Cəmi bir həftə ərzində İsrail və Türkiyə açıq müharibəyə yaxın bir dövlətə çevrilib və bir il yarımdan çox pozulan münasibətlərin normallaşması istiqamətində addım atmağı da bacarıblar.

Başlanmış sülh prosesi heç də rəvan getmir: onun iştirakçıları arasında münasibətlər həddən artıq çoxşaxəlidir, bəzən maraqlı gözlərdən gizlənir və bir çox təəccüblü kəşfləri gizlədir.

Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.

Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur ki, aprelin 3-nə keçən gecə İsrail ordusu Suriyada bir sıra hərbi obyektlərə zərbələr endirib:

“Məşhur Tiyas aviabazası (T4) da atəşə tutulub. Bu, əvvəllər Bəşər Əsədin hakimiyyəti dövründə Rusiya və İran tərəfindən istifadə olunurdu və İsrail Hərbi Hava Qüvvələri İranın proksi qüvvələrinin orada yerləşən anbarlarına daim zərbələr endirirdi.

Amma “Heyət Təhrir əl-Şam” qruplaşması hakimiyyətə gəldikdən sonra onun lideri Əhməd əl-Şaraa Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla aviabazaya nəzarətin Türkiyəyə verilməsi barədə razılığa gəlib. Orada türklər döyüş təyyarələri, radarlar və hava hücumundan müdafiə sistemləri, o cümlədən hətta Rusiyanın transfer etdiyi “S-400”-lər yerləşdirməyi planlaşdırırlar. Bu planlar həyata keçirilərsə, giriş qadağan zonası (A2/AD) yaradılacaq. Bu, nəinki İsrail qırıcılarının və bombardmançılarının Suriyanın cənubu üzərində uçmasının qarşısını alacaq, həm də hava hücumundan müdafiə sistemləri istənilən mənzilli raketləri ələ keçirə biləcək.

T4-ə əlavə olaraq, Dəməşqlə sövdələşmə çərçivəsində türklər Suriya-Türkiyə sərhədindən 13 km aralıda yerləşən Menaq aerodromunu nəzarətə götürməyi planlaşdırır.

Hərbi obyektlərin bombalanması böyük əks-səda doğursa da, Ankarada və ya Təl-Əvivdə heç kim açıq şəkildə eskalator ritorikadan istifadə etməyib. Eyni zamanda, vəziyyətin anlaşılması hər iki yerdə aydındır.

Türkiyə hökuməti Əsədin devrilməsindən istifadə edir və həm İsrailə, həm də inadkar kürd qüvvələrinə təzyiq göstərmək üçün ordusundan istifadə edərək Suriyada aparıcı xarici güc kimi özünü göstərmək istəyir.

Türklərin sərhədi keçərək güclənməsi İsraildə milli təhlükəsizliyə təhdid kimi qəbul edilir. “Times of Israel” qəzetində adı açıqlanmayan mənbə bildirib ki, “Türkiyənin Suriyada hərbi bazasının yaradılması İsrailin “qırmızı xətti”dir”.

Bütün insayder məlumatların fonunda ən anlaşılan bəyanat Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinin “Suriya ərazisindən İsrailə qarşı yönəlmiş hər hansı təxribatı və ya hücumu” təkzib edən bəyanatıdır. Agentlik, əksinə, İsraili “təxribatlarda”, “təcavüzkarlıqda” və “ekspansionizmdə” ittiham edib. Yəhudi dövlətinin Xarici İşlər Nazirliyi də borclu qalmayıb: onun rəhbəri Gideon Saar Parisə səfəri zamanı Türkiyənin Yaxın Şərqdəki "mənfi rolundan" narahatlığını dilə gətirib.

Saar Türkiyəni Suriyanı özünün marionetkasına çevirmək niyyətində ittiham edərək, onun təkcə bu ölkədə deyil, Livan və digər Yaxın Şərq dövlətlərindəki fəaliyyətindən də narahat olduğunu bildirib: “Aydındır ki, onların niyyəti Suriyanı Türkiyənin protektoratına çevirməkdir”.

“Regnum” İsrailin baş naziri Netanyahunun ABŞ-a səfərinə də diqqət çəkib:

“ABŞ prezidenti Donald Tramp son mətbuat konfransında Türkiyə ilə İsrail arasındakı gərginliyə toxunub və Ankaranı qınamaq əvəzinə Ərdoğanı tərifləməyə başlayıb.

Ağ ev rəhbəri “Türkiyə və onun lideri ilə çox yaxşı münasibətləri” ilə öyünüb. Tramp deyib ki, o, Ərdoğanı “2000-ci ildə heç kimin edə bilmədiyi Suriyanı ələ keçirməsi” münasibətilə təbrik edib. Üstəlik, Amerika prezidenti əmin etdi ki, Bibi (Netanyahunun ləqəbi) “ağıllı davranarsa” Netanyahu və Ərdoğan problemini həll edə bilər.

Ərdoğana olan dostluq və məhəbbət qəsdləri çox təəccüblüdür, çünki Tramp ABŞ-nın ən israilyönlü prezidentidir, onun komandası sionistlərə rəğbət bəsləyənlərlə doludur və Türkiyə, Netanyahunun fikrincə, İsrailin təhlükəsizliyini təhdid edir. Amma yox, Tramp Ərdoğana qarşı bir dənə də olsun ittiham səsləndirməyib. Niyə?

Tərifləri yəqin ki, Dəməşqdə hakimiyyət dəyişikliyindən sonra Ankaranın Yaxın Şərqdə artan rolu, eləcə də ABŞ-nın Köhnə Dünyanın təhlükəsizliyinin təmin edilməsində iştirakını şübhə altına aldığı bir vaxtda Avropanın Türkiyəni öz qucağına çəkmək cəhdləri diktə edir”.

Qeyd olunur ki, Ankara korlanmış NATO tərəfdaşı kimi davrana bilər:

“Trampın Suriyada hərbi bazaları var və Ərdoğanın və onun vasitəsilə Əl-Şaraanın xoş niyyəti də önəmlidir. Türkiyənin Avropadan uzaq tutulması sonuncunun həm tariflərdə, həm də Rusiya ilə münaqişənin həllində daha mülayim olmasına kömək edəcək”.

Əliyevin vasitəçiliyi

Tramp vasitəçilik xidmətlərini təklif etməyə vaxt tapmamışdan əvvəl “Middle East Eye” Türkiyə və İsrailin Suriyada münasibətlərini gərginləşdirmək üçün artıq dialoqda olduğunu bildirdi.

Bu barışdırıcı əhval-ruhiyyə əslində Trampın Netanyahu ilə görüşündən əvvəl də özünü büruzə verirdi. Aprelin 4-də, T4 partlayışlarından demək olar ki, bir gün sonra Türkiyənin Xarici işlər naziri Hakan Fidan “Reuters” agentliyinə deyib ki, onun ölkəsi İsraillə münaqişəyə can atmır və adı açıqlanmayan İsrail rəsmisi yəhudi dövlətindən oxşar mesajı çatdırıb.

Daha sonra Türkiyə-İsrail barışığının daha bir mühüm detalı ortaya çıxdı.

Azərbaycan danışıqlarda vasitəçi kimi çıxış edib. Aprelin 10-da Türkiyə Müdafiə Nazirliyi Suriyada arzuolunmaz insidentlərin qarşısının alınması üçün iki ölkə arasında gərginliyin azaldılması mexanizminin yaradılması üzrə ilk texniki danışıqların Bakıda keçirildiyini bildirib.

Netanyahunun kabineti aprelin 9-da Milli Təhlükəsizlik Şurasının rəhbəri Tzaçi Haneqbinin, təhlükəsizlik qüvvələrinin və İsrail Müdafiə Nazirliyi nümayəndələrinin iştirakı ilə türk həmkarları ilə danışıqların aparılması faktını təsdiqləyib, “bu mühüm danışıqları” təşkil etdiyinə görə Azərbaycana və onun prezidenti İlham Əliyevə minnətdarlığını bildirib.

Hələ İsrail və Türkiyənin bəyanatlarından əvvəl ADA-nın diplomatik akademiyasında keçirilən forumda çıxış edən Əliyev xatırladıb ki, Bakı artıq Ankara ilə Təl-Əvivin barışdırılmasında vasitəçi kimi çıxış edib və iki ölkənin mövqelərinin yaxınlaşmasına köməklik göstərib.

