Odlar yurdu Azərbaycan zaman-zaman bir çox kənar təsirlərə məruz qalıb.

Bunu tarix dərsliyindən öyrənmiş, yaxın keçmişdə bir sıra hadisələrin canlı şahidi olmuşuq. Başımıza gətirilən müsibətlərdən dolayı,yəqin ki, çoxlarınızı bir sual düşündürüb. Azərbaycana qonşu olan bədnam ermənilərin və dostluq münasibətində olduğumuz gürcülərin əlifbası niyə hələ də qorunub saxlanılır, amma Azərbaycan əlifbasını 20-ci əsrin əvvəllərində kiril əlifbasına dəyişdirilib? Nə üçün 90-cı illərin əvvəllərinə-yəni müstəqilliyimizi qurana qədər, məhz kiril əlifbası ilə yazmağa və oxumağa məcbur qaldıq?

Cebhe.info bizim üçün bu ağrılı proseslə bağlı Rusiya mətbuatının iddia dolu məqaləsini təqdim edir.

Məqalədə çox mühüm səbəblərdən biri ermənilərin və gürcülərin Rusiya imperiyasının tərkibinə Azərbaycandan daha əvvəl -18-ci əsrin ortalarında daxil olması göstərilir. Buna görə də SSRİ yarananda onlar dövlətin ictimai həyatına daha güclü şəkildə daxil olmuşdular. Onların Bolşevik Partiyasında təsiri inanılmaz dərəcədə əhəmiyyətli idi. Cuqaşvili, Orconikidze, Mikoyan, Beriya kimi soyadlar hamıya tanışdır. Amma bu xalqların arasından bir çox başqa, az tanınan partiya üzvləri də çıxıb. Sovet hökuməti sadəcə olaraq, belə bir islahata getməyə cəsarət etməyib, çünki bolşeviklər çoxlu sayda silahdaşlarının müqaviməti ilə üzləşməkdən qorxurdular.

Rusiya mətbuatı iddia edir ki, bundan əlavə, həm ermənilər, həm də gürcülər bizim eramızdan çox əvvəl yaranmış qədim xalqlardır. Erkən orta əsrlərdə onlarda öz yazı sistemləri yaranıb və iddia edilir ki, onların bir müəllifi olub- Erməni Apostol Kilsəsinin müqəddəsi Mesrop Maştots. Bu iddia onu göstərir ki, ruslar yenə də tarixi olduqca qədim olan Azərbaycana qarşı qərəzli mövqedə dayanır, eyni zamanda gürcülərin də tarixini kölgə altına salmaq istəyir.

Mənbə yazır ki, Sovetlər Birliyi yarananda artıq bu dillərdə inkişaf etmiş ədəbiyyat, məktəblər var idi, dövri nəşrlər dərc olunurdu:

“Moskvada mərkəzi hökumətin dəstəyinə müraciət etmədən öz əlifbasından istifadə edərək ən yüksək sovet savad standartlarına cavab verə biləcək kifayət qədər savadlı insanlar və ziyalılar vardı”.

Rusiya mətbuatı həmçinin iddia edir ki, azərbaycanlılarla, taciklərlə, özbəklərlə, qazaxlarla, türkmənlərlə, qırğızlarla vəziyyət daha çətin idi:

“Bir tərəfdən, ilk üç xalqın ərəb əlifbası ilə yazılmış kifayət qədər inkişaf etmiş orta əsr ədəbiyyatı var idi. Digər tərəfdən, şərqdə əsas İslam məktəbləri istisna olmaqla, heç bir təhsil sistemi yox idi”.

Qeyd edilir ki, o dövrün standartlarına uyğun olaraq ümumbəşəri savadlılığın təmin edilməsi tələb olunurdu:

“Üstəlik, bunu tez və hətta RSFSR-də hamının oxuyub yaza bilmədiyi şəraitdə etmək lazım idi. Kiril əlifbasının tətbiqi məhz Birinci Dünya müharibəsindən sonrakı viran olmuş ölkədə bu problemi həll etməyin ən asan və ən ucuz yolu idi. Lakin 1920-ci illərdə sovetlər türk xalqlarını savadlandırmaq üçün ərəb əlifbasından istifadə etməyə davam etsə də, sonralar iqtisadi səbəblərdən bundan imtina etdilər. Bundan əlavə, ərəb qrafikası türk dillərinə çox yaxşı uyğunlaşdırılmamışdı. Əvvəlcə bu xalqların əlifbasını latın dilinə, o cümlədən rus dilinə çevirmək istəyirdilər. Lakin dünya inqilabının iflasa uğradığı bəlli olanda bundan imtina edildi”.

Ancaq yeganə səbəb bu deyildi. Rusiya mətbuatı həddini aşaraq iddia edir ki, azərbaycanlılar, özbəklər və taciklər İran dünyasına meyil etmiş və qədim zamanlardan insanın mənşəyinə əhəmiyyət verilməyən ölkələrdə yaşamışlar:

“Bu xalqların öz şüurları çox qeyri-səlis idi və türklər, ərəblər və ya farslar kimi daha böyük millətlərə yönəlmişdi”.

Rus mətbuatının iddiasına görə, buna görə də sovet hökuməti qarşısında kifayət qədər dəqiq etnik sərhədlər çəkmək və faktiki olaraq yeni xalqları yenidən formalaşdırmaq vəzifəsi dururdu:

“Bunun üçün ümumdünya savadını tətbiq etmək, ittifaq respublikalarında təhsili yalnız vahid milli dildə aparmaq, ümumiyyətlə, vahid tacik, özbək, Azərbaycan xalqının mövcudluğunu hər cür təbliğ etmək lazım idi. Həmin vaxt Azərbaycan da daxil olmaqla bu xalqlar qonşuları olan erməni və gürcülərdən geridə qalaraq fərqlənib”.

Qeyd edilir ki, dillər, əsasən, əvvəllər yazıda istifadə olunmayan bir dəstə ləhcənin yaranışından formalaşıb, çünki savadlı müsəlmanlar adətən ərəb dilinə üstünlük verirdilər. Müxtəlif ləhcələri bütövlükdə birləşdirən vasitələrdən biri də yazı sistemindəki dəyişiklik idi. Diqqəti çəkən budur ki, Rusiya mətbuatının etirafına görə, 1920-1930-cu illərin bolşeviklərini rus mədəniyyətini hər kəsə sırımağa çalışmaqda qınamaq olmaz:

"Onlar yeni xalqlar yaratmaq və hər kəsin oxuyub-yaza bilməsini təmin etmək istəyirdilər. Bunun üçün yeganə mövcud vasitə kiril əlifbasına keçid idi".

Məqalədən də görünür ki, rusların bu iddiası boşdur. Çünki sovetlərin istədiyi əslində xalqları öz qədim kökündən, soyundan ayırmaq idi...

Sevinc Tapdıqqızı
Cebhe.info