Azərbaycanda və Qazaxıstanda süni intellektin inkişafı, təbii dil modellərinin yaradılması sahəsində mövcud vəziyyətə bir daha nəzər saldım.
Elə bu il Qazaxıstanda İrbisGPT - süni intellekt əsaslı ilk Milli Dil Modeli yaradıblar. Platforma qazax dilində olan data və açıq kod əsasında, ictimai əsaslarla formalaşıb.
Bu isə o deməkdir ki, hər istifadəçi bu modelin təkmilləşdirilməsinə töhfə verə biləcək. Məqsəd Qazax dilinin texnologiyar sahəsinə, rəqəmsallaşma proseslərinə daha dərin inteqrasiyasına nail olmaqdır. Modelin işlənməsi üçün ilkin olaraq açıq mənbələrdə olan 20 Gb datadan istiafdə edilib.
Bu ölkədə həmçinin maşın öyrənməsi sahəsində lider olan Hugging Face ilə əməkdaşlıq çərçivəsində daha bir süni intellekt layihəsinə start verilib.
Bu qlobal platforma süni intellekt əsaslı , açıq kodlu layihələrin qarşılıqlı istifadəsinə imkan yaradır. Hansı ki qlobal şirkətlər olan Google, Microsoft, Amazon, Meta da bu resurslardan bəhrələnirlər.
Qazaxlar böyük məlumat bazasına malik fiziki və hüquqi şəxslərin datasını bu platforma əsasında bir yerə toplamağı , nəhəng milli data ehtiyatı yaratmağı , bunun əsasında müstəqil bir Təbii Dil Modeli yaratmağı hədəfləyiblər.
Xatırladıram ki, bir müddət öncə Qazaxıstanda süni intellekt sahəsinin inkişafı üçün Presight Aİ Ltd və Birləşmiş Ərəb Əmirliyi arasında superkompüter mərkəzinin və Data Mərkəzin qurulması ilə bağlı anlaşma da baş tutub.
Xatırladıram ki, hazırda Azərbaycanda süni intellekt sahəsində RİNN-in AİLab və İN-nin 4SİM qurumları, ETN-in İS və İT İnstitutları, ADA və AzTU, A2Z və Robotronics və s. qurumlar məşğuldur.
Bəzi böyük özəl qurumlarda və mərkəzi icra qurumlarında süni intellekt həllərinin tətbiqinə başlanılıb.
Bu sahədə kadrların hazırlanması üçün də müəyyən layihələr həyata keçirilir.
Lakin süni intellektin tətbiqi və inkişafı istiqamətində biz hədsiz çox ləngiyirik. Real işlər ortada görünmür.
Uzun illərdir ki, hamı üçün əlçatan olan, ana dilimizdə Milli Korpusun yaradılmasını reallaşdıra bilmirik. Ana dilimizdə məlumat bazalarına sahib olanların, dövlət və özəl sektorun, ictimai sektorun belə bir resursun yaradılmasına töhfə verməsi üçün şərait yaradılmayıb.
Əsas data da hökumətin əlində cəmləşib ki, biznesin bura çıxış imkanları yetərli deyil.
Biznes və ekosistem üçün, hamının bəhrələnə biləcəyi superkompüter mərkəzi də formalaşdırılmayıb.
On illər öncə hökumətin dəstəyilə Dilmanc layihəsi çərçivəsində bir neçə uğurlu həllər yaradılsa da , layihə çərçivəsində formalaşan milli korpus hamı üçün əlçatan deyil. Bu resursun RİNN-ə təhvil verildiyi bildirilib.
Milli Dil Korpusunun yaradılması ilə AMEA-nın Dilçilik İnstitutu, ETN –in İS (keçmiş Kibernetika) və İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun birgə iş apardığı bildirilsə də hələlik ortada heç nə yoxdur.
Azərbaycanda iki qurum, RİNN və İN süni intelelktin inkişafı ilə bağlı konseptual sənəd layihəsi hazırladıqlarını açıqlasalar da, onunla bağlı da hələlik real olaraq ortada heç nə yoxdur.
Fikrimcə sektorun inkişafı üçün səlahiyyətli qurum olan RİNN, İRİA bu məsələdə çox ləng hərəkət edir.
Bu sahəyə böyük resurslar ayrılmalıdır, RİNN bu sahənin inkişafna töhfə verə biləcək bütün maraqlı tərəfləri bir araya gətirməlidir.
Osman Gunduz
TEREF

Telefonda casus proqramların quraşdırılıb-quraşdırılmadığını müəyyən etməyin yolu açıqlanıb.

Əgər smartfon müstəqil olaraq hərəkətləri yerinə yetirirsə, məsələn, açılır, proqramları açır və s. O zaman bu, cihazınızda casus proqramın ola biləcəyini və cihazın xarici müdaxilənin təsiri altında olduğunu göstərə bilər.

Bundan əlavə, bu cür müdaxilənin əlamətləri aşağı İnternet sürətini, cihazın qızmağa başlamasını və ya faktiki istifadəçi fəaliyyətini əks etdirməyən hərəkətləri əhatə edir. Məsələn, smartfonun qalereyasında istifadəçinin çəkmədiyi skrinşotlar və ya videolar ola bilər.

“Smartfonunuzda sadalanan bəzi əlamətləri görsəniz, panikaya ehtiyac yoxdur. Onlar başqa səbəblərdən də yarana bilər. Bununla belə, dincliyiniz üçün cihazınızı casus proqram təminatı üçün peşəkar yoxlanış etməyə dəyər. Müəyyən bacarıq və təcrübəniz varsa, bunu özünüz edə bilərsiniz.

Azərbaycanda dövlət qurumu olaraq ilk dəfə İKTA elektromaqnit sahəsinin (EMS) insan sağlamlığına potensial təsiri mövzusunda araşdırma aparıb və bunu açıq formada dərc edib.
EMS, anlaşıqlı desək, bütün radioelektron vasitələri (baza stansiyaları, müxtəlif antenlər, ötürücülər və s.) tərəfindən ətraf mühitə yayılan elektromaqnit dalğalarının yaratdığı enerji şüalanmalarıdır.
İKTA -nın belə bir araşdırma aparması, beynəlxalq standartları və təcrübəni açıqlaması, müqayisələr aparması çox təqdirəlayiqdir.
Əvvəllər bu tip açıqlamalar ancaq müstəqil qurumlar və ekspertlər, media və vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən olurdu.
Amma dərhal da qeyd edim ki, Azərbaycanda bu sahə ilə bağlı ciddi problemlər də var. İKTA Azərbaycandakı standatları, müqayisələri qeyd etsə də, real vəziyyətə elə də yer ayırmayıb. Görünür ki əllərində yetərli data olmayıb.
Gigiyena və Sanitar Epidemioloji Qurumun da mövcud Qaydalara uyğun olaraq radioelektron vasitələrə rəy verməsi prosesində şəffaflıq və hesabatlılıq yetərli hesab oluna bilməz.
Araşdırmada Azərbaycanda bu sahəyə nəzarətdə daha sərt yanaşma olduğu bildirilir. Şübhə etmirəm.
Amma reallıq odur ki, beynəlxalqdan fərqli olaraq bizdə hətta uşaq bağçasının, bərbərxananın, restoranların və şadlıq evlərinin, adi mağazaların də binalarının üstündə baza stansiyaları, ötürücülər tapmaq olar.
Elə ailələr tanıyıram ki, aylıq hansısa bir cüzi dolanışıq üçün həyətində nəhəng bir baza stansiyası quraşdırmağa icazə verib. Ən yaxın ətrafda da yaşayış var.
Görəsən Səhiyyə Nazirliyi, Sanitar qurum həmin həyətlərin ətrafında, həmin binaların ətrafında yaşayanlarda elektromaqnit şüalanmasının təsirini ölçübmü?
Düşünürəm ki gələcəkdə İKTA-nın bu sahədə tənzimləmə məsələrinə öz səlahiyyətləri çərçivəsində nəzarət etməsi də faydalı olardı .
İstənilən halda, texnologiyaların insan sağlamlığına təsiri baxımından İKTA-nın bu araşdırması çox diqqət cəlb edəndir və faydalıdır, həmçinin ictimai nəzarətin təşkili üçün də əhəmiyyətlidir.
Osman Gunduz
TEREF

Alimlər “James Webb” kosmik teleskopundan istifadə edərək, Yupiterin üzərində olan simvolik “Böyük Qırmızı Ləkə” üstündə müşahidə aparıblar.

İndex.az xəbər verir ki, köhnəlmiş “Hubble” kosmik teleskopunu əvəz edən “James Webb” kosmik teleskopu yeni məlumatlar göndərməyə davam edir.

Avropa Kosmik Agentliyinin (ESA) verdiyi açıqlamaya görə, təbiətcə diqqətəlayiq hesab edilən bölgənin qaranlıq qövslər və parlaq ləkələr kimi müxtəlif mürəkkəb strukturlara ev sahibliyi etdiyini düşünülür.

Mütəxəssislər bölgədən yayılan işığın normal olaraq günəş işığından qaynaqlandığını və Yupiter atmosferinin yuxarı hissəsinin forma və quruluşunu dəyişdirən başqa bir mexanizmin ola biləcəyini bildiriblər.

Müasir texnologiyanın inkişafı bəşəriyətin xeyrinə olsa da, qeyd etmək lazımdır ki, bu inkşafla modern dələduzluq formaları da inkubasiyasının pik həddinə çatıb. Dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da bu kimi modern dələduzlar var və zaman-zaman onlara qarşı hüquq mühafizə orqanları tərəfindən aparılan uğurlu əməliyyatların şahidi oluruq.

Cəmiyyətdə bir çox məfhumların o cümlədən ailə məfhumunun etibarsızlaşması fonunda bir çox modern dələduzlar bundan gəlir məqsədi kimi istifadə edirlər. Belə ki, bu modern dələduzlar, sosial şəbəkələrdə özlərini xaker kimi qələmə verir və insanların bir-birinə, xüsusən də ailə daxilinda olan inamsızlıqdan faydalanaraq “çörəkpulu” qazanırlar. Söhbət özlərini xaker kimi təqdim edən və güya WhatsApp-a girərək insanların yazışmalarını (əsasən ər-arvad) təqib edən və məlumatları tərəfin “sifarişi” üzərə onlara təqdim edən şəxslərdən gedir.

Redaksiyamız uzun zaman İnstagram sosial şəbəkəsində reklam edilən “hacker_izleme_xidmeti” (bundan sonra şərti olaraq Kamal adlandırılacaq) səhifəsi ilə əlaqə yaradaraq, öncədən redaksiya tərəfindən istifadə edilən öz şəxsi nömrələrimizin izlənilməsi təklifi ilə müraciət etdi. Məqsəd dələduzların hansı mexanizmlə işləməsini araşdırmaq və bu kimi neqativ halların qarşısının alınmasına dəstək olmaqdır.

“Azərbaycan Respublikasının Kosmik Agentliyi (Azərkosmos)” publik hüquqi şəxsin Nizamnaməsi”ndə dəyişiklik edilib.

Bu barədə Baş nazir Əli Əsədov qərar imzalayıb.

Dəyişikliyə əsasən, qurum milli kosmik operator funksiyalarını həyata keçirən publik hüquqi şəxsdir.

Həmçinin "Azərkosmos"un fəaliyyət istiqamətləri genişləndirilib:

- kosmik fəzada milli fəaliyyətin əlaqələndirilməsini və həmin fəaliyyətə texniki nəzarəti həyata keçirmək,

- kosmik obyektlərin dövlət reyestrində qeydiyyata alınmış kosmik obyektlərə, həmçinin belə kosmik obyektlərin orbitdən çıxarılmasına dair qəbul etdiyi məlumatları “Ay və digər səma cisimləri 2 də daxil olmaqla, kosmik fəzanın tədqiqi və istifadəsi üzrə dövlətlərin fəaliyyət prinsipləri haqqında” Müqavilədə nəzərdə tutulmuş qaydada BMT-yə təqdim etmək,

- “Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının Radiorabitə Reqlamentinin və Ümumdünya Radiorabitə Konfransının Yekun Aktlarının təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilmiş qaydada orbital mövqeləri, onlarla əlaqədar radiotezlikləri, habelə peyk şəbəkələrini Nazirliklə birgə koordinasiya etmək,

- Azərbaycan Respublikasının, habelə xarici ölkələrin telekommunikasiya peykləri vasitəsilə ölkə daxilində və xaricdə peyk sistemlərini və telekommunikasiya peyk şəbəkələrini təşkil etmək,

- Azərbaycan Respublikasında filialı və ya nümayəndəliyi olmayan xarici kosmik operatorun (onun səlahiyyətləndirdiyi xarici hüquqi şəxsin) istismar etdiyi xarici kosmik obyektdən Nazirlik tərəfindən təsdiq edilmiş göstəricilərdə ilkin informasiyaların Azərbaycan Respublikasında birbaşa yer stansiyası vasitəsilə qəbulunu həyata keçirmək,

- kosmik obyektlərin dövlət reyestrində qeydiyyata alınmış kosmik obyektin kosmik operatoru tərəfindən idarə edilməsi mümkün olmadıqda, “Ay və digər səma cisimləri də daxil olmaqla, kosmik fəzanın tədqiqi və istifadəsi üzrə dövlətlərin fəaliyyət prinsipləri haqqında” Müqaviləyə əsasən kosmik uçuşun təhlükəsizliyi üçün onun əvəzinə kosmik obyektin (mülkiyyətçisinin təmin etdiyi) müvəqqəti idarə edilməsini həyata keçirmək,

Bununla yanaşı, qurumun vəzifələri sırasında kosmik fəaliyyət subyektlərinin kosmik obyektlər üzərində mülkiyyət və digər əşya hüquqlarının əmələ gəlməsi, məhdudlaşdırılması (yüklülüyü), başqasına keçməsi və bu hüquqlara xitam verilməsinin kosmik obyektlərin dövlət reyestrində qeydiyyata alınması üçün tədbirlər görmək yer alıb.

Alimlər primatların cinsi xromosomlarını tədqiq edərək, Y-xromosomunun çox tez təkamül etdiyini aşkar ediblər. Eyni zamanda, X-xromosomu statik olaraq qalır.
Qaynarinfo xəbər verir ki, bu barədə “Nature” elmi jurnalında dərc olunan araşdırmada deyilir.
Bütün insanlarda 23 cüt xromosom var, onlardan birində cinsi xromosomlar yerləşir. Qadınlarda – XX, kişilərdə – XY.
Tədqiqatçılar beş böyük meymunun – şimpanzelərin, bonoboların, qorillaların, Bornean oranqutanlarının və Sumatra oranqutanlarının X və Y xromosomlarının, eləcə də bir kiçik meymunun, Siam gibbonunun genomlarını təhlil ediblər. Daha sonra yeddi primatın performansını müqayisə edərək insan məlumatlarını əlavə ediblər.
Belə çıxır ki, Y xromosomları növlər arasında əsasən çox fərqlidir, X xromosomları isə əsasən oxşardır.
Məsələn, meymun X xromosomunda ardıcıllığın 90%-dən çoxu insan X xromosomu ilə eynidir və bu, milyonlarla illik təkamül zamanı nisbətən kiçik bir dəyişiklik dərəcəsini göstərir. Bununla belə, meymunların Y xromosomlarının yalnız 14-27%-i insan versiyası ilə eynidir ki, bu da çox sürətli dəyişiklikləri göstərir.
“Bu növlərin Y xromosomları arasındakı fərqlərin miqyası təəccüblü olub. Onlardan bəziləri insan nəslindən cəmi 7 milyon il əvvəl ayrılıb. Bu, təkamül baxımından çox vaxt deyil. Bu, Y xromosomlarının çox sürətlə inkişaf etdiyini göstərir”, – tədqiqatın həmmüəllifi Yekaterina Makova qeyd edib.
Səbəb çox güman ki, Y xromosomu digər xromosomlarla çox genetik məlumat mübadiləsi etmir və buna görə də çoxlu sayda delesiyaya (xromosomun və ya DNT ardıcıllığının bir hissəsini çıxaran mutasiyalar) və digər növ mutasiyalara həssasdır. Nəticədə Y xromosomu zamanla qısalır.
“Biz meymunun Y xromosomunun kiçilməsini, çoxlu mutasiya və təkrarları topladığını, həmçinin genlərini itirdiyini aşkar etdik”, – Makova əlavə edib.
Məhz bu deqradasiyaya görə məməlilərdə Y xromosomunun yox olma yolunda olduğu irəli sürülür. Bununla belə, alimlər müəyyən ediblər ki, azala bilsə də, onun bəzi genləri “təmizləyici seleksiyanın təsiri altında təkamülləşdiyindən” tamamilə yox olmaq ehtimalı azdır.
Xüsusilə, palindromların – güzgü şəklində təkrarlanan, bir-birinə toxunan iki eyni nüsxə yaradan genlərin ardıcıllığının istifadəsini əhatə edir. Nəticədə, bir nüsxənin hər hansı bir zədələnməsi müvafiq DNT-nin qonşu bölməsi ilə məlumat mübadiləsi yolu ilə düzəldilə bilər.
Buna görə də, Makovanın fikrincə, Y xromosomunun tezliklə yox olması ehtimalı azdır.

Əgər siz smartfonunuzda enerjiyə qənaət etmək istəyirsinizsə, o zaman bəzi funksiyalardan istifadə etməyi dayandırmalısınız. Xüsusilə, "Adaptiv bildirişlər" seçimini söndürməyə dəyər.

Referans.az lent.az-a istinadən bildirir ki, mütəxəssislər bu funksiyanın yaxınlarda təqdim edildiyini və istifadəçilərin bildirişlərlə qarşılıqlı əlaqəsini yaxşılaşdırmaq üçün nəzərdə tutulduğunu bildiriblər.

Bildirişləri yoxlamaq üçün vaxtı və ya bunu xoşlamayan istifadəçilər üçün çox faydalıdır. Android "Adaptive Notifications" müstəqil olaraq daxil olan bildirişlərin əhəmiyyətini təhlil edir, onları istifadəçinin davranışından və üstünlüklərindən asılı olaraq tənzimləyir, mühüm bildirişləri daha nəzərə çarpan edir. Bu fərdiləşdirilmiş parametr təmiz interfeysi saxlamağa kömək edir və qadcetdən istifadənin səmərəliliyini artırır.

Bununla belə, o da ola bilər ki, bu funksiya messencerdən və ya bank proqramından vacib mesajı qaçıra bilər. Çünki funksiya hazırda sizin üçün onun vacib olmadığına qərar verir. Üstəlik, bildirişləri tez-tez və çox miqdarda almırsanız, bu seçimi tamamilə söndürmək daha yaxşıdır, çünki o, cihazın enerjisini tez tükədir. Android "Adaptive Notifications" davamlı olaraq arxa fonda işlədiyi üçün smartfonun batareyası daha tez-tez azalır.