TÜRKLÜYƏ XİDMƏT ETMİŞ TÜRKÜN AZMAN ŞƏXSİYYƏTLƏRİ SERİYASINDAN
Tarix şəxsiyyətlər yetişdirdiyi kimi, şəxsiyyətlər də tarix yaradırlar. Tarix yaradan, orta əsrə son verib yeni əsrə qədəm basan belə tarixi şəxsiyyətlərdən biri də 1000 illik bir İmperatorluğa son qoyub, Türk-İslam və ortodoks Xristian Bizans hakimiyyət ənənələrini birləşdirməyi bacaran, Türk-İslam dünyası ilə Şərqi Avropa ortodoks xristian dünyasını öz Türk çadırı altına alan, bu iki müəzzəm mədəniyyəti çulğaşdıran əzəmətli Türkün böyük oğlu, dahi Türk Xaqanı Sultan Mehmet Fatehdir.
Dünyanı yeni bir nizama və bəşəriyyəti səadətə erişdirmək qayəsi ilə meydana çıxan, Ulu Peyğəmbərin müqəddəs əsəri olan İslamiyyət, əxlaqı pozulmuş Sasani Pers İmperatorluğunu ildırım sürəti ilə ortadan qaldırdığı halda "gah anarxiya, gah da müstəbidlikdə ad çıxaran, hər cür mənəvi mənadan məhrum, siyasi əhəmiyyətini itirib, ayrı-ayrı əxlaqsız şəxslərin və ictimai təşkilatların ehtiraslarının miskin oyununa çevrilən Şərqi Roma və ya başqa adla Bizans İmperatorluğu" (Mirzə Kazımbəy, İslam tarixi (rusca), "Russkoye slovo" jurnalı, 1860, II nömrə, səh 124) yalnız qanadları qırılmış halda İslamın rəqibi olaraq qalmış, xristian dünyasının başlıca təəssübkeşi kimi İslam aləmini təhdidə girişmiş və İmperiyanın paytaxtı Konstantinapol (İstanbul - A.M) da xristian dininin bir qalası rolunu oynamışdır. O dövrdə İstanbul xristitanlıq üçün təkcə dini deyil, həm də siyasi əhəmiyyət daşıyırdı.
Doğrudur, xristian dünyası üçün İstanbul Qüds və digər şəhərlər kimi müqəddəs sayılan bir şəhər deyildi. Lakin Həzrəti Məhəmməd Peyğəmbərin (s) İstanbulla bağlı hədisləri və Ulu Peyğəmbərin (s) səhabələrindən Əbu Əyyub Ənsarinin məzarının orda olması İstanbulu müsəlmanların nəzərində müqəddəs bir şəhərə çevirmişdi. Ona görə də istər Ərəb xəlifələrinin və istərsə də Türk Sultanlarının İstanbulun qurtarılmasını zəruri edən amillər arasında bu dini amil də başlıca rol oynamış, şəhərin fəthinə siyasi məziyyətlə yanaşı həm də ilahi bir əmr mahiyyəti qazandırmışdı. İstanbul artıq Türklərin "Qızıl Alma"sı, Türk Cahan Hakimiyyəti məfkurəsinin bir simvolu olmuşdur.
O dövrdə artıq xristian dünyasında belə bir fikir qətiləşmişdi ki:"Konstantinapol şəhəri Konstantin adlı bir hökmdar zamanında itiriləcək". (Bax: Barboro, Konstantiniyyə muhasırası, İstanbul, 1953, səh 62; Dukas, Bizans tarihi, İstanbul 1956, səh 168)
İslam dünyasında da Peyğəmbər adından söylənilən: "Konstantinapol mənim (Məhəmməd Peyğəmbərin (s) - A.M) adımı daşıyacaq bir müsəlman hökmdarı tərəfindən alınacaq" hədisi geniş yayılmışdır.
Hər iki fikir sonda özünü doğrultdu. Bizans İmperatoru XI Konstantinin dövründə Türk Sultanı Sultan Məhəmməd tərəfindən 29 may 1453-cü ildə Konstantinapol fəth edilərək, "İstanbul" adlanmağa başladı. Ulu Peyğəmbərin 800 il öncə söylədiyi hədisi böyük Türk qazisi Sultan Mehmet Fateh tərəfindən təsdiqləndi.
Bizans İmperatoluğuna ilk zərbəni hələ 1048-ci ildə Səlcuqlu Sultanı Toğrul Bəy dövründə onun ordu komandanlarından olan İbrahim Yınal və Kutalmış Pasin Ovasında, daha sonra Toğrul Bəy özü 1054-cü ildə Ercisdə, ən böyük zərbəni isə 1071-ci ildə Sultan Alp Arslan Malazqırtda vurmuş və tarixdə ilk dəfə olaraq Bizans İmperatorunu (İmperator Diogenesi - A.M) əsir almışdı. Alp Arslandan sonra oğlu Böyük Səlcuqlu Sultanı Məlikşah dövründə Anadolu Bizanslılardan alınaraq, artıq bir Türk məmləkətinə çevrilmişdi. Böyük Səlcuqlu İmperatorluğu parçalandıqdan sonra da bu ərazidə Anadolu Səlcuqlu dövləti təşəkkül tapmış, Türk-Moğol İmperatorluğu dövründə Anadolu Səlcuqlu dövləti də ayrı-ayrı Bəyliklərə parçalanaraq, Hülakülərin vassalına çevrilmiş, nəhayət XIV əsrin əvvəllərindən başlayaraq, Osmanoğulları dövründə bir çox bəyliklər birləşdirilərək, mərkəzləşmiş dövlət halına gətirilmişdir. Osmanlı Sultanı İldırım Bəyazidin Əmir Teymura məğlub olmasından sonra bir müddət ölkə yenə də Bəyliklərə parçalanaraq, Teymuroğullarının vassalına çevrilmiş, nəhayət Sultan II Mehmet İldırım Bəyazidin mərkəziyyətçi hakimiyyətini bərpa etməyə müvəffəq olmuş və dövləti İmperatorluğa çevirmək təşəbbüsündə bulunmuş və buna nail olmuşdur.
Sultan II Mehmet Xanın atası Sultan II Murad Əmir Teymurun oğlu Şahruxun ölümündən sonra vassallıqdan qurtularaq dövlətini müstəqil elan etmiş, II Kosovo savaşında yeni bir Xaçlı ordusunu məğlub etmiş, Albaniya səfərində ölüncə yerinə gənc oğlu II Mehmet taxta çıxmışdır. Karaman səfərindən sonra Bizansla mübarizəyə və İstanbulun fəthinə hazırlaşan Sultan II Mehmet Xana qarşı xarici və daxili düşmənlər fəaliyyət göstərsələr də böyük övliya AK Şəmsəddin:"Dərd çəkmə Bəyim, İstanbulu fəth edəcəksən. Bəyim, bu qalanın (İstanbul nəzərdə tutulur - A.M) fatehi sən olasan deyə aləmi-şahzadəlikdə sənə çatdırdıq"- müjdəsini vermiş, Sultan Mehmet Xan da İstanbulun fəthinə dair Peyğəmbərin hədisində göstərilənə və övliyasının kəramətlərinə inanaraq bu işə girişmiş və müvvəffəqiyyətlə başa çatdırmışdı.
Gənc Xaqanın İstanbulun fəthi üçün keçirdiyi iztirab və həyəcanları tarixi qaynaqlara əsaslanaraq, tarixçi Dukas yazır ki:"Padşahın (Sultan Mehmet nəzərdə tutulur - A.M) gecə və gündüz huzuru qaçmış, dincliyi pozulmuşdu. Yatağına girərkən də, yatağından qalxarkən də, sarayında və bayırda gəzinərkən də İstanbulun fəthini düşünürdü. İstirahət və yuxu bilməzdi. Əlində qələm və kağız daima İstanbulun xəritəsi ilə uğraşırdı. Beləliklə Xaqan böyük insanlara məxsus yüksək bir idealın atəşi ilə yanırdı". (Bax: Dukas, Bizans tarihi, İstanbul 1956, səh 152-154)
Sultan II Mehmet Xanın Ədirnə sarayında topladığı yüksək bir məclisdə etdiyi tarixi nitqi gənc Sultanın bu yaşda nə qədər geniş bir biliyə, dərin bir zəkaya sahib olduğunu göstərir. Tarixi mənbələrdə qeyd edilən bu nitqində Sultan II Mehmet Xan:"Əlimizdə bulunan bu dövlət əcdadlarımızın necə cihad, necə savaş və əməkləri ilə qazanılmış və bizlərə miras qalmışdır. Yaşlılarımız bu cihad ilə savaşlara şahiddirlər, onlarla birgə savaşmışlar. Gənclərimiz də onların hekayələrini ata-babalarımızdan dinləmişlər. Bu uğurda bir çox igidlərimiz əbədiyyətə qovuşmuşlar. Fəqət onların qəhrəmanlıq xatirələri içimizdə yaşamaqdadır. Ürəkləri uca hisslərlə dolu, qorxudan azad olan atalarımız ən müdhiş təhlükələrə göyüs gərərək, böyük işlər gördülər...Ey yaşlı fədakarlar və igid gənclər! Bütün bu fəthlərin asan olmadığını və əməksiz dövlət əldə edilmədiyini bilirsiniz. Bu uğurda nə qədər qanlar töküldü, yaralar açıldı. Nə qədər dul və yetimlərin göz yaşları axdı. Necə əngin dərələr, coşqun irmaqlar, yalçın qayalar, sərt dağlar aşıldı. Neçə yuxusuz gecələr, istirahətsiz gündüzlər və təhlükəli anlar keçdi. Əcdadımız bütün bu fövqəladə əziyyətlərə qatlandı. Düşmən qarşısında bəzən tale üzlərinə gülmədi. Fəqət heç bir zaman istiqbaldan ümid kəsmədilər. Qalib gəlincəyə qədər uğraşdılar. Daima cihad yolunda qaldılar. Ata-babalarımız fəlakət zamanında kədərlənməz, zəfər anlarında da aşırı sevinc duymaz, qürrələnməzdilər. Bu sayədə şanlı bir dövlət qurdular. Cahana da hamilik və ədalətin örnəyini verdilər. Bizlərə də hər yönü ilə mükəmməl bir dövlət ərmağan etdilər. İndi bizə düşən vəzifə şöhrətimizi yüksəltmək və ata-babalarımıza layiqli xələf olduğumuzu meydana qoyaraq ruhlarını şad etməkdir... Rum (Bizans nəzərdə tutulur - A.M) hökumətinin bizlərə verdiyi zərərləri, çıxardıqları zorluqları və çevirdiyi dolabları hamınız bilirsiniz. Dədəm Bəyazidə qarşı (İldırım Bəyazid -A.M) Fransız, German, Macar və digər Kralları rumlular kuşqurtmuş, ordularını Tunadan (Dunaydan -A.M) gəmilərlə keçirib, dövlətimizi yıxmaq, bizi Rumelidən və hətta Anadoludan çıxarmaq istəmədimi? Şükür ki, dədəm onları Allahın yardımı ilə Tunanın dalğalarına tökərək, dövlətimizi qurtardı. İstanbul fəth edilmədikcə Bizansın fəsadı və bizə qarşı çıxardığı təhlükələr davam edəcəkdir. Məmləkətimizi ortadan parçalayan bu şəhər (İstanbul - A.M) Rumların əlində qaldıqca dövlətimiz əmniyyətdə olmayacaqdır. Sizləri buraya bu qənaətimə qatılmağınızı düşünərək topladım. Biz ya şəhəri hücumla alacağıq, ya da uzun bir mühasirə ilə düşməni təslim olmağa məcbur edəcəyik. Sürətlə hərəkətə keçib, düşmənin dövlətimizin ortasında təhrik və fəsadına fürsət verməyəlim və əcdadımıza layiq olduğumuzu cahana göstərəlim.
Bizi heç bir əngəl yolumuzdan döndərməyəcək. Mən (Sultan Mehmet Xan - A.M) ordumun başında sizinlə bərabər birinci səfdə bulunacağam" - deyərək, bu böyük və məzmunlu nitqini bitirmiş və səfər hazırlıqlarına başlamışdı. (Bax Tarihi Sultan Mehmet Han, İstanbul, Hicri 1328, səh 24-37) Toplantıda iştirak edən övliya, üləma, bəy və ordu komandanları dualar edib, söyləmişlər ki: "Cəmi başımız sənin yoluna fəda olsun". (Bax: Dukas, Bizans tarihi, İstanbul 1956, səh 112)
Sultan Mehmet Xan Bizans İmperatoru XI Konstantinə şəhəri döyüşsüz təslim edərsə, Mora yarmadasını ona verəcəyini bildirmişsə də Bizans İmperatoru ilk öncə bu təklifi rədd etmiş, sonda sülh təklif etmişsə də gənc Xaqan:"Ya mən şəhəri alacam, ya da şəhər məni"- demişdi. (Bax: Dukas, Bizans tarihi, səh 170)
"Hər başlanğıc gözəl bir hekayə, yeni bir həyatdır" düşüncəsi ilə yola çıxan Sultan II Mehmet Xan Ədirnədə möhtəşəm ordusu, müəzzəm topları və başda mürşidi AK Şəmsəddin, üləmalardan Akbıyık və Molla Gürani olmaqla 70-ə qədər alim, vəli, şeyx və dərvişlərlə birlikdə "Mehtər marşları"nın sədası altında yürüşə başlamışdı. Şəhərə hücum zamanı övliya AK Şəmsəddin çadırına çəkilərək, tanrıya dua ilə məşğul olmuş, Sultan da vaxtlı-vaxtında namazını qılaraq, "Quran"dakı" və Cahidu" ayəsini oxuyaraq "Ya Rəbbim, sənə layiq olmağa çalışıram"- deyə Allaha niyaz etmiş, qazilərinə də "Şəhərin daşı və torpağı mənə, mal və sərvəti də sizə nəsib olsun"- demişdi.
İstanbulu qurtarmaq üçün Bizans İmperatoru, dövlət və din adamlarının bütün səylərinə baxmayaraq, 50 günlük mühasirədən sonra 29 may 1453-cü ilin axşamında ölümə hvazırlaşan İmperator və onun kiçik mühafizə bölüyü çirkləndirdikləri müqəddəs Ayasofiyada son dualarını yapmış və beləliklə min illik bir İmperatorluq tarixə qovuşmuş, Türk Cahan hakimiyyətinin yeni və parlaq bir dövrü başlamış oldu.
İstanbulun fəthi ilə "Fateh" titulu qazanan Sultan II Mehmet Xan şəhərin fəthindən üç gün sonra bəyaz atının üstündə möhtəşəm bir alayla Topqapıdan İstanbula daxil olmuş, birbaşa Rumların kirlətdiyi Ayasofiyaya gələrək, oranı təmizlətdirmiş, qazilərin sevinc və həyəcanları içində ilk "Cümə namazı"nı Türk "Qızıl Alması"nın qəlbi sayılan Ayasofiyada qılmışdı. Konstantinapolun fəthində başda Serblər olmaqla xeyli digər Xristian əskərlər də Türklər tərəfində vuruşmuşlar. Bizanslı Nofarausun o çağlardakı düşüncələri əks etdirən bu sözləri sonrakı tarix kitablarında da təkrarlanmışdı. O yazırdı: "Latın tiarası (Katoliklərin baş örtüyü - A.M) yerinə şəhərdə Türk sarığını tərcih edərik". Dövrün digər bir xristian müəllifi G.Trapezuntios da Sultan Mehmet Fateh haqqında yazırdı:"Kimsə şübhə edə bilməz ki, Sən (Sultan Mehmet Fateh - A.M) Rum İmperatorusan. İmperatorluq mərkəzini hüquqi cəhətdən əlində tutan şəxs İmperator və Rum İmperatorluğunun mərkəzi də İstanbuldur". (Bax: Fr Babinqer, Mehmet II der Eroberer und İtalien, Beyantion 1951, səh 266)
İstanbulun fəthindən sonra Sultan Mehmet Fateh əhaliyə dinlərini sərbəst ifadə etməyə icazə vermiş, Katoliklər tərəfindən həbs edilərək, zindana salınan İstanbul patrikini azad etmiş, onun rütbə və mövqeyini özünə qaytarmışdı. Fatehin Rum Patrikxanəsinə bəxş etdiyi muxtariyyət və imtiyazlar milli ənənə, din hürriyyəti və siyasi görüş baxımından olduğu kimi Türk Cahan hakimiyyəti məfkurəsinin həyata keçirilməsi üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Fateh Rum patrikini himayə etməklə ortodoks xristianlarının qəlbini qazanmış, ortodoks rahiblərinə imtiyazlar verməklə bütün Avropaya Türk ədalət və hürriyətini nümayiş etdirmişdir.
İstanbulun Sultan II Mehmet tərəfindən fəthi İslam dünyasında nə qədər yüksək həyəcan və sevinclə qarşılanmışdısa, Xristian dünyasında bir o qədər səssiz qarşılanmış, dinlərinə bağlı Rumlar Katolik olmaq qorxusundan azad olduqlarından hətta sevinmişdilər. İstanbulun fəthindən sonra XI əsr xristian xronikləri kimi, XV əsrə aid bəzi xristian müəllifləri də Türkləri qədim qəhrəman Troyalıların nəsli saymışdılar. Tarixçi Kritovules Sultan Mehmet Fatehə həsr etdiyi əsərində Fatehi:"Allahın iradəsi ilə müzəffər qalib, yenilməz, dəniz və quruların ağası, hökmdarların hökmdarı, İmperatorların ən böyüyü" kimi vəsfləndirmişdi. (Bax: Tarihi Sultan Mehmet Han, İstanbul, hicri 1328, səh 27)
Məşhur tədqiqatçı Uspenski İstanbulun fəthi ilə əlaqədar olaraq yazırdı:"1453-cü ildə Türklər, 1204-cü ildə Konstantinapolu işğal edən Xristianlara baxanda daha çox insani hərəkət etmişlər". (İqtibas Prof.Dr Laszlo Rasonyinin "Tarihte Türklük" əsərindən götürülmüşdür. - A.M Bax: Göstərilən əsər, Ankara 1971, səh 197)
İstanbulun fəthindən sonra Sultan Mehmet Fateh İslam dünyasının ən şanlı, ən qüdrətli Sultanı sayılmış, "Xəlifə" ünvanı daşımaqla "Müsəlmanların rəhbəri, Qazi və mücahidlərin əfəndisi, Rəbbülaləmin təyini ilə səltənət və xilafət səmasının, dünya və dinin Günəşi Əbül-fəth Sultan Məhəmməd Xan" kimi vəzifələr daşımışdır.
Sultan Mehmet Fateh də qədim Türk Xaqan və Sultanları kimi Allah, haqq və ədalət uğrunda cihad etdikləri üçün Cahanşaha göndərdiyi məktubunda öz əskərlərini "Allahın qalib ordusu" adlandırmış və göstərmişdir ki:"Dünyada tək bir din, tək bir dövlət, tək bir padşah və İstanbul da Cahanın tək paytaxtı olmalıdır". (İqtibas Prof.Dr Osman Turanın "Türk Cihan hakimiyyeti mefkuresi tarihi" əsərindən götürülmüşdür. - A.M Bax: göstərilən əsər, II cild, səh 60-65)
Fateh İstanbulun fəthindən sonra kəramətlərini gördüyü böyük Şeyxi AK Şəmsəddinin əllərini öpmüş, boynuna sarılmış və hakimiyyətdən əl çəkib, xəlvətə çəkilərək, guşənişin olmasını və ondan (AK Şəmsəddindən - A.M) faydalanmasını rica etmiş, lakin AK Şəmsəddin Sultanın bu ricasını rədd etmiş və "Dünya işlərinə Tanrı tərəfindən məmur olan Sultanın "Qeyb aləmi"nin sirlərinə dalmasını öz vəzifəsini icra etməməsi" kimi dəyərləndirmiş və belə bir işin dövlətə zərər gətirməklə bərabər hər ikisinin (Sultanın və AK Şəmsəddinin - A.M) də Allah qarşısında məsul olacaqlarını bildirmişdi.
Şeyxinin bu məsləhətindən sonra Fateh Sultan Mehmet qısa bir zamanda Anadoluda İsfəndiyar, Trabzon və Ağqoyunlu ərazilərini, Karaman və Dülqədir Bəyliklərini İmperatorluğun tərkibinə qatmış, Krım Xanlığını öz vassalına çevirmiş, Yunanıstan, Albaniya, Bosna-Hersek, Belqrad istisna olmaqla bütün Serbiya, Bessarabiya, Moldoviya və digər ölkələri fəth edərək, Osmanlı İmperatorluğunu Tunadan (Dunaydan - A.M) Fərata qədər genişləndirmişdi. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən anası Sara Xatunu qaynatası Trabzon hökmdarını qorumaq üçün Sultan Mehmet Fatehin yanına göndərmiş və onun Trabzona toxunmamasını, bu ərazini gəlininə bağışlamasını xahiş etmişdi. Sara Xatun:"Ey oğul, bu Trabzon sənin nəyinə lazımdır, onu mənim gəlinimə bağışla" demiş, Sara Xatunu bir ana kimi qəbul edən Fateh isə ona bildirmişdi:"Ey ana, bu zəhmət din yolundadır, axirətdə Allah hüzuruna varınca inayət ola. Zira əlimizdə İslam qılıncı var. Əgər bu zəhməti çəkməsək bizə "Qazi" demək yalan olar". (İqtibas Osman Turanın göstərilən əsərindən götürülmüşdür. - A.M Bax: Göstərilən əsər II cild, səh 62)
Sultan Mehmet Fateh 1461-ci ildə Trabzonu aldıqdan sonra Gürcüstana qədər bütün güney Qara dəniz bölgəsini Osmanlı İmperatorluğunun sərhədləri içinə almış, Bosna-Hersek və Albaniyanı ələ keçirəndən sonra isə dənizlərdə Venedikt donanmasını məğlubiyyətə uğratmışdı. Fateh 1463-cü ildə Bosnyaya daxil olarkən xalq öz krallarını buraxıb, Türklərlə birləşmiş, kütləvi şəkildə müsəlmanlığı qəbul edərək, "Bosna müsəlmanları" adı ilə bir daha xristianlığa dönməmiş, bu bölgədə uzun müddət Osmanlı hakimiyyətinin dayağı olmuşdular. Davamlı olaraq digər xristianlar tərəfindən əzilən bu xalqın Türk hakimiyyəti sayəsində əllərindən alınan torpaqları özlərinə qaytarılmış, ölkədən qaçqın düşən Bosnalılar yenidən öz vətənlərinə qayıtmışdılar.
Katolik Venediklərin zülmünə dözə bilməyən Mora yarmadası əhalisi də 1457-ci ildə Fatehə məktub göndərərək, bildirmişdilər:"Gəl yurdumuzu Venediklərdən al da rahat olaq". Fateh Moranı almış, yunanların xeyrinə Katolik kilsəsinə və Roma hakimiyyətinə son vermiş, keçmiş yunanların öz vətənlərinə dönmələrinə imkan yaratmışdır. Yunanlar qüdrətli və ədalətli Fatehi öz İmperatorları saymış, sonrakı Osmanlı Sultanlarını da "Rum Sultanı" adlandırmışdılar. Bu proses XIX əsrə qədər davam etmiş, uzunmüddətli bir Türk-Yunan dostluğu yaranmışdır.
Sonradan Xristian təəssübkeş Avropa alim, şair və romantikləri sayəsində bu dostluq Yunan-Türk düşmənçiliyinə çevrilmişdir ki, bu düşmənçilik bu gün də davam etməkdədir.
Sultan Mehmet Fateh Anadoluda milli birliyə nail olmaqla yanaşı, bütün Türk və İslam dünyasının hörmətini qazanmış, həmçinin şərq ortodoks xristianlarını Qərb katolik təhlükəsindən xilas etməklə Ortodoksların nüfuzunu qazanmışdır. Fateh ortodoks Rum və Balkan xristianlarını da öz himayəsi altına almış, Bizans tarixində ilk dəfə olaraq, İmperatorların siyasi vasitə kimi istifadə etdiyi Patrikxanəni müstəqilliyə qovuşdurmuşdu. Çünki Bizanslılara görə, Qərbi Avropalılar barbar, zalım və Xristianlıqdan çıxmış insanları idi. Avropa Katolikləri də Bizansılıları "Rafizi" (Kafir), hiyləgər və Xristianlığa xəyanət etmiş sayırdılar. Bu iki məzhəb (Katolik və ortodoks) arasındakı düşmənçilik nəhayət Xristianlığı ikiyə bölmüş, dördüncü Səlib yürüşündə katoliklər İstanbulu 1204-cü ildə yağmalamış və yandırmışdılar. İstanbulda katoliklərin törətdiyi bu vəhşiliyin izləri bu gün də qalmaqdadır.
Fateh tarixi Türk, İslam və Bizans hakimiyyət ənənələrini çulğalaşdıraraq, klassik Türk hökmdarı tipi yaratmış, balkanlardakı bütün hökumət və xanədanları ortadan qaldıraraq, yarmadanı bütünlüklə öz hakimiyyəti altında birləşdirmiş, Boğazlarda (Bosfor və Dardanel boğazları) hakimiyyəti əlinə alaraq Qara dənizi bir Türk dənizi halına gətirmiş, iki qitədə (Asiya və Avropa) bulunan Balkanları və Anadolunu birləşdirərək 400 illik bir İmperatorluğun əsasını qoymuşdur.
Sultan Mehmet Fateh öz milli və İslami məfkurəsi, yüksək zəkası və enerjisi, millət, din, vətən və dövlət uğrunda sonsuz fədakarlıqları, ədaləti, tolerantlığı, uğurlu siyasəti, böyük din və dövlət adamlarını ətrafında toplaması sayəsində elə sağlam bir dövlət sistemi yaratmışdı ki, sonradan həm normal, həm də zəif sultanlar zamanında belə bu dövlət əsrlərcə öz varlığını qoruyub saxlaya bilmişdi. Əslində Anadoludakı bütün Oğuz-Türkmən boylarını vahid bir millət şəklinə salan və Osmanlı dövlətini İmperatorluğa çevirən ilk Sultan da məhz dahi Mehmet Fatehdir.
Yəhudilərin Türk Sultan sarayı ilə ilişkiləri də Fateh dövründən başlayır. Təbabətdə məharəti və geniş bilgisi ilə Fateh Sultan Mehmetin etimadını qazanan, "Əslən bir İtalyan Yəhudisi olan Həkim Yaqub Paşa İslamiyyəti qəbul edərək, Osmanlı sarayında vəzirlik rütbəsinə qədər yüksəlmişdir". (Bax: Mustafa Uslu, "Fatihin ölümü üzərinə", Türk dünyası tarih dərgisi, İstanbul 1988, XVII nömrə, səh 19)
Yaqub Paşadan sonra da Osmanlı sarayında bir çox Yəhudi dövlət işlərində çalışmışdır.
Sultan Mehmet Fateh dövründə "Ankara savaşı"nın yaraları sarılmış, artıq Osmanlı dövləti tam mənası ilə yeni yüksəliş dövrünə qədəm qoymuşdur. Fateh öz mərkəziyyətçi hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün bir sıra radikal addımlar atmışdı. Belə ki, o, "Yeniçəri" (Yeni ordu) orudusunu iki dəfə artırmış, uc Bəyliklərinin kontrolunu öz əlinə almış, bir çox dövlət tərəfindən təsdiqlənməmiş vəqf torpaqlarını dövlət mülkü elan etmiş, yeni pul buraxdırmış, yeni vergi sistemi tətbiq etmiş, yeni gömrük qaydaları müəyyənləşdirmiş, dünyanın bir çox ölkələrilə ticarət əlaqələri yaratmış, yeni "Qanunnamə" tərtib etmişdi. Fateh öz "Qanunnamə"sində bir çox məsələlərlə yanaşı: "Övladlarımdan hər kimsəyə səltənət müyəssər olarsa, onun öz qardaşlarını Nizami-aləm üçün qətl etməsi münasibdir. Əksər üləma və qazilər bunu bəyənmişdir." maddəsini də əlavə etməklə dövlətin qüdsiyyətini düşünmüş və dövlətçiliyə aid bir zərurəti qanuniləşdirmişdir.
Türk, İslam, Yunan, İtalyan, Yəhudi və s. böyük elm, din, mədəniyyət və sənət adamlarını ətrafına toplayan Fateh Türk-İslam mədəniyyətinə yeni bir çalar gətirmiş, İstanbulu dövrün ən böyük elm mərkəzlərindən birinə çevirmiş, Şərq-Qərb mədəniyyətini çulğalaşdırmağa nail olmuşdur. Fateh Trabzonlu alim Georgi Amirukusu xidmətinə götürərək, Batlamyus coğrafiyasına görə, dünya xəritəsini çəkdirmiş, Baltamyusun əsərini 1465-ci ildə ərəbcəyə tərcümə etdirmiş, dinlə fəlsəfə arasında Qəzzali ilə İbn Rüşd tərəfindən başladılan münaqişyə son qoymaq məqsədi ilə hikmətlə bağlı əsər yazan Türk Xocazadənin başçılığı ilə bir heyət təşkil etmiş və üçüncü bir "Təhafüt" əsəri yazdırmışdı.
Fateh dövrün İtalyan rəssamı Bellinini sarayına dəvət edərək, gözəl tablolar çəkdirmiş, çeşmələri, su anbarlarını bərpa etdirmiş, mədrəsələr, məscidlər, xəstəxanalar, imarətlər, saraylar inşa etdirmiş, Ayasofyanı yenidən bərpa etdirərək məscidə çevirmiş, Anadolu və digər yerlərdən gətirtdiyi insanlarla şəhərin əhalisini çoxaltmış, sönən şəhərin - İstanbulun üzünü yenidən güldürmüşdü.
Fateh 30 illik hakimiyyəti dövründə dövlətin sərhədlərini 2,5 milyon kilometrə çatdırmış, Anadoludan İtaliyaya qədər olan bölgələri Türk hakimiyyəti altına almış, Türk quru ordusu kimi, Türk donanmasını da bir neçə dəfə böyüdərək, dünyanın ən güclü donanmalarından biri durumuna gətirmişdi. Fateh İstanbulda Universitet yaratmış, paytaxtını bir elm mərkəzinə çevirməyə müvəffəq olmuş, böyük mədrəsədə şəriət və psixologiya elmlərinin oxudulmasını, caminin nəzdindəki Darüş-Şəfada təbiblər, cərrahlar, göz həkimləri, əczaçılar, və s. yetişdirilməsini şərt qoymuşdu. O dövrdə xəstəxanalarda hətta sinir və ruhi xəstəlikləri musiqi ilə tədavi etməyi şərt kimi irəli sürmüşdü.
Sultan Mehmet Fatehin sarayında bulunan dövrün İtalyan tarixçisi Lanqustonun yazdığına görə:"Fateh hərb sənəti başda olmaqla dövrün elm, fəlsəfə, tarix, ədəbiyyat, və riyaziyyatını da gözəl bilirdi. Fateh uzun boylu, gözəl üzlü və alicənab idi. Türkcə, rumca və slavyanca danışırdı. Hər şeyi öyrənmək istəyən zəkalı bir araşdırıcı, nəfsinə hakim, soyuğa, istiyə, aclığa, susuzluğa dözümlü idi". (Bax: P. Vittek, Fəthi-Mübin, İstanbul Enstitüsü dərgisi, II, 1956, səh 209)
İstanbulu fəth edib İmperatorluğun paytaxtına çevirdikdən, Krım Xanlığını öz vassalına çevirdikdən, Balkanları və Mora adasını fəth etdikdən sonra Şərqdə bütün İslam dünyasına və Xilafətə sahib olmaq, Qərbdə Papalığı və Romanı da alıb, dünya birliyi və nizamı qurmaq istəyən Sultan Mehmet Fateh İtaliya səfərinə çıxarkən 6 may 1481-ci ildə zəhərlənərək ölmüşdür. Ruhu şad olsun!
İstanbulun fəthindən sonra Cahan hakimiyyəti sevdalısı, Qara dəniz, Mərmərə və Aralıq kimi üç dənizi iç dəniz halına gətirən Sultan Mehmet Fatehin ölüm xəbəri bütün Türk-İslam və ortodoks xristian dünyasını kədərə, Qərbi Avropa katolik dünyasını isə sevincə qərq etmiş, hətta Roma Papasının göstərişi ilə Katolik kiləsələrində şükran duaları oxunmuşdur.
Siyasi tarixçilər göstərirlər ki, əgər Fateh on il artıq yaşamış olsaydı, dünya tarixi tamamilə başqa şəklə düşmüş olardı. (Mustafa Uslu, Fatihin ölümü üzərinə, Bax: Türk dünyası tarih dergisi, 1988, XVII nömrə, səh 15)
Dahi Türk Xaqanı Sultan Mehmet Fatehin Cahan hakimiyyəti ideyalını xələfləri Sultan Səlim Yavuz Şərqdə, Sultan Süleyman Qanuni isə Qərbdə həyata keçirməyə müvəffəq olmuşlar.
Ruhları şad olsun!
AYDIN MƏDƏT OĞLU QASIMLI
FİLOLOGİYA ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU