Pelosinin Tayvana səfəri ABŞ və Çin arasındakı münasibətlərdə yeni bir mərhələ oldu: Pekin uzun müddət bu kini saxlayacaq

ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının sədri Nensi Pelosinin Asiya turnesi son günlərin ən çox müzakirə olunan hadisələrindən biridir. ABŞ və Çin arasında qarşıdurma iyul ayında Pelosinin Tayvana mümkün rəsmi səfəri xəbərləri fonunda yenidən sürətlənməyə başladı. Bu, adanı öz ərazisi hesab edən və separatiz ocağı olduğunu iddia edən Çin hakimiyyəti tərəfindən mənfi qarşılandı. Tur başlayan kimi vəziyyət kəskin şəkildə gərginləşdi. Pelosinin Tayvana gəlişi Çinin kəskin reaksiyasına səbəb olub. Çin Xalq Respublikasının Xalq Azadlıq Ordusu yüksək döyüş hazırlığı vəziyyətinə gətirildi və adanın bilavasitə yaxınlığında təlimlərə başladı. Dünya yenidən Çinin Tayvana hücumu və ABŞ-Çin ticarət müharibəsinin yeni mərhələsinin mümkünlüyündən danışır. “Lenta.ru” ABŞ və Çin arasında növbəti qarşıdurmanın necə başladığını və Pekinin Pelosinin səfərinə necə cavab verə biləcəyini araşdırıb.

AYNA araşdırmanı istinadla təqdim edir:

Avqustun 2-də göyərtəsində Nümayəndələr Palatasının spikeri Nensi Pelosi ilə ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin (HHQ) xüsusi reysi Tayvanın Sunşan hava limanına enib. Tayvanı özünün əyalətlərindən biri hesab edən Çin bu səfəri onun ərazi bütövlüyünün pozulması və milli təhlükəsizliyə təhdid kimi qiymətləndirib. Çinin xarici işlər naziri Vanq Yi bildirib ki, bu hadisə “Vahid Çin Prinsipi”ni ciddi şəkildə pozur, ölkənin suverenliyinə qəsd edir və Çin xalqının kəskin hiddətinə və beynəlxalq ictimaiyyətin ümumi etirazına səbəb olan siyasi təxribatdır.

Pelosi verdiyi açıqlamada Tayvana səfərinin ABŞ-ın Çinə qarşı siyasətinə zidd olmadığını, Ağ Evin Tayvan məsələsində status-kvonu dəyişdirmək üçün birtərəfli cəhdlərə qarşı çıxmağa davam etdiyini bildirib.

Əməkdaşlıqdan münaqişəyə qədər

ABŞ və Çin arasındakı münasibətlər son onilliklərdə son dərəcə mübahisəli olub. Amerika siyasətinin məqsədi həmişə dəyişməz qalıb – “Səma İmperiyası”nın artan təsirini cilovlamaq. Eyni zamanda, prezidentlərlə bərabər, buna nail olmaq vasitələri də dəyişdi. Bill Klintonun dövründə ABŞ və Çin arasında təmaslar çox yaxın idi. Həmin dövrdə çinliləri normal və daimi ticarət əlaqələri ilə təmin edən Çinlə ticarət müqaviləsi imzalandı. Klinton Çinə təzyiq və təhdid yolu ilə deyil, sıx əməkdaşlıq yolu ilə təsir göstərməyə çalışdı. Lakin Corc Buşun dövründə ABŞ Çini strateji rəqib kimi görərək, ilkin olaraq kifayət qədər qarşıdurma siyasəti yürüdürdü. Buş vurğulamışdı ki, “Çin böyük iqtisadi potensiala malik daim böyüyən nəhəngdir”. Lakin səlahiyyət müddətinin sonuna yaxın siyasətçinin Çinə münasibəti, əsasən, təhlükəsizlik və iqtisadi məsələlərlə bağlı sıx təmaslara görə mülayimləşdi.

Barak Obama əsas qlobal və regional məsələlərdə Çinlə sıx əməkdaşlığı nəzərdə tutan “Asiyaya dönmə” strategiyasını həyata keçirən Çinə də xüsusi diqqət yetirib.

ABŞ açıq münaqişədən qaçaraq Çinin təsirini cilovlamaq üçün yollar axtarırdı

Donald Trampın ABŞ Prezidenti olması ilə hər şey dəyişdi. Hətta seçki kampaniyası zamanı o, özünü Çinin rəqibi kimi göstərdi, kommunist ticarət siyasətini tənqid etdi və ixrac mallarının rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün onları valyuta manipulyasiyasında ittiham etdi.

Rusiya Elmlər Akademiyasının Uzaq Şərq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Andrey Davidov deyib ki, əvvəlcə Tramp heç bir ticarət müharibəsi başlatmaq niyyətində olmayıb: “Əvvəlcə, yeni administrasiya hansısa yolla Çinlə münasibətləri yaxşılaşdırmağa çalışıb. Tramp daha sonra ticarət kəsiri, ABŞ-da istehsalat işlərinin itirilməsi, Amerikanın əqli mülkiyyətinin mənimsənilməsi, Çin şirkətlərinin Amerika texnologiyalarına qeyri-qanuni çıxışı və Çin şirkətlərinin əlavə rəqabət üstünlüklərinə görə günahlandırmağa başladı. Bütün bu ittihamlar ticarət müharibəsinin başlaması üçün bəhanə oldu. Məhz o, ABŞ ÜDM göstəricilərinə sürətlə yaxınlaşan Çinin artan təsirinə qarşı mübarizədə əsas məqam oldu. Tramp başa düşdü ki, Çin ABŞ-a əsl rəqib olanda bu mövqelərə çatıb və nəhayət, dünya səhnəsində ilk rollarda onları sıxışdırıb çıxara bilir”.

“Eyni zamanda, Çin və ABŞ ən böyük ticarət tərəfdaşları olub və Trampın Prezident postunda olduğu birinci ilində onların ticarət dövriyyəsi 710 milyard dollar təşkil edib. Əsas maneə artan ticarət kəsiri idi: amerikalılar Çinə oradan idxal etdiklərindən təxminən dörd dəfə az ixrac edirdilər və buna görə çinlilərin özlərini günahlandırırdılar. Problemin kökləri birbaşa Amerika ixracatının strukturuna gedib çıxır. ABŞ iqtisadiyyatı sadəcə olaraq Çindən idxal etdiyi məhsulu istehsal etmirdi”,- ekspert bildirib.

“Amerikanı yenidən möhtəşəm etməyə” çalışan Tramp təbii olaraq bu tənzimləməni bəyənmədi və o, ticarət rıçaqlarına müraciət etmək qərarına gəldi. 2018-ci ilin əvvəlində o, günəş panelləri və modullarının idxalına 30 faizlik tarif tətbiq edib. Bunun ardınca, iri məişət paltaryuyan maşınlarının idxalına rüsum tətbiq olundu. Çin bunu cavabsız qoya bilmədi: o andan etibarən ABŞ və Çin ayda bir neçə dəfə yeni tariflər mübadiləsi aparmağa başladılar.

2018-ci ildə ticarət müharibəsi

Bununla belə, ticarət müharibəsi hər iki tərəfə divident gətirmədi. Nəticədə ABŞ və Çin danışıqlar masasına oturmaq qərarına gəldilər. 2019-cu ilin iyununda Osaka sammitində Tramp və Si Çinpin ticarət müharibəsində “atəşkəs” haqqında razılığa gəldilər: bütün mövcud tariflər qalır, yeniləri isə tətbiq edilmir. Lakin “atəşkəs” uzun sürmədi. Demək olar ki, dərhal ABŞ Çini valyuta manipulyatoru elan etdi. Buna səbəb Çin Milli Bankının yuanın 3 gün ərzində iki faizdən çox ucuzlaşaraq 2008-ci ildən bəri ən aşağı səviyyəyə enməsinə imkan verən hərəkətləri oldu. Tramp Beynəlxalq Valyuta Fonduna (BVF) müraciət edib, lakin onlar hesab ediblər ki, “yuanın qiymətləndirilməsi Çinin fundamental iqtisadi göstəricilərinə uyğundur”. Buna cavab olaraq Tramp yeni tariflər tətbiq etməklə hədələdi. Çin ABŞ-dan idxal etdiyi malların üçdə birinə, amerikalılar isə təxminən 112 milyard dollar dəyərində Çin idxalına tariflər tətbiq etdi.

2020-ci ilin əvvəlində vəziyyət yaxşılaşmağa başladı. Ticarət müharibəsi ciddi iqtisadi ziyana səbəb oldu, buna görə də Çin və ABŞ danışıqlar masasına qayıtdılar. Yanvarın 15-də ABŞ Prezidenti Donald Tramp və Çin Baş nazirinin müavini Liu He qarşılıqlı narazılıqları həll etmək üçün nəzərdə tutulmuş ABŞ-Çin ticarət sazişinin birinci mərhələsini imzalayıblar. Sənəddə əqli mülkiyyətin təhlükəsizliyi, valyuta manipulyasiyası və ticarətdə mübahisələrə də toxunulub.

Bununla belə, tezliklə koronavirus pandemiyası başladı və bu, bəzi tariflərin ləğv edilməsinə və ya yumşaldılmasına baxmayaraq, sazişin şərtlərinin tam icrasına mane oldu.

Yeni Prezident - yeni münaqişələr

İmzalanan sazişlər sayəsində ABŞ və Çin ticarət əlaqələrini normallaşdıra bildilər. Lakin iqtisadi qarşıdurma təsirsiz ötüşmədi: ölkələr arasında siyasi və diplomatik gərginlik artdı.

“Trampın qabaqcadan görmədiyi ən mühüm şey odur ki, bütün bu ziddiyyətlər və münaqişələr tezliklə siyasətə keçə bilər. Bu, Baydenin dövründə baş verənlərdir", - deyə Davidov vurğulayıb.

İki ölkə arasında münasibətlər dərhal nəticə vermədi. Danışıqların ilk cəhdi qalmaqala çevrildi. 2021-ci ilin martında Ankoricdə görüşən Amerika və Çin nümayəndə heyətləri dərhal bir-birlərini hər şeydə ittiham etməyə başladılar. Məsələn, ÇXR ABŞ-ı digər ölkələrdə anti-Çin əhval-ruhiyyəsini gücləndirməkdə ittiham edib. Buna cavab olaraq ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken çinliləri Sincanda uyğurlara qarşı çoxsaylı insan haqları pozuntularında və Honq-Konqun muxtariyyət qaydalarına hörmət etməməkdə ittiham edib.

2022-ci ildə Çin və ABŞ arasındakı münasibətlər 1990-cı illərdən bəri ən böyük qarşıdurma vəziyyətinə gəldi: lakin iqtisadi deyil, siyasi sahədə.

Tayvan qarşıdurması

Son 40 ildə görünməmiş inflyasiya ilə üzləşən Birləşmiş Ştatlar bütün ziddiyyətlərə baxmayaraq, tariflərin bir hissəsini ləğv etməyi düşünüb. Belə ki, iyunun 19-da ABŞ-ın maliyyə naziri Cenet Yellen deyib ki, departament bəzi tarifləri dəyişdirməyi nəzərdən keçirir, çünki onların bir çoxunun “strateji məqsədi yoxdur”. Bununla belə, ay yarım sonra Tayvan ətrafında daha bir kəskinləşmə səbəbindən belə bir ssenari getdikcə daha az real görünür.

Amerikalıların ada ilə bağlı hərəkətlərindən Çinin qıcıqlanması uzun müddətdir ki, yığılırdı. Pelosinin qalmaqallı səfərindən əvvəl də bu qalmaqalı Baydenin özü qızışdırmışdı. ABŞ-ın regionda əsas müttəfiqi olan Yaponiyaya səfəri zamanı o, Çinin işğalı halında Tayvana kömək edəcəyinə söz verib. Bu ehtimal son vaxtlar mediada fəal şəkildə müzakirə olunur. ÇXR Xarici İşlər Nazirliyinin (XİN) reaksiyası özünü çox gözlətməyib. Nazirlik Çinin heç bir ölkənin daxili işlərinə, o cümlədən Tayvan məsələsinə qarışmasına icazə verməyəcəyini bildirib. Ağ Ev Baydenin sözlərini aydınlaşdırmağa çalışdı və bildirdi ki, Birləşmiş Ştatlar hələ də Pekin hökumətini yeganə legitim kimi tanıyaraq “Vahid Çin Siyasəti”ni dəstəkləyir.

Pelosi eyni sözləri söylədi. Lakin Çin xüsusilə Tayvana səfərinin səbəblərinin sonradan aydınlaşdırılmasını nəzərə alaraq, çox da əmin olmadı. Amerikalı siyasətçi adaya gəldikdən dərhal sonra “The Washington Post” üçün dərc olunan köşə yazısında bildirib ki, onun əsas vəzifəsi ÇXR tərəfindən təhdid edilən Tayvanın demokratiyasına dəstək verməkdir.

Üstəlik, çinliləri təkcə Ağ Evin siyasi jestləri deyil, həm də adaya Amerika silahlarının tədarükünün artması narahat edir. İyulun ortalarında ABŞ Dövlət Departamenti Tayvana təxminən 108 milyon dollar dəyərində potensial hərbi texniki yardımın satışını təsdiqləyib və Pelosinin adaya səfərindən bir neçə gün əvvəl məlum olub ki, respublikaçılar bu barədə qanun layihəsi təqdim etməyə hazırlaşırlar.

“Mövcud reallıqlarda Çin məhsullarına tətbiq edilən tariflərin bir hissəsinin götürülməsi təkcə xoşməramlılıq jesti deyil, həm də potensial olaraq Amerika istehlakçılarının həyatını asanlaşdıra bilər. Bununla belə, Bayden administrasiyası bunu "belə" edə bilməz və Çin Xalq Respublikasından bəzi güzəştlər müqabilində tariflərin ləğvini "satmalıdır" dedi” – ekspert Aleksandr Lomanov deyib.

Bundan əlavə, ABŞ Konqresinə yaxınlaşan ara seçkilər, ekspertin fikrincə, rəqabətə çevrilən, rəqabət aparan partiyalardan hansının daha sərt anti-Çin mövqeyi tutması Ağ Evin belə bir mövqe tutmasına imkan verməyəcək.

“Eyni zamanda, Çinin Pelosinin səfərinə kifayət qədər sərt reaksiya verməməsi, məsələn, xüsusi təyyarəsini qırıcıların müşayiəti üçün götürməməsi və şəbəkədə və mediada irəli sürdüyü kimi, onun qarşısına raket atmaması faktı ola bilməz. ABŞ-ın qələbəsi adlandırıla bilər. Əsl qələbə yaxşı qarşılıqlı anlaşmanın yaradılması və qarşılıqlı etimadın möhkəmləndirilməsi olardı ki, bu zaman heç kim onun kürəyindən bıçaqlanacağından qorxmasın", - Lomanov hesab edir.

Pelosinin Tayvana səfəri ABŞ və Çin arasındakı münasibətlərdə yeni bir mərhələ oldu. ABŞ-da mahiyyətcə üçüncü şəxs olan siyasətçinin addımına nəzər salan çinlilər başa düşdülər ki, müasir Amerika rəhbərliyi öz ani daxili siyasi ehtiyaclarını onilliklər ərzində formalaşmış “qırmızı xətlər”dən üstün tutur. Hətta bu mərhələdə Çin Pelosinin demarşını udduğu görünsə də, onun təyyarəsini vurmadığı üçün bu, aldadıcıdır. Çin uzun müddət bu kini saxlayacaq və çətin ki, qlobal iqtisadi böhran kontekstində xüsusilə dağıdıcı ola biləcək ticarət müharibəsinin “baltasını” basdırmağa asanlıqla razılaşsın.

Müəllif: Turan Abdulla