsə, yaxud Parisdə davamlı şəkildə səfirliyə hücum edilirsə, Paris polisi buna müdaxilə edilmirsə, o dövlətlərdən buna görə hesabat istənilməlidir. Dediyim kimi, dövlətin öz diplomatlarını müdafiə imkanları son dərəcə məhduddur. Diplomatlar yalnız səfirliyin daxilində təhlükəsizliyi mümkündür, amma orada da odlu silahdan istifadə məhdud, hətta qeyri-mümkündür. Hesab edirəm ki, məsuliyyəti diplomatik missiyanı qəbul edən ölkələr daşımalıdır. Həmin ölkələrlə kifayət qədər sərt danışılmalıdır. Əgər danışıqlar effekt vermirsə, səfirlik diaspor təşkilatlarını səfərbər etməli, belə hücumların qarşısını bu yolla almalıdır. Bir diasporun başqa bir dövlətin səfirliyinə hücum etməsinə şərait yaradılırsa, o zaman səfirliyin öz diasporunu səfərbər etməkdən başqa yolu qalmır. Yəni ki, başqa yol yoxdursa, diasporaanın köməyi ilə hücumların qarşısı alınmalıdır.

Müəllif: Anar Bayramoğlu