Onun sözlərinə görə, Türkiyə və İsrail Azərbaycanın müttəfiqləri və dostlarıdır və “bu iki ölkə arasında hər hansı anlaşılmazlıq bizi narahat edir”.

Sözün əsl mənasında, bir gün sonra Oval kabinetdən Əliyevə məktub gəlib. Həmin məktubda Tramp Azərbaycan xalqını Novruz bayramı münasibətilə təbrik edib və eyni zamanda, Bakının regional sabitliyə verdiyi töhfəyə görə minnətdarlığını bildirib, Türkiyə və İsrail nümayəndə heyətləri arasında aparılan danışıqlara açıq-aşkar işarə vurub.

Türkiyə-İsrail nizamlanmasının bütün nüanslarını - Netanyahu ilə Trampın danışıqlarını, Bakıdakı dialoqu, Əliyevin töhfəsini və Trampın ona təşəkkürünü nəzərə alsaq, belə çıxır ki, ABŞ və Azərbaycan tandemdə çalışıb.

Əslində, Tramp prosesin təşəbbüskarı kimi Əliyevə Azərbaycanın müttəfiqləri arasında vasitəçilik etmək üçün xeyir-dua verib.

Yaxın müttəfiqlik əlaqələri

ABŞ-nın danışıqlarda əsas sürücü rolunu oynaması təəccüblü deyil. İsrail onların ən yaxın və tarixi müttəfiqidir və Trampın Ərdoğanla xüsusi kimyası və NATO öhdəlikləri var.

Bakıya gəlincə, bu, izahat tələb edir.

Azərbaycan öz geosiyasi gücünə görə digər potensial vasitəçilərdən, məsələn, ərəb-İsrail barışığı və Ukrayna münaqişəsində fəal olan eyni Hindistan, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı, Braziliya, hətta Cənubi Afrika və Misirdən də geridədir. Bununla belə, Azərbaycan dünyada Türkiyənin ən yaxın müttəfiqi və İsrailin iki əsas müttəfiqindən biri olmaqla öyünə bilən yeganə ölkədir.

Bəli, bəli, bu, səhv deyil. Yaxın Şərq Həqiqəti Fondunun tədqiqat direktoru Cozef Epşteyn qeyd edir ki, dünyada az adam Azərbaycanın İsrailin ABŞ-dan sonra ikinci ən böyük müttəfiqi olduğunu bilir.

Hətta Paris, Berlin və Londondakı “ərəb küçəsi”nin təzyiqi altında olan Avropa ölkələri belə, Qəzzada yəhudi dövlətini tənqid etməyə və hətta ona qarşı sanksiyalar tətbiq etməyə icazə verirlər. Amma Bakı yox.

İsraillə Azərbaycan arasında sıx əlaqələr haqqında çox şey məlumdur. Onlar tarixidir. Bəzi hesablamalara görə, Azərbaycanda 30 min nəfərlik yəhudi diasporu İran imperiyaları dövründən yaşayıb və yəhudilər yaşadıqları ölkənin dini tolerantlığına və qonaqpərvərliyinə görə bu günə qədər minnətdardırlar.

Tarixi vətənlərinə köçən yəhudilər də ikitərəfli birlik üçün lobbiçilik edirlər.

Dostluğun müasir tarixi Azərbaycanın birinci prezidenti Heydər Əliyevin İsrailin keçmiş baş naziri Yitzhak Rabinlə 30 il əvvəl Nyu-Yorkda baş tutan məşhur görüşündən başlayır.

Sonra iki ölkənin liderləri bir-birinə necə faydalı ola biləcəklərinə özləri qərar verdilər. İsrail Azərbaycanda özünün enerji təhlükəsizliyinin mühüm qarantı tapıb: aldığı neftin təxminən 40-50 faizini Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri ilə nəqldən əldə edilir.

Yeri gəlmişkən, onların ucbatından bir müddət əvvəl Azərbaycanın dövlət neft şirkəti (SOCAR) Türkiyədə Fələstin tərəfdarları ilə toqquşmalara səbəb olub.

İsrail öz növbəsində Azərbaycana yüksək texnologiya və hərbi texnika tədarükçüsüdür. Yəhudi dövləti Bakını minaatan və sursatlardan tutmuş raket əleyhinə müdafiə sistemləri və pilotsuz təyyarələrə qədər geniş çeşiddə hərbi sənaye məhsulları ilə təmin edir.

İsrail Azərbaycana mobil rabitə sisteminin qurulmasında köməklik göstərib və onu müşahidə peykləri ilə təchiz edib. “Wikileaks” portalında dərc olunan sızmalara görə, Əliyev özü ikitərəfli münasibətləri belə xarakterizə edib: “Azərbaycanla İsrail arasında münasibətlər 90 faizi su altında gizlənən aysberqə bənzəyir”.

Bir sıra KİV-də İranın nüvə proqramının gedişatını izləmək üçün Azərbaycanda elektron kəşfiyyat mərkəzinin yaradılması ilə bağlı vaxtaşırı təsdiqlənməmiş məlumatlar dərc olunur və Tehran hakimiyyəti bu ölkəni yəhudi dövləti ilə əməkdaşlığa görə açıq şəkildə tənqid edir.

İsraildən fərqli olaraq, Azərbaycan Türkiyə ilə sıx əlaqələrini gizlətmir. 2021-ci il Şuşa Bəyannaməsi Bakı ilə Ankara arasında siyasi, hərbi və iqtisadi əlaqələrin onsuz da böyük təbəqəsini yalnız möhkəmləndirdi.

Belə üstünlüklərlə Əliyev barışdırıcı kimi özünəməxsus vəziyyətə düşür. Buna həm də onun sülhməramlılıq sahəsində böyük təcrübəsi kömək edir: Əliyev 2008-2010-cu illərdə İsrail və Türkiyə arasında barışıq üzərində işləyib. Daha sonra Ərdoğan da Netanyahu ilə fikir ayrılığına düşmüşdü.

İlham Əliyev həm 2018-ci ildə, həm də İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra, Təl-Əviv və Ankaranın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləmək maraqlarının üst-üstə düşdüyü vaxtlarda səylər göstərdi.

Suriyada vurulan Rusiyanın “Su-24” bombardmançı təyyarəsi ilə insidentdən sonra Türkiyə ilə Rusiya arasında soyuqluğun nəticələrini yumşaltmış Əliyevlə Qazaxıstanın keçmiş prezidenti Nursultan Nazarbayev tandemini də xatırlamaq olar.

Yekun olaraq qeyd etmək olar ki, Ərdoğan və Netanyahunun özləri barışığa hazır olmasaydı, Tramp və Əliyevin səyləri heç bir effekt verməzdi. Problemlərin böyük yükünə baxmayaraq, vaxtaşırı normal münasibət qurmağa hazır olduqlarını nümayiş etdirdilər.

Qəzzada müharibə başlamazdan əvvəl də İsrail prezidenti İsaak Hersoq son on ildə ilk dəfə Türkiyəyə səfər etdi və iki tərəf əlaqələri bərpa etməyə yaxın idi.

İsrailin İranla qarşıdurması kontekstində əlavə cəbhəyə ehtiyacı yoxdur. Türkiyə isə sionizmlə mübarizədə Trampın və amerikalı bankirlərin rəğbətini sınamağa hazır deyil.

Həm Netanyahunun, həm də Ərdoğanın daxili siyasi vəziyyəti o qədər də güclü deyil ki, onlar bütün qüvvələrini növbəti regional müharibəyə atsınlar.

Trampa görə, İsrail və Türkiyə arasında sülh, sülhməramlı prezident kimi xatırlanmaq vədini doğruldacaq. Əliyev isə bir daha təsdiq edə bilər ki, o, dünya siyasətinin obyekti olan bir ölkənin deyil, real orta gücün prezidentidir.

Eyni zamanda, Vaşinqton-Bakı sülh prosesindən böyük nikbinlik və eyforiya yaşamaq uzaqgörənlik olardı. İsrailin “Kan” telekanalının məlumatına görə, danışıqların ilk raundunda İsrail və Türkiyə nümayəndələri gərginliyin qarşısını almaq üçün razılığa gələ bilməyiblər.

Bundan başqa, Türkiyə İsrail nümayəndə heyətinin Bakıya uçan təyyarəsinin uçuşuna icazə verməkdən imtina edib.
Bununla belə, danışıqlar hər halda davam edəcək. “Kan”ın sözlərinə görə, bu, yəhudilərin 12-19 aprel tarixlərində qeyd olunan Pasxa bayramından sonra baş verəcək.