SSRİ ordusu 1944-cü ildə Albaniyanın nasistlərdən azad edilməsində iştirak etməyib. Lakin müharibədən sonra ölkə sosialist düşərgəsinə qoşulub. İdeoloji fərqlər olmasaydı, Albaniya Aralıq dənizindəki sovet donanmasının ən mühüm forpostu ola bilərdi. Albaniyanın lideri, ortodoks stalinist Ənvər Xoca Xruşovu nəinki tənqid edib, həm də onun acizliyindən istifadə edərək SSRİ donanmasının əmlakını mənimsəməyi bacarıb.

Ənvər Xocanın Stalin irsinə sadiqliyi bir müddət Albaniya ilə SSRİ arasında hərbi-texniki əməkdaşlığa mane olmayıb. Xoca sovet hökumətini dəniz bazası tikməyə inandırıb və bunu Odessa və Sevastopol üçün ilk müdafiə xətti adlandırıb.

Baza Vlyora körfəzindəki Paşa limanında yerləşdirilib. Ərazi strateji cəhətdən çox əhəmiyyətli sayılıb. İtaliya sahilləri Vlyoradan 85 kilometr aralıda olub və 1952-ci ildə NATO-ya daxil olan Yunanıstan sahilləri qısa müddət ərzində limandan ələ keçirilə bilib.

27 oktyabr 1958-ci ildən Paşa limanı 613-ün 40-cı sualtı briqadasının rəsmi dislokasiya yeri olub. Sualtı qayıqlar Aralıq dənizinə Baltik dənizindən gəlib, lakin Qara dəniz donanmasının komandanlığına tabe olub.
1959-cu ildə Vlyoradakı sualtı qayıqlarından biri göyərtəsində prezident Duayt Eyzenhauer olan Amerika kreyseri “De-Moyn”a təlim hücumu edərək, demək olar ki, III dünya müharibəsinin başlanmasına səbəb olacaqdı. Tarixçilər Aleksey Koryakovtsev və Sergey Taşlıkovun fikrincə, bir müddət sonra Nikita Xruşov Qara dəniz donanmasının bir hissəsini Vlyora köçürməyə və Albaniyada sovet raketlərini yerləşdirməyə çalışıb.

Ənvər Xoca isə mövcud vəziyyətdən daha çox istifadə etmək istəyib. Sovet İttifaqının Albaniyaya yardımı onsuz da az olmayıb, lakin Xoca öz ölkəsini, demək olar ki, tamamilə Moskvanın hesabına dolandırmaq niyyətində olub. Albaniyanın kopyaladığı stalinist iqtisadi model kiçik bir ölkə miqyasında səmərəsiz olub. Əlavə yardımdan imtina olunduqdan sonra o, Xruşovun revizionizmini qəzəbli tənqid edib.

Baza üçün ərazini özünün verdiyini unudan Xoca bəyan edib ki, Albaniya öz torpağının bir qarışında belə yadellilərin izinin qalmasını istəmir. Məsələ təkcə ritorika ilə məhdudlaşmayıb. Alban lideri bildirib ki, ölkəsi SSRİ-nin bütün 12 sualtı qayığı və bir neçə köməkçi gəmisini sahillərində görmək istəmir.
Rus dənizçilərinin albanlarla gündəlik təmasda olduğu Paşa limanı bazasında vəziyyət gərginləşib. General Andrey Andreyev alban həmkarları ilə dəfələrlə xırda hadisələrə görə mübahisə etməli olub. Sovet hesabatlarında qeyd edilib ki, bazada vəziyyət dözülməz hala gəlib.

Alban təxribatından bezən sovet tərəfi Paşa limanı bazasını tamamilə öz nəzarətinə götürmək qərarına gəlib. SSRİ-nin təşəbbüsü ilə Varşava Müqaviləsi Təşkilatının siyasi məşvərət komitəsi müvafiq qərar qəbul edib. Vlyoradakı baza Varşava Müqaviləsi Təşkilatının vahid komandanlığına tabe olub, sualtı qayıqlar isə rus dənizçilərinin nəzarətinə verilib. Təbii ki, albanlar belə bir təkliflə razılaşmayıblar.

1961-ci il may ayının sonunda Qara dəniz donanmasının komandiri admiral Katasonov Tiranaya gəlib. Admiral bütün 12 sualtı qayığı və üzən “Viktor Kotelnikov” bazasını körfəzdən çıxarmağı planlaşdırıb. Ancaq o, vəziyyətin heç də ürəkaçan olmadığını müəyyən edib. Xoca bildirib ki, alban dənizçilərinin xidmət etdiyi dörd sualtı qayıq ölkəsinindir.

Albanlar silahlarını sovet gəmilərinə tuşlayıb və hətta yolu minalarla bağlamaqla hədələyiblər. Demək olar ki, döyüş şəraitində səkkiz sualtı qayıq və üzən baza ərazidən uzaqlaşıb. Ənvər Xocanın dediyinə görə, Katasonov qorxudan qaçıb.

Bu hadisədən sonra Xruşov albanları “dəli” adlandırıb: “Bu sadəlövh piratçılıqdır. Bunların köhnəlmiş sualtı qayıqlar olduğunu demirəm, albanlar onları tərk etsək də tezliklə ehtiyat hissələri qıtlığı yaşayacaqlar”.
Dörd sualtı qayığa əlavə olaraq, SSRİ Vlyoradan bir neçə gəmi götürməyib. Beləliklə, ruslar əslində Albaniyaya bütöv bir donanma verib. Xruşov heç vaxt inadkar Xocaya qarşı güc tətbiq etməyə cəsarət etməyib. İdeoloji parçalanmaya baxmayaraq, 1956-cı ildə Macarıstanda olduğu kimi Tiranada “əks-inqilabçı üsyan” olmayıb. Bundan əlavə, Xocanın güclü müttəfiqi Mao Tszedun Albaniyanın müdafiəsinə qalxa bilərdi.

Nəticədə albanlar öz xarici siyasətini kommunist Çinə (sualtı qayıqlara xidmət göstərməyə kömək edən) tamamilə dəyişdirərək Varşava Müqaviləsi Təşkilatından çıxıblar. 1961-ci ilin dekabrında Albaniya SSRİ ilə diplomatik əlaqələri kəsib. Sovet dənizçiləri ilə qəhrəmancasına qarşıdurma alban təbliğatı tərəfindən 1979-cu ildə ölkə kino sənayesinin ən bahalı layihəsi olan “Üz-üzə” filmində göstərilib.

Bu gün Paşa liman bazası NATO dənizçiləri tərəfindən istifadə olunur. 1992-ci ildə Türkiyə bazanın yenidən qurulmasına kömək edib. 2009-cu ildə isə Albaniya özü NATO-ya üzv olub. Vlyorada hələ də gəmiqayırma zavodu fəaliyyət göstərir. “Damen Stan” patrul gəmiləri burada tikilib. SSRİ-dən alınan dörd sualtı qayıq hələ də Alban donanmasının gəmilərinin yanında Paşa limanında yerləşir. Onların mövcudluğu peyk görüntüləri ilə təsdiqlənib. Bir qayda olaraq, təlimlər zamanı sualtı qayıqlar bazadan uzağa getmir, Vlyora körfəzində fəaliyyət göstərməyə üstünlük verirlər.

İlkin Nəcəf, xüsusi olaraq Musavat.com üçün