Evdə qaz kəsildi. Bakının şəhərətrafı qəsəbələrində tez-tez belə hallar olur. Adətən sonradan bu, təmir və ya profilaktika işləri ilə izah olunur. Bu dəfə qazın kəsilməsi qapının döyülməsi ilə müşaiyət olunur. Qonşular köməyə çağırırdılar. Küçədə əlində alətlər olan, üstündə qarışıq geyim növlərindən kombinasiya edilmiş paltar olan bir şəxs görürəm. Lazım olduğu kimi uniforması yoxdur. “Nə olub?” deyə soruşuram. Cavabda belə deyir: “Qaz boru kəmərindən sayğaca qaz ötürən 20 düymlük boruları dəyişdiririk, həm də sayğacları yoxlamaq üçün götürürük”.

Qanunvericiliyə və istehlakçı və Azəriqaz İB arasında standart müqaviləyə əsasən, bütün ilkin tədbirlər: qazın kəsilməsi, avadanlığın dəyişdirilməsi haqqında əvvəlcədən xəbər verilir, sayğacın götürülməsi, dəyişdirilməsi, quraşdırılması isə abonentnin iştirakı ilə həyata keçirilir və aktlaşdırılır. Təcrübədə isə bu, baş vermir. Azəriqaz-a zəng etdim. Etiraf etdilər ki, podratçı şirkət qaydaları pozub, belə halların tez-tez baş verməsindən gileyləndilər. Qonşulardan soruşdum, heç kimə xəbərdarlıq edilməyib.

Mənim sayğacımı yerinə qaytardılar, qonşunun smart sayğacını mexaniki sayğacla dəyişdirdilər.

Boruların və smart sayğacların mexaniki sayğaclarla dəyişdirilməsi üzrə özünü doğrultmayan şirkət tam sürətlə fəaliyyət göstərir və son nəticədə Azəriqaz-ı iflasa sürükləyəcək, buna görə gec-tez dövlət miqyasında maxinasiyalara görə xalqa hesab verməli olacaq. Biz bunu dəfələrlə yaşamışıq.

Məsələnin tarixçəsi

2004-cü ildə tez-tez qaz kəsilməsi, mavi yanacağın aşağı keyfiyyəti, istehlakçılara artıq borclar yazılması, dövlət tərəfindən digər bu cür təşkilatlara olduğu kimi, Azəriqaz-a da əsassız debitor borclarının yazılması və silinməsi norma və hakimiyyətdəki bir çox subyektlər üçün gəlir mənbəyi idi.

Həmin vaxt əhalinin qaz istehlakı və borc həcmi həddindən artıq şişirdilirdi. Mexanizm çox sadə idi. İstehlakçılara adambaşı 30 kubmetr hesabla qaz verilirdi. Sayğac yox idi, buna görə də həqiqətən hansısa qaz həcminin istifadə edildiyini sübut etmək çətin idi. Bu, Azəriqaz-a fakta əsasən deyil, normativə əsaslanaraq tədarük həcmini şişirtmək, həm də əhalinin borclarını artıq yazmaq imkanı verirdi. Həmin vaxt ölkədə milyondan çox abonent var idi, amma cəmi 780 min abonent pis-yaxşı qaz alırdı, onların 400 mindən çoxu Bakıda yaşayırdı. Əhalinin borcları yüz milyonlarla dollara çatırdı. 2013-cü ildə hökumət əhalinin Azəriqaz-a 500 mln. dollar məbləğində borcunu silib.

90-cı illərin sonlarında AİYB-nin xətti ilə Bakıda pilot layihə çərçivəsində 45 min qaz sayğacı quraşdırılıb. Sonradan layihə inkişafını tapmayıb, belə ki, bu, qaz tədarükçüləri üçün sərfəli deyildi, çünki sayğaclar qaz istehlakı haqqında dəqiq məlumat verirdi.

Mən vəziyyəti təhlil etdim. Məlum oldu ki, çoxmənzilli evlərdə sayğacı olan abonentlər normativ üzrə nəzərdə tutulandan 5 dəfə az qaz istifadə edirdilər. Azəriqaz əhaliyə qaz tədarükü həcmini ildə təxminən 3 mlrd. kubmetr həddində qiymətləndirirdi. Hesablamalarım göstərib ki, real istehlak 900 mln. kubmetrdən çox deyildi. Yəni 2 mlrd. kubmetr əhaliyə borc kimi hesablanırdı, eyni zamanda qaz tədarükü həyata keçirilən Gürcüstana və Rusiyaya qanunsuz olaraq göndərilə bilərdi (Ermənistana zəmanət vermirəm, baxmayaraq ki, bu barədə bəyanatlar səslənirdi).

Həmin vaxt biz istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi üzrə koalisiya qurduq və bütün abonentlərə sayğacların quraşdırılması uğrunda mübarizəyə başladıq. Vəziyyətin təhlili bir sıra KİV-lərdə dərc edilmiş məqalələrdə əksini tapıb. Koalisiya dəstək üçün prezident İlham Əliyevə müraciət edib. Düzünü desəm, mən onun müsbət reaksiya verəcəyini gözləmirdim, belə ki, onu da sistemin bir hissəsi olaraq görürdüm. Amma o, reaksiya verib və hətta çox qəti və sərt reaksiya verib. Məsələn, Azəriqaz-ın o vaxtkı rəhbəri Əlixan Məlikov prezidentin hər yerdə sayğac tətbiq etmək tələbinə cavabda bunun üçün 8 il müddət istəyib. Həmin vaxt mən Azəriqaz-ın baş mühəndisi ilə əlaqə saxladım və ondan iki çilingərin bir sayğacı quraşdırması üçün nə qədər vaxt tələb olunduğunu soruşdum. Məlum oldu ki, yarım saat lazımdır. Belə çıxır ki, ildə 1 mln. sayğac quraşdırmaq üçün 1000 çilingərə ehtiyac olacaq, bu, ictimaiyyətin də diqqətinə çatdırılıb.

Prezident əvvəlcə sayğacları 3 il ərzində quraşdırmağı tələb edib, sonradan bu müddəti iki ilə qədər azaldıb. Beləliklə, Azərbaycan MDB-də qaz pulunun sayğaclar əsasında ödənilməsinə tamamilə keçid edən ilk ölkə olub.

Sayğacların tətbiqi istehlak göstəricilərinin kəskin şəkildə azalmasına gətirib çıxarıb. Bu gün ölkə üzrə ildə təxminən 3.8 mlrd. kubmetr qaz istehlak edən “əhali” kateqoriyasına aid 2,5 mln.-a yaxın abonent var. Yəni bu, bizim 2004-cü ildə istehlakın həddindən artıq şişirdildiyi haqqında bəyanatlarımızı təsdiq edib (2004-cü il. 780 min abonent. İstehlak 3 mlrd.).

Bu gün SOCAR-da hər şeyi geri qaytarmaq cəhdləri aydın şəkildə görülür, daha doğrusu minanı Azəriqaz idarəçiliyində olan dövlət şirkətinin keçmiş rəhbəri basdırıb. Sui-istifadələrə yol açan iki mühüm problemi qeyd edək:

1. Təmir-montaj işlərinin, o cümlədən sayğacların quraşdırılması və onlara xidmət həyata keçirilməsi üçün subpodratçılar sistemi yaradılıb. Onların sayı yüzdən çoxdur. Qazlaşdırma işləri onlar arasında bölünür, bir halda ki, bunu birbaşa Azəriqaz özü edə bilərdi. Beləliklə, direktoru, mühasibi, ustabaşı, fəhləsi olan yüzlərlə firma yaranır. Bu, işlərin həyata keçirilməsi xərclərini artırır. Əslində Azəriqaz-da bununla bir idarə məşğul olmalıdır, bu, səmərəlilik, sərfəlilik və nəzarət nöqteyi-nəzərdən məqsədəuyğundur.

2. Azəriqaz müxtəlif bəhanələrlə smart sayğaclardan mexaniki sayğaclara keçid kampaniyasına başlayıb.

Smart sayğacların mexaniki sayğaclarla əvəz edilməsi hansı residivlərə gətirib çıxaracaq?

Smart sayğaclar qaz istehlakı haqqını ilkin ödənişdən çıxır: ödədin – aldın. Mexaniki sayğaclar aldın – ödədin prinsipi ilə işləyir. Bu isə abonentlərin qazdan istifadə etməsinə, bir çox hallarda pul olmadığına görə ödənişdən yayınmasına və ya xidmətlər üçün qismən ödəniş etməsinə gətirib çıxaracaq. Beləliklə, borcun artması qaçılmaz olacaq. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, mexaniki sayğaclar olduqda insan amilinin təsiri yüksəkdir. Azəriqaz-ın subpodratçısı olan hansısa şirkətin əməkdaşının müəyyən ödəniş müqabilində mexaniki müdaxilə yolu ilə sayğacın göstəricisini azaltmayacağının zəmanəti yoxdur. Biz artıq bunları yaşamışıq. İlkin ödəniş olduqda bu, istisna olur. Bu zaman abonentlər ilkin ödəniş edərkən Azəriqaz-a kredit vermiş olur, məsələn, yayda qaz üçün 100 manat ödədim və indiyədək bütün vəsaiti sərf etməmişəm.

Yaranmış mənfi vəziyyətlə əlaqədar Azəriqaz İB-yə aşağıdakıları təklif edirəm:

-Azəriqaz-da subpodrat sistemi ləğv edilsin.

-Yalnız smart-sayğaclar tətbiq edilsin.

-Azəriqaz-da işlərin icrasına, onların məqsədəuyğunluğuna, büdcəyə nəzarət gücləndirilsin.

Tapmaca: Sol sayğacda dəyişdirilmişdir qara rəngli boru görürsiniz. Sağ sayğacda ağ rəngli boru dəyişməyib. Borunun dəyişdirilməsini necə əsaslandırmaq olar?

QAZ HÜCUMU

BAKI/23.12.04/TURAN: "Azəriqaz" QTSC ötən illərdəki kimi qış ərəfəsində əhaliyə qarşı hücuma keçib. Qurum "Ən yaxşı müdafiə hücumdur" prinsipilə apardığı mübarizəsini ilbəil genişləndirir. Cəmiyət hər dəfə əhalini verilən qazın haqqını ödəməməkdə suçlayaraq qaz təminatındakı bərbad durumun günahını vətəndaşların üzərinə yıxır. Azərbaycanda rəsmi hesablamalara görə 780 min abunəçiyə qaz verilir. Ancaq real olaraq abunəçilərin çoxu qazı ya almır, ya da elə aşağı təzyiqlə alır ki, onunla qayğanaq belə bişirmək mümkün olmur. Müşahidələr göstərir ki, qaz təminatı son aylarda qiymətlər 2,5 dəfə artaraq hər kubmetr üçün 81 manat olmasına baxmayaraq daha da pisləşib.

"Azəriqaz" əhalinin qaz pulu ödəmədiyini bildirməklə, yumşaq desək, yalan danışır. Qurumun öz xəbərlərinə görə, 2004-cü ilin yanvar-oktyabr aylarında əhaliyə verilən 1 mlrd.676 mln. kubmetr qazın dəyərinin 87,7%-i ödənilib. Bu, son 10 ildə qaz pulu yığımının rekord göstəricisidir. Yenə də "Azəriqaz"ın verdiyi xəbərlərə görə, son bir neçə ildə əhalidən adətən verilən qazın 48-52%-nin haqqı toplanırdı.

Məmurların əhalinin qaz pulu ödəmədiyini bildirərkən hansı məqsəd güddükləri də aydın deyil. Bəlkə onlar verilməyən qazın da pulunu yığmağı nəzərdə tuturlar? Noyabrda "Azəriqaz" SC-nın prezidenti Əlixan Məlikov Rusiyadan alınan qaz hesabına Azərbaycanda qaz təminatının 55%-dən 80%-ə qaldırmağın mümkün olduğunu bildirib. Bununla o əhalinin 45%-nə qaz verilmədiyini təsiqləyib. Daha sonra Məlikov hər il ölkənin 4 mlrd. kubmetr qaz idhal etdiyini, bunun 300 mln. kubmetrinin əhalinin, qalanının isə elektrik stansiyalarının təminatına yönəldildiyini vurğulayıb. Məlikovun sözlərinə görə, ölkə üzrə çıxarılan bütün qaz - 4 mlrd. kubmetr - əhaliyə verilir. Belə çıxır ki, əhaliyə 4 mlrd. 300 mln. kubmetr qaz verilir. Məlikov bildirir ki, "Azəriqaz" il boyu bütün hüquqi və fiziki şəxslərə 8 mlrd. kubmetr qaz verir. Ancaq onun dedikləri "Azəriqaz" ATSC-nın vitse-prezidenti Nazim Səmədzadənin söylədikləri ilə üst-üstə düşmür. Səmədzadənin sözlərinə görə, cəmiyət hər il 27 mln. kubmetr qaz alır - 11,5 mln. kubmetr ARDNŞ-dan, 15,5 mln. kubmetr "Qazeksport" MMC-dən. Yəni, "Azəriqaz" ildə cəmi 9 mlrd. 855 mln. kubmetr qaz alır. Bəs onda 1,8 mlrd. kubmetr qaz hara verilir? Əhaliyə verilən qazın dəqiq miqdarı da bəlli deyil. Məlikov deyir əhaliyə 4,3 mlrd. kubmetr qaz verilib, statistika göstərir ki, bu rəqəm 10 ayda 1 mlrd. 676 mln. olub. İlin sonuna kimi bu, ən yaxşı halda 2 mlrd. kubmetri bir qədər keçə bilər.

Əhali isə qazı həddən artıq aşağı təzyiqlə aldığından gileylənir. Bakıda quraşdırılan qaz sayğacları üzrə aparılan hesablamalar isə göstərir ki, 4-5 nəfərlik ailə - 1 abunəçi - ildə orta hesabla 300-500 kubmetr qaz işlədir. Bu "Azəriqaz"ın hesablamalarından 4 dəfə azdır. Qurum hələ də sovet dönəmindən qalan normativlərlə işləyir. Bu sənədlərə görə isə, ildə adambaşına 500 kubmetr qaz verilməlidir. Qazın illik şişirdilmiş həcmi də elə buradan "qaynaqlanır". Beləliklə, "Azəriqaz" əhalidən real verilən deyil, normativ üzrə verilməli olan qazın pulunu toplayır. Deməli, reallıq əhalinin "virtual" qazın haqqını ödədiyini göstərir.

Biz uçot və nəzarətin təkmil olmadığı indiki durumda qazın qiymətinin qaldırılmasının ən uğurlu variant olmadığını yazmışdıq. Çoxillik təcrübə göstərir ki, qazın verilməsi üzrə indiki uçot sistemi nə verilən qazın dəqiq miqdarı, nə də əhalinin işlətdiyi qazın dəqiq hesabatına aparmağa imkan vermir. Ancaq hökumət problemləri aradan qaldırmaq, qaz paylayıcı ilə abunəçi arasında münasibətlərin ədalətli, sivil variantlarını tapmaq yerinə problemi bir qədər də kəskinləşdirir. Hakimiyət bu sahədə şəffaflığın qarşısını ciddi-cəhdlə alır. Baş nazir Artur Rəsizadə bildirir ki, hökumətin əhalini qaz sayğacları ilə təmin etməyə vəsaiti yoxdur. Ancaq baş nazir üçün belə bir sayğac tapılıb. Artıq o, normativlərdə nəzərdə tutulduğundan 10 dəfə az qazpulu ödədiyini etiraf edir.

Əhalinin qazla təminatının uçotu üzrə ən ədalətli qərar bütün abunəçilər üçün qaz sayğaclarının quraşdırılması ola bilər. Yalnız bu halda hər abunəçi normativ üzrə deyil, işlətdiyi qazın pulunu verəcək.

Hələlik isə ölkə üzrə yalnız 66 min sayğac quraşdırılıb. Bütün abunəçilərin sayğacla təmin edilməsi üçün isə $30 mln. gərəkdir. Çünki Çin istehsalı olan sayğac $27 - Rusiya sayğacları bundan $5 ucuzdur -, abunəçilərin sayı isə 1 mln.120 mindi. Qaz sayğaclarının operativ quraşdırılması üçün isə Özbəkistanda olduğu kimi uyğun dövlət proqramı olmalıdır. Yada salaq ki, Özbəkistan 2002-2004-cü illərdə qazlaşdırılmış mənzil fondunda verilən qazın hesablanması qurğularının quraşdırılması üzrə dövlət proqramı gerçəkləşdirilib. İki ilə ölkədə 3,601 mln. qaz sayğacının quraşdırılması planlaşdırılıb. Proqram uğurla davam etdirilir. Sayğacların alınmasını Çinin Eximbankı maliyələşdirir. Kredit 10 il müddətinə, ilk 4 il güzəştli olmaqla illik 3%-lə verilib.

Hökumətin qaz sayğaclarının quraşdırılması üçün vəsait olmaması haqda dediklərini ciddi saymaq olmaz, çünki, söhbət vətəndaşların dövlət vəsaitləri və milli sərvətlərə şəffaf nəzarət üzrə konstitusyon hüququndan gedir. Əks halda, biz elektrik sayğaclarından, kassa aparatlarından, yanacaqdoldurma məntəqələrindəki sayğaclardan imtina edərək əcdadlarımızın yararlandığı mal mübadiləsi üsullarına qayıtmalıyıq.

Ancaq hələlik bütün abunəçilər üçün sayğaclar qurşdırılmadığından hökumətin verilən qaz üzrə normativlərə yenidən baxması yaxşı olardı. Adambaşına qaz istifadəsi isə artıq işləyən sayğaclara uyğun götürülməlidir. Bu isə normativdəki rəqəmlərin, eyni zamanda əhalidən yığılan pulun 3-4 dəfə azalması deməkdir. Bu halda, əhalinin hazırda 3-4 mlrd kubmetr qaza hesablanan virtual tələbatı gerçəklikdə real olaraq 1 mlrd kubmetrdən artıq olmayaçaq.
Mehman Əliyev, Turan İA-nın direktoru
Teref.az