İranda bu dəfə kim “zəhər içəcək”?

Orta Şərqdə istənilən şəkildə maraqlarının təmin olunmasını istəyənlər Tehran-Vaşinqton münasibətlərinin təhlükəli perspektivindən müəyyən mənada narahatdırlar. Bunun əsas səbəbi iki ölkə arasında mümkün hərbi əməliyyatlardır.

Qəzza zolağında HƏMAS, Livanda “Hizbullah”, Suriyada Bəşər Əsəd, İŞİD, PKK terror qruplarının fəaliyyəti bölgədə humanitar fəlakət yaradıb. Bu vəziyyətin təsir dairəsi Avropa ölkələrinədək uzanıb. Regiondakı vəziyyət bu qitədə də təhlükəsizliyin təhdidini və terror aktları törədilməsi ehtimalını artırıb.

Suriyada hadisələr başlayandan sonra minlərlə qaçqın Avropanın sərhəd qapısında növbə tutub, İttifaqa üzv ölkələrə keçmək istəyib. Ən azı bu baxımdan, Aİ Yaxın Şərqdə sabitliyin tərəfdarı olaraq çıxış edir.

Fələstin (Qəzza), Livan və Suriyadan sonra növbənin İrana çatdığını da düşünənlər

oradakı qüvvələrin, silahlı qruplaşmaların arxasında Tehran hakimiyyətinin durduğunu iddia edirlər. Çünki Bəşər Əsəd Moskvaya qaçdıqdan sonra İran sadaladığımız qüvvələrlə əlaqəsinin olmadığını bildirdi. İslam Respublikası rəsmiləri regiondakı HƏMAS, “Hizbullah”, “Zenəbiyyun”, “Fatimiyyun“, “Həşd-Şabi” kimi proksi qüvvələrin onlara aid olmadığını bəyan edir.

Bütün hallarda, Tehran regionda pozucu fəaliyyət gpstərən, vəziyyəti gərginləşdirən tərəflərdən biridir. Ona görə də “proksiləri” sıradan çıxarıldıqdan sonra növbənin ona da çatacağını deyənlər haqsız deyillər.

Odur ki, Tehranın qarşısında ən real iki yol var: ya ABŞ ilə danışıqlara başlamaq, ya da qarşıdurmanı dərinləşdirmək.

ABŞ Prezidenti Donald Tramp Tehrana “maksimum təzyiq haqqında memorandum”un imzalandığını elan edəndən sonra İran Prezidenti Məsud Pezeşkianla danışıqlara hazır olduğunu bəyan edib. Belə ehtimal edilir ki, prezidentliyinin birinci dönəmində İrana qarşı maksimum təzyiq siyasəti uğurlu olmayıb. Buna görə də Tehranı danışıqlar masası arxasına oturmağa çağırır. ABŞ Prezidenti son açıqlamalarından birində deyib ki, Yaxın Şərqdə sülh istəyən bir çox ölkə, o cümlədən İran var. Bununla belə, o vurğulayıb ki, İranın nüvə silahı yaratmağa nə qədər yaxın olduğuna şahiddirlər.

Tramp memorandumu imzalamağın onun üçün çətin qərar olduğunu da gizlətməyib.

ABŞ lideri ölkəsinin İran neftinin başqa ölkələrə satılmasının qarşısını almaq hüququ olduğunu da söyləyib.

Ştatların başçısı bir tərəfdən iqtisadi sanksiyalardan, digər yandan isə danışıqlardan bəhs edir. Bəzən bu yanaşma təzadlı görünə bilər. Ancaq bu, ABŞ-nin İslam Respublikası rəhbərliyi ilə hər iki varianta, hətta üçüncüyə - hərbi əməliyyatlara da hazır olduğunu ehtimal etməyə imkan verir.

İran rəsmiləri isə danışığa getməyəcəklərini demirlər, sadəcə olaraq, bunun üçün şərtlərini irəli sürürlər. Rəsmi Tehran bildirib ki, danışıqlara başlamaq üçün Vaşinqton ilk növbədə İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaları aradan qadırmalıdır.

İranın ali rəhbəri ayətullah Seyid Əli Xamenei hərbçilər qarşısında çıxışında bildirib ki, ABŞ ilə danışıqlar iqtisadi və həyati vacib problemlər də daxil olmaqla, heç bir məsələni həll etməyəcək. Xamenei deyib ki, ABŞ ilə danışıqlar diqqət mərkəzindədir: “Onlar danışıqları yaxşı iş adlandırırlar. Sanki kimsə dialoqun əleyhinədir”.

Rəsmi Tehran Ağ evin danışıqlar barədə təklifinin səmimiliyinə inanmır. Onlar iddia edir ki, 1990-cı ildə ABŞ ilə iki illik danışıqlar heç bir nəticə verməyib. Xameneinin sözlərinə görə, ştatlar həmin vaxt verdiyi vədə əməl etməyib.

Bundan başqa, İslam Respublikası bildirir ki, 2015-ci ilin yayında nüvə proqramına dair İranla altılıq ölkələri (ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa, Çin və Rusiya) arasında Əhatəli Razılaşma Müqaviləsi imzalanmışdı. 2016-cı ilin mayında Donald Tramp ABŞ-ni o müqavilədən geri çəkdi. İrana qarşı sanksiyaları, o cümlədən onun neft-qaz sektoruna qadağaları sərtləşdirdi.

Bu sanksiyalar İslam Respublikasının iqtisadiyyatına çox böyük zərbə vurub. Regional və qlobal səviyyədə proksiləri maliyyələşdirmək, xarici və daxili sərmayə qoyuluşunun azalması hakimiyyəti çətin vəziyyətə salıb. Milli valyutanın 1 dollara nisbətdə məzənnəsi 90 min tüməni keçib. Hakimiyyət işsizlik, işçilərin əməkhaqlarının gecikməsi, bahalıq, elektrik enerjisinin çatışmazlığı, yanacaq qıtlığı və s. çoxsaylı sosial problemlərin məngənəsində sıxılır.

Bütün bu səbəblərdən, hakimiyyətdə ABŞ başda olmaqla Qərblə danışıqlara getmək məsələsinə dair fikir ayrılığı var. Mühafizəkarlar Xameneinin tərəfini saxlayaraq, dialoqa getməməyə üstünlük verir. Onlar danışıq tərəfdar olanları “milli maraqları satanlar” kimi təqdim edirlər.

Tehranda çıxan rəsmi “Cümhuriye-İslami” qəzeti isə yazıb: “Xalqın Xameneinin fikirlərindən fərqli danışmaq hüququ var”. Daim İran hökumətini və rəsmilərini kəskin tənqid edən ““Cümhuriye-İslami”inin baş redaktoru Məsih Mühaciri ABŞ ilə danışıqlar məsələsində Xameneinin əleyhdarlarının və tənqidçilərinin sıxışdırılmasına münasibət bildirərək yazıb ki, insanların ali rəhbərin mövqeyindən fərqli sərbəst danışmaq hüququ var: “İnsanların fikir bildirməsi, bu fikirlərin Xamenei ilə ziddiyyət təşkil etdiyi mənasına gəlmir. Rəhbərin dediklərinə fikir bildirilməməsi düşüncəsi yanlışdır”.

Onun sözlərinə görə, İran xalqının azadlıqları ölkə Konstitusiyasında təsbit olunub və bu kimi hüquqlardan istifadəni yasaqlanması qanuna ziddir.

Heç cəmiyyət də yaranmış vəziyyətə müşahidəçi olaraq baxmır. “Asr Iran” saytında cəmiyyətin Prezident Məsud Pezeşkiana bu başlıqla müraciəti yayılıb: “Artıq yoxsulluğun son mərhələsindəyik”.

Müraciət müəllifləri milli valyutanın dollar nisbətdə çox ucuzlaşdığını vurğulayaraq, bildiriblər: “Siz prezident olmazdan əvvəl bir dollar 59 min tümən idi. İndi isə bu rəqəm 92 min 550 tümən olub. Bir neçə saatdan sonra bu rəqəm hara yüksələcəyi məlum deyil”. Ancaq bir həqiqət də var ki, Pezeşkian prezident olmasa idi, tümən yenə də ucuzlaşacaqdı. Çünki bu, İslam Respublikasının iqtisadiyyatının bərbadlığının göstəricisidir.

Vəziyyətin ağır olduğunu təsdiqləyən başqa bir xəbərə diqqət edək. Bu günlərdə İranın Baharıstan şəhərində fəhlə yoxsulluğa və işsizliyə görə üç övladını, həyat yoldaşını və özünü öldürüb.

Vəziyyətin acınacaqlı olduğunu İslam Respublikasının keçmiş prezidenti Həsən Ruhani də vurğulayıb. O, hökumət üzvləri ilə ənənəvi görüşündə Donald Trampla konfrontasiyanın təhlükəli olduğu barədə xəbərdarlıq edib. Həsən Ruhani bildirib ki, vəziyyət çox kritik həddədir: “Bir səhv hər şeyi dağıda bilər”.

Başqa sözlə, rejimin istənilən fundamental səhvi çevrilişə, yaxud xaosa səbəb olar.

Odur ki, Tehran rəsmiləri bəlağətli çıxışlar edib, düşmən saydıqlarını hədələməkdənsə, dövlətin gələcəyi, dinc sakinlərin əmin-amanlığı üçün bir dəfə də “zəhər içməlidir”. Xatırladaq ki, 1988-ci ildə İraqla atəşkəs sazişinin imzalayanda Xomeyni demişdi: “Zəhər içirəm”. Ancaq o addım İranı xilas etmişdi. Ortada yenə buna oxşar zəhər var. Bu dəfə onu ya xalq, ya da Xamenei içəcək…
Sədrəddin Soltan
Pressklub