“Dövlət millətdir” - İnqilab Avropanın ən uzun faşist diktaturasını necə devirdi?

Düz 50 il əvvəl, 1974-cü il aprelin sonlarında - 25-də “Qərənfil inqilabı” kimi tanınan Portuqaliyada hərbi çevriliş baş verdi. Solçu “Kapitanlar hərəkatının” sui-qəsdçiləri, kiçik və orta səviyyəli zabitlər diktator Antonio de Salazarın şəxsiyyəti ilə əlaqəli “Yeni dövlət” rejiminə qarşı üsyan etdilər. Onilliklər ərzində o son Avropa imperiyasının məhdud sabitliyini və adını qorumağa çalışaraq Portuqaliyanı idarə etdi. Avropanın ən uzun faşist diktaturasının devrilməsinə nə səbəb oldu, doktor Antonio de Salazarı məşhurlaşdıran və “kapitanların” Portuqaliyanı nə üçün SSRİ-yə çevirə bilmədiyi suallarına “Lenta.ru” cavab axtarıb. AYNA sözügedən araşdırmanı istinadla təqdime dir:

Uzaq Krallığın Doktoru

Əgər biz bir nağıl aləmində yaşasaydıq, bu məqalə belə başlayacaqdı: “Bir zamanlar yoxsul aqrar müstəmləkə imperiyası yaşayırdı. Onu pis və sirli həkim Antonio di Salazar idarə edirdi...”.

Portuqaliya Avropanın ən qədim müstəmləkə imperiyası idi. Afrikaya yol açan, Ümid burnuna dövrə vuran və Hindistana dəniz yolu açan, Braziliya, Qızıl sahil, bir çox başqa Afrika və Hindistan torpaqları və İndoneziyanın bir hissəsini müstəmləkə edən portuqal dənizçiləri idi. Eyni zamanda, imperiyanı imperator idarə etmirdi - sonuncu Portuqaliya monarxı II Manuel 1910-cu il inqilabı zamanı devrilmiş, sonuncudan əvvəlki I Karlos isə solçu terrorçular tərəfindən öldürülmüşdü.

1920-ci illərin sonlarında Portuqaliyanın ən ümumi təsvirini sovetlərin “Qəzet oxuyarkən kəndlilər üçün anlaşılmaz sözlərin lüğəti”ndə tapmaq olar: “Avropanın ucqar qərbində yerləşən kiçik dövlət... Sakinləri – 6,5 milyon nəfər, onların əsas məşğuliyyəti əkinçilik, maldarlıq, balıqçılıqdır. Portuqaliyanın təxminən 2,5 milyon kvadrat kilometr ərazisi və 10 milyon əhalisi olan kifayət qədər geniş koloniyaları var".

Monarxiyanın devrilməsindən on il yarım sonra Portuqaliya iqtisadiyyatı çox geri qalmışdı. Xaricdə müstəmləkələri saxlayan ölkə əsasən kənd təsərrüfatı pis idi, respublika hökuməti bir vaxtlar monarxiya hakimiyyəti qədər zəif idi. Çünki 6 ildə 20-dən çox hökumət dəyişdi.

1926-cı ildə hərbçilər çevriliş edərək hakimiyyəti ələ keçirdilər. Diktator olan general Oşkar Karmona iqtisadiyyatdan anlamadığı üçün bu sahədə səlahiyyəti universitet professoru, siyasət, din və cəmiyyətə mühafizəkar baxışları ilə tanınan iqtisad elmləri doktoru Antonio Salazara vermək qərarına gəlib.

Antonio Salazar ölkədəki vəziyyətin fövqəladə olduğuna qərar verdi (sadəcə iflas ərəfəsində idi) və Oşkar Karmonadan qeyri-məhdud səlahiyyətlər, dövlət iqtisadiyyatı və əmlakı üzərində tam nəzarət tələb etdi. Bu gücü əldə edərək, öz-özünə işləyən bir insan, yoxsul kəndli, qeyrətli bir katolik və sadəcə təvazökar bir insan dərhal büdcə xərclərini azaltdı. Görülmüş tədbirlər sayəsində Portuqaliya yavaş-yavaş böhrandan çıxmağa başladı və xarici borcunu ödəyə bildi.

İslahatların real uğurları idarə olunan mətbuatın təbliğatı ilə müşayiət olunurdu. Təbliğatda deyiolirdi: Antonio Salazar böyük xarici dövlət borcu olan bir ölkəni ələ keçirdi və portuqalların həyatını daha yaxşı, zəngin və əyləncəli edə bildi.

Faktlar doğrudan da professor-nazirin əməllərinin xeyrinə idui: 1928-ci ildən 1939-cu ilə kimi o dövlətin qazanc əldə etməyə başlamasını təmin edə bildi. Gəlirlər xərcləri 20 milyon funt sterlinq üstələdi. Büdcəyə qənaət, lüzumsuz xərclərin azaldılması və səmərəsiz xərcləmələr hesabına dövlət borcu azaldıldı, büdcə profisiti əldə edilmiş, iqtisadi inkişafa, iş yerlərinin açılmasına, müdafiə və sosial təminata pul ayrıldı.

Üstəlik, portuqal tarixçisi Xose Hermano Saraiva yazır ki, artan qızıl-valyuta ehtiyatları və xaricdən kapitalın qaytarılması sayəsində doktor Salazar “böyük nüfuz” qazandı və “yeganə düşünən rəhbər” və güclü fiqur kimi qəbul edildi.

“Portuqaliyada qeydə alınan rekord iqtisadi inkişafın nəinki dünyanın heç bir yerində misilsiz olduğunu, həm də tarixdə az da olsa nümunəsi olan bir uğur olduğunu inkar etmək mümkün deyil”, - deyə Amerika jurnalları 1935-ci ildə yazırdı.

“Yeni dövlət” (Estado Novo) sürətlə dəyişirdi və mahiyyətcə korporativ idi, müəyyən mənada is faşist idi. Bundan əlavə, avtoritar idi - populyarlıq qazanan doktor faktiki olaraq yeganə hökmdar oldu. General Oşkar Karmona rəsmi olaraq prezident vəzifəsini tutsa da, tez bir zamanda arxa plana keçdi.

Sakit iqtisadçının yeganə gücü

Tónio Salazar 1932-ci ildə Baş nazir oldu və 1933-cü ildə Portuqaliyanın yeni Konstitusiyası ona qeyri-məhdud səlahiyyətlər verdi. “Layiqli rejim” respublikadakı qeyri-sabitlikdən əziyyət çəkən hərbçilər, aristokratiya, ruhanilər, kiçik burjuaziya və mühafizəkar təfəkkürlü kəndlilərin əksəriyyəti (onlar da əhalinin əsas hissəsini təşkil edirdi) tərəfindən dəstəklənirdi. 1926-cı ildə hakimiyyətə gələn hərbi xunta üzvləri cəmiyyətdə öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün müxtəlif qoşun növlərinə arxalanırdılar. Və Portuqaliya İmperiyasının ordusu çox böyük bir sinif idi, hərbçilər üçün imtiyazların qorunması son dərəcə aktual problem idi.

Portuqaliyalı tarixçi António Costa Pinto iddia edir ki, Portuqaliyada yeganə hakimiyyət bir neçə amillə bağlı yaranıb: vətəndaş cəmiyyətinin zəifliyi, ali təhsilin geniş əhali üçün əlçatmazlığı, komandanlıq idarəetmə tərzi ənənəsi və Katolik Kilsəsinin populyarlığı, ölkənin inzibati-ərazi modelinin mərkəzləşdirilməsi. Portuqaliyanı “düz əllərlə” və siyasi sabitlik şəraitində idarə etmək hakimiyyət uğrunda daimi mübarizə şəraitindən daha asan idi.

Portuqaliyanın Baş naziri Antonio de Salazar, Lissabonda legionerlərin mitinqində - Portuqaliya, 11 mart 1938-ci il.

Cinayət təqibi cəzası altında tətillər qadağan edildi, istehsal millətin xeyrinə işləməli idi, korporasiyalar hüquqi şəxslərin hüquqlarını aldı (Benito Mussolininin faşist İtaliyasından fərqli olaraq), Portuqaliyanın "mənəvi və mədəni maraqlarını" müdafiə edən birliklər var idi. Qanunverici orqan hökumət tərəfindən təsdiqlənmiş əmək korporasiyalarının diqqətlə seçilmiş nümayəndələrinin iştirakı ilə formalaşdırıldı.

İkinci Dünya müharibəsinin sonuna qədər olan dövlət quruluşu həm də rejimin müxaliflərə və siyasi əleyhdarlarına - həm solçulara (Portuqaliya iqtisadiyyatının inkişaf etmədiyi və onun aqrar mahiyyəti ucbatından sosialistlərə və kommunistlərə) qarşı mübarizə üçün çox əlverişli idi. Uzun müddət ölkədə demək olar ki, yox dərəcəsində olan fəhlə sinfinə və ultrasağçılara etibar edə bilmədilər, daha çox italyan faşizminə və ispan frankoizminə meyl edən Antonio Salazara münasibət fərqli idi.

Dövlət başçısı yeddi il müddətinə seçildi. Mülkiyyət və təhsil keyfiyyətlərinə görə yalnız 1,2 milyon insan (Portuqaliyanın 7,7 milyon əhalisindən) səs verə bilərdi. Prezident icra hakimiyyətinin başçısını, Baş naziri (Dr. Antonio Salazar) təyin etdi. Hökumət başçısı ölkənin əsas avtoritar partiyası olan Milli Birlik Partiyasına nəzarət edirdi. Milli Birlik Partiyasının Mərkəzi Komitəsi də öz növbəsində Prezidentin namizədliyini təsdiqlədi. Formal olaraq, hökumət Prezidentə hesabat verdi. Parlament 1933-cü ildən 1970-ci ilə qədər tamamilə ittifaq deputatlarından ibarət idi.

Portuqaliyada seçkilər bir çox qanun pozuntuları, mətbuatda manipulyasiyalar, senzura və müxalifət namizədlərinin xaric edilməsi ilə baş tutub. Alternativsiz seçkilər sayəsində rejim öz legitimliyini təsdiqlədi. Digər qanunvericilik institutu müxtəlif əmək birliklərinin nümayəndələrinin daxil olduğu Korporativ Palata idi. O adətən hökumətə müxtəlif məsləhətlər, təkliflər verir və mahiyyətcə parlamentin daha vacib palatası idi.

Kiçik bir imperiyada qorxular və dəhşətlər

Antonio Salazarın hakimiyyətinin əsas sütunu güclü gizli polis - PIDE (Dövlətin Nəzarət və Müdafiə Polisi) və Milli Təbliğat Katibliyi idi. Sonuncu mətbuat üzərində nəzarəti təmin etdi və xüsusi xidmət rejimin açıq əleyhdarlarının və dissidentlərin axtarışı və repressiyaları ilə məşğul idi. Rəsmi olaraq Portuqaliyada siyasi partiyalara qadağa qoyulmayıb, lakin çoxsaylı solçu və liberal qüvvələrin liderləri saxta bəhanələrlə, məsələn, korrupsiya ittihamı ilə həbs ediliblər. Kommunistlər, sosialistlər və respublikaçılar həbs edilərək həbsxanaya göndərilib, yaxud koloniyalara sürgün ediliblər.

Hakimiyyət siyasi rəqiblərini edam etmək istəmirdi - onlardan yaxa qurtarmaq, onları gözdən salmaq daha sərfəli idi. Bu, Qərb demokratiyalarının gözündə daha sərfəli görünməyə imkan verirdi. “Yarı faşist” Antonio Salazar üçün bu obraz çox vacib idi.

Şübhəlilərin yanına qəfildən PİDE agentləri gəlib, onların həbsi barədə uzun müddət yaxınlarına məlumat verilməyib, məhbus ailəsinə ilk məktubu da yalnız aylar sonra yazıb.

Dəhşətli koloniya Cape Verde adalarında, Şan Bom qəsəbəsində qurulub. “Siyasi cinayətlərə görə məhkum olunmuş, cəzasını sürgündə çəkməli olanlar, habelə başqa həbsxanalarda intizama laqeyd və ya digər məhbuslar üçün təhlükəli olduğunu göstərənlər” bu koloniyaya göndərilib. Keçmiş siyasi məhbuslar “Skovorodka” adlı cəza kamerasını daim qızmar günəşə məruz qalan kiçik bir ev kimi təsvir edirdilər.

Portuqaliyalılar oraya "yavaş ölüm düşərgəsi" adı veribmişlər. “Yeni Dövlət” rejiminin qurbanlarının sayı kifayət qədər idi - 40 illik hakimiyyət dövründə 30 minə yaxın insan Portuqaliya cəza düşərgələrindən keçib, yüzlərlə insan isə ağır işgəncələrdə öldürülüb, işgəncələrə məruz qalıb və ya aclıqdan ölüb.

Tarrafaldakı keçmiş konsentrasiya düşərgəsi: Santyaqo adasında, Cape Verde

Diktatorun özü Adolf Hitler, Benito Mussolini və hətta Fransisko Frankodan fərqli olaraq xarizmatik lider deyildi. Antonio Salazar bürokratik ritorika və manipulyasiya ustası idi, hər hansı bir reklamdan fəal şəkildə qaçırdı. Bundan əlavə, demək olar ki, muzdlu deyildi - sarayda deyil, təvazökar mənzildə yaşamağa üstünlük verirdi. Şəxsən idarə etdiyi dəbdəbəli “Rolls-Royce” və “Bentley” avtomobillərini çox sevirdi.

“Hakimiyyətdən getdiyim gün cibimdə ancaq toz qalacaq”, - deyirdi - Antonio de Salazar Portuqaliyanın Baş naziri və “Yeni Dövlət”in baş ideoloqu və lideri olarkən.

Diktatora sadiq döyüşçülər yalnız Baş nazirin səlahiyyətlərini genişləndirdilər. Ölkənin elitası bir neçə universitetin məzunlarından ibarət idi ki, onlara giriş əsasən nüfuzlu valideynlərin övladları tərəfindən əldə edilirdi. Yeri gəlmişkən, doktor Salazarın özü də həyatı boyu özünü ilk növbədə universitet professoru hesab edirdi və rəsmi səbəblərdən mütəmadi olaraq akademik məzuniyyətə çıxırdı. Ancaq onu yaxşı müəllim hesab etmirdilər.

Nəhayət, İkinci Dünya müharibəsi başladı. Portuqaliya neytrallığa sadiq qaldı. Müharibə başlamazdan bir müddət əvvəl bu siyasi sistemlərin “bütpərəst” estetikasına və mahiyyətinə görə ölkədə alman nasizmi və italyan faşizmi tənqid olunmağa başladı.

“Biz beynəlmiləlçiliyin, kommunizmin, sosializmin, sindikalizmin və ailədə nifaq salan, onun əhəmiyyətini minimuma endirən və ya məhv edən hər şeyə qarşıyıq. Biz sinfi mübarizənin, inamsızlığın, öz vətəninə vəfasızlığın əleyhinəyik. Köləliyə, həyata materialist baxışa və qüdrətin həqiqətdən üstünlüyünə qarşıyıq”, Salazar həmin vaxt bildirirdi.

Katolik Antonio Salazar məşəl yürüşlərini və qədimliklə yaşamağı sevmirdi - onun fikrincə, “Yeni Dövlət”ində bu, "sadəcə əvvəlki kimi" olmalı idi.

Sosial dəyişikliklərdən qorxaraq, kəndli əhalinin hərəkətliliyini məhdudlaşdırmaq və şəhər artımını və sənayeləşməni cilovlamaq üçün infrastrukturun inkişafına, yəni yollara və nəqliyyata sərmayə qoymaqdan çəkinirdi. Müharibə zamanı neytral Portuqaliya nadir metal volfram ticarətindən qazanc əldə etdi (həm köhnə müttəfiqi Böyük Britaniya, həm də yeni dost Nasist Almaniyası ilə), həm də aclıq çəkən və müharibə edən Avropa üçün nəhəng “qara bazara” çevrildi.

İqtisad elmləri doktoru, Rusiya Elmlər Akademiyasının Latın Amerikası İnstitutu nəzdində İberiya Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri Petr Yakovlev qeyd edib ki, 1950-ci illərin ortalarına qədər Portuqaliya iqtisadiyyatı əsasən, kənd təsərrüfatı və yüngül sənayedən ibarət idi. Əhalinin cəmi 16 faizi şəhərlərdə yaşayırdı. Əslində Portuqaliya imperiyası, digər imperiyaları məhv edən dünya müharibələrindən kənarda qalaraq, 19-cu əsrin az-çox ənənəvi yolunu - nisbətən az qan tökməklə qoruya bildi.

Portuqaliya diktatoru Antonio Salazar (solda) və general Okskar Karmona Portuqaliya legionunun ilk rəsmi paradında: 1937-ci il.

António Salazar imperiyanın faktiki başçısı olaraq, portuqalların koloniyalara sahib olmaq üçün ən uyğun xalq olduğunu ifadə edən lusotropikizm ideyasına inanırdı. Portuqaliya demək olar ki, beş əsr ərzində başqa koloniyalara sahib idi və yerlilərə qarşı əxlaq orada ingilis və ya belçikalıların koloniyalarına nisbətən daha yumşaq hökm sürdü. Bundan əlavə, hökmdar hesab edirdi ki, müstəmləkələrin itirilməsi ilə Portuqaliya suverenliyini itirəcək - çünki ölkənin çiçəklənməsini təmin edən əhalini itirəcək.

Lakin luzotropikliyin dinc təlimi uğursuzluğa düçar oldu. 1960-cı illərdə milli-azadlıq hərəkatlarının ardınca Portuqaliya uzun sürən müharibə zamanı müstəmləkələrini itirməyə başladı.

Hindistan əvvəlcə Portuqaliya müstəmləkələrini ilhaq etdi. Daha sonra Anqola, Qvineya-Bisau və Mozambikdə qanlı partizan müharibələri başladı. Portuqaliyanın xaricdəki “mülklərindən” imtina etmək niyyəti yox idi və ordu illər boyu imperiya mirası uğrunda mübarizəni davam etdirdi.

Müharibəyə baxmayaraq, Anqola və Mozambik (Afrikadakı və əraziyə görə dünyanın ən böyük Portuqaliya koloniyaları) iqtisadi artım yaşadılar. İmperiyanın sərvəti neft, qəhvə, pambıq, anakardiya, kokos, ağac, brilyant, dəmir və alüminium, banan, sitrus meyvələri, çay, pivə, balıq, sement, mal əti və toxuculuqdan gəlirdi. Ordunun artan xərclərini kompensasiya etmək istəyən Portuqaliya hakimiyyəti turizmin inkişafına diqqət yetirdi - 1960-cı illəri hətta ölkədə turizm bumu dövrü adlandırırlar.

İqtisadiyyat böyüməyə davam etdi, müharibə həmişəki kimi davam etdi, lakin iqtisadi çiçəklənmə səbəbindən başqa bir problem ortaya çıxdı. Antonio Salazarın çox qorxduğu sosial dəyişikliklər əhalinin rifahının yüksəlməsi, şəhərlərdə yeni iş yerlərinin yaranması, onların əhalisinin artması və qadınların siyasətə cəlb olunması ilə bağlı proseslər başladı.

Rejim 1949-cu ildə NATO-ya üzv olmaq fonunda kosmetik xarakter daşısa da, bəzi demokratik dəyişiklikləri qəbul etdi. Bundan bir qədər əvvəl, 1945-ci ildə müxalifətə səsvermədən əvvəl dava salmağı bacararaq seçkilərdə iştiraka icazə verildi.

Doktor Salazar cəmiyyətin tələblərini irəli sürmək istəyən “liberallaşma”da oynayırdı. Daha sonra müxalifətin “başını kəsərək” siyasi opponentlərə qarşı terror dalğaları təşkil etdi. Daha sonra o ən “liberal” əməkdaşı, eyni zamanda, universitet professoru və hüquqşünas olan, Lissabon Universitetinin rektoru olmuş Marsela Kaetanı Baş nazir postuna təyin etdi.

Kral Pedro IV Meydanı (Rosso), Lissabon, Portuqaliya - 1964-cü il.

Bütün bunlarla birlikdə, 1960-cı illərin sonunda Portuqaliya əhalisinin 48 faizi kəndlərdə yaşayırdı və dövlətdən faktiki olaraq heç bir yardım almırdı - hakimiyyətin savadsızlığı aradan qaldırmaq səylərinə baxmayaraq, təhsilə ayrılan xərclər az idi. Bütün bunlar - kütləvi çağırış ordusu ilə birləşmə, real siyasi dəyişikliyin olmaması səbəbindən artan narazılıq və hərbi xidmətə çağırışdan qorxan təhsilli şəhər sakinlərinin mühacirətə getməsi “Qərənfil inqilabı” üçün şərait yaratdı.

1930-1960-cı illərin iqtisadi sıçrayışları isə rejimin əsas problemlərindən birini - iqtisadiyyatın zəif inkişaf etmiş sütununu, kənd təsərrüfatını gizlədə bilmədi. Portuqaliyada kənd təsərrüfatı digər Qərbi Avropa ölkələrinə nisbətən beş dəfə az səmərəli idi, çünki kəndə sərmayə qoyulmurdu.

1968-ci ildə Antonio Salazar insult keçirdi. Tezliklə hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı - ölkəyə professor Marselo Kaetano rəhbərlik edirdi. İki il ərzində ölkədə baş verən dəyişikliklər onun malikanəsində yaşayan Antonio Salazardan gizlədilmişdi. Qocanı (onun 80-ə yaxın yaşı var idi) narahat etməmək üçün onun üçün bir nüsxədə qəzet də çap etdilər. Nəhayət, 1970-ci ildə doktor vəfat etdi.
"Kapitanlar" Portuqaliyanı necə xilas etdilər?

Koloniyalardakı bu eniş-yoxuşlar fonunda kiçik və orta zabitlərin ultra-sol yeraltı təşkilatı olan ordu hissələrində “Kapitanlar hərəkatı” yarandı. NATO vasitəsilə təmasların və demokratik dəyərlərin təbliğinin Portuqaliya zabitlərinə, eləcə də Portuqaliya müxalifəti arasında ən populyar olan kommunizm və sosializm ideyaları ilə tanışlığına təsir etdiyinə dair fikirlər var. Anti-müstəmləkəçilik mübarizəsi, pasifizm və xalq demokratiyası ideyaları siyasət haqqında düşünməmək və müstəmləkələri müdafiə etmək deyil, mübarizə aparmaq lazım olan “Yeni Dövlət”də real həyat təcrübəsi ilə mükəmməl uyğunlaşır.

Üsyançılar Lissabona daxil olur - 25 aprel 1974-cü il.

Beləliklə, 1974-cü il aprelin 25-də bir az buludlu, lakin işıqlı bir gündə dövlət çevrilişi başladı. Üsyançılara sadiq birliklər paytaxt Lissabona daxil olub, radiostansiyanı zəbt edib və professor Marselo Kaetanodan hakimiyyətdən əl çəkməsini tələb ediblər.

Üsyana gənc, 37 yaşlı ordu kapitanı Otelu Saraiva de Karvalyo rəhbərlik edirdi. 25 aprel 1974-cü il çevrilişi əsgərlərin pulemyotlarının lülələrinə qoyduqları güllərə görə tez bir zamanda “Qərənfil inqilabı” adlandırıldı. Rəvayətə görə, sadə lissabonlu bir qız yoldan keçən əsgərlərə bir buket qərənfil payladı və tezliklə insanlar üsyançıların üzərinə çiçəklər yağdırmağa başladılar.

“The Washington Post” qəzeti həmin vaxt “Qərənfil inqilabı”nı dünyanın ən gözəl çevrilişi adlandırmışdı.

Maraqlıdır ki, üsyanın başlaması üçün siqnal yerli vaxtla saat 00:25-də radioya Xose Afonsonun “Grandola Vila Morena” (qaranlıq kənd) mahnısının daxil edilməsi olub. Bu zaman Otelo Saraiva de Karvalyo silahlı üsyandan xəbər tutan Baş nazirin gizləndiyi Lissabon “Quartel do Carmo”ya, polis və hərbi kazarmalara ən etibarlı qoşunlarını göndərdi. Zirehli transportyor gurultu ilə kazarmaya yaxınlaşdı və mayorun qarşısında pulemyotu binaya tuşladı.

Fernando Xose Salgueiro Maia maşından düşdü, müdafiə edən əsgərlərə yaxınlaşdı və Kaetano ilə birlikdə onların təslim olmasını tələb etdi. Sonradan məlum oldu ki, gənc mayorun cibində qumbara var və inqilab üçün ölməyə hazırdır. Briqada generalı kazarmanın qarşısında qışqırdı: “Bu adamı güllələyin!”. Heç kim atəş açmadı. Briqada generalı başa düşdü ki, xalqı onun yanında deyil və o və Kaetano təslim oldu.

“Qərənfil inqilabı”nın baş strateqi Otelu Saraiva de Karvalyo mətbuat konfransından əvvəl – 1974-cü il.

Heç qan tökülmədi - PİDE əməkdaşları dinc nümayişçilərə atəş açıb, 4 nəfəri güllələyiblər. Portuqalların qışqırdığı şüarlardan biri Çili inqilabi mahnısı “O povo unido jamais será vencido”nun məşhur misrası idi - “Xalq birləşdikdə, onlar yenilməzdir!”.

Dəhşətli insidentə baxmayaraq, hakimiyyət həqiqətən də gözəl tərzdə - dəbdə olan Portuqal sevgi mahnıları və qırmızı çiçək yağışı ilə müxalifətə keçdi.

“İspaniya və Atlantik okeanı ilə əhatə olunmuş, demək olar ki, İndiana qədər böyük olan, Qərbi Avropanın ən yoxsul ölkəsi olan, əhalisinin üçdə biri savadsız olan, təhlükəsiz olmayan kiçik bir ölkə Moskvanın rəğbətini qazanır, Vaşinqtonu xəbərdar edir və Pekin tərəfindən sıxışdırılır. Üç böyük dövlət niyə bu qədər narahatdır? Çünki Portuqaliya səthi deyil, polkovnik Tvidledumunun general Tvidledumun ilə əvəzlənməsi inqilabını yaşayır. Lakin nəticədə Portuqaliyanı Qərbi Avropada kommunistlərin idarə etdiyi ilk ölkəyə çevirə biləcək siyasi, sosial və iqtisadi sarsıntı yaşayır - və Moskvaya yönəlmiş bir ölkə olur”, - fikirlərini "The New York Times"ın jurnalisti Con Devis yazmışdı.

Jurnalist müstəmləkə dövrünə aid abidələrin və sarayların indi “çəkic və oraq, qırmızı boya və inqilabi şüarlarla rəngləndiyini” söyləyirdi. Hər stansiyadakı plakatlar qatar sərnişinlərini kommunistlərə və ya sosialistlərə səs verməyə çağırırdı.

Beləliklə, uzun illər səssiz qalan və Avropanın ən sakit diktaturası olan Portuqaliya bir gündə çevrildi.

İnqilabçı zabit, kapitan Fernando José Salgueiro Maia (solda) və onun əsgərləri Lissabonun mərkəzində hakimiyyəti hərbçilərə təslim etdikdən sonra - 25 aprel 1974-cü il.

Lissabon küçələrində gənclər portuqalları Silahlı Qüvvələr Hərəkatına (Kapitanlar Hərəkatı) dəstək üçün kommunist mitinqinə qoşulmağa çağıran vərəqələr atırlar. Çoxsaylı plakatlar arasında Maoçu fraksiyasının çağırışını görmək olar: “Hamı küçələrə, hamı Amerika səfirliyinə!” şüarları var idi.

Solğun çəhrayı divarlarda "MKİ agentlərinin və Amerika səfirinin dərhal qovulmasını" tələb edən şüarlar yazılırdı. Lissabonun mərkəzindəki binanın fasadında qırmızı boya ilə yazılmış şüar var idi: “Yaşasın xalq demokratiyası!”. O dövrdə Portuqaliya kitab mağazalarında ən məşhur müəlliflər Karl Marks, Fridrix Engels və Vladimir Lenin idi.

Maraqlıdır ki, hakimiyyətə gələn kommunistlər hətta bir müddət Aleksandr Soljenitsının “Qulaq arxipelaqı” kitabının nəşrini “mürtəce” olduğu üçün qadağan ediblər.

Jurnalistlər "Afrikada başlayan üsyan Portuqaliyanı Qərbi Avropanın ilk kommunist ölkəsinə və SSRİ-yə yönəlmiş bir ölkəyə çevirə bilər" deyə qorxu ilə yazırdılar. Lakin inqilabi çılğınlıq müddəti uzun sürmədi. Hələ 1975-ci ildə “The New York Times” yazırdı: “Portuqaliya inqilabının keşməkeşli günləri, silahlarında qərənfillər olan əsgərlərin şən dinc sakinlərlə qardaşlaşdığı dövr çoxdan geridə qalıb”.

Parlamentdə yerlərin əksəriyyətini qazanan mötədil sosialistlər son vaxtlar kommunist müttəfiqlərini təhlükəli rəqiblər kimi görürdülər. 1975-ci ilin noyabrında “kapitanlar” artıq “əsl proletar inqilabı” olan yeni bir üsyan təşkil etməyə çalışdılar, lakin məğlub oldular.

Lissabonda 1974-cü il Qərənfil İnqilabının ildönümünə həsr olunmuş parad zamanı qərənfil çiçəyi olan yaşlı portuqal kişi.

Bəlkə bu, Amerika kəşfiyyat xidmətlərinin təxribatı idi? Əbəs yerə deyil ki, sonuncu müstəmləkə imperiyasının taleyi həm ABŞ-ı, həm də SSRİ-ni narahat edirdi. Və əbəs yerə deyildi ki, sonradan kommunistlər təxribatçıların “Kapitanlar Hərəkatı”na girdiyini iddia edirdilər. Bundan əlavə, kommunistlərin sıxışdırılmasından sonra Portuqaliyanın NATO müttəfiqləri ona çoxdan gözlənilən kreditləri verdilər.

Bu və ya digər şəkildə ölkə darıxdırıcı doktor Antonio Salazarın “boz” diktaturasından köhnə yaxşı imperiyaya yol açan kommunizm həvəskarlarının “qırmızı” diktaturasına düşmək riskindən qaça bildi.

Və Portuqaliya müstəmləkələri 1975-ci ildə müstəqillik əldə etdilər - köhnə Avropanın sonuncu imperiyası son müharibəsini başa vurdu.

Müəllif: Turan Abdulla