Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan rusiyalı həmkarı Vladimir Putinin öz ölkəsinə səfər etməsini gözləsə də, məsələ bir qədər fərqli yön aldı.

İlk olaraq ondan başlayaq ki, Putinin Türkiyəyə səfər qrafikinin müəyyən edilməsi ətrafında qeyri-müəyyənliklər davam edirdi, bunun ilkin səbəbi, belə görünür ki, Rusiya liderinin ümumiyyətlə Türkiyəyə getmək barədə tərəddüd etməsidir.

Ən azından, onu göz önündə canlandırmaq lazımdır ki, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi Putin haqqında həbs qərarı verib, hərçənd, Türkiyəyə getsəydi, Ərdoğan onun saxlanılmasına göstəriş verməzdi.

Başqa bir məsələ “Vaqner”in keçmiş rəhbəri (artıq ölüb) Yevgeni Priqojinin məlum qiyam cəhdindən sonra Kreml daxilindəki saray çəkişmələrinin artmasıdır. Putin ona görə, necə deyərlər, yerindən tərpənməkdən qorxa bilər, çünki Priqojin qiyamının motivləri nə olursa-olsun, Rusiya hərbi-siyasi elitasındakı hakimiyyətin ali eşelonları uğrundakı iddiaları üzə çıxardı. Bu, Putin üçün həssas məqamdır, ona görə də Rusiya lideri hələ ayağını ölkə xaricinə basmamağı məqsədəuyğun hesab edə bilər.

Böyük ehtimalla Ərdoğan plan qurmuşdu ki, Putini İstanbulda qəbul etsin, çünki İstanbul Rusiya-Ukrayna müharibəsinin sülhlə yekunlaşmasında mühüm platforma kimi rola malikdir.

Ancaq Türkiyənin də Qərblə münasibətlərində istiləşmə müşahidə olunmaqdadır, o baxımdan fikir bildirmək mümkündür ki, Ərdoğan ölkəsinin beynəlxalq nüfuzunu düşünərək Putinin gəlişi məsələsini alternativlə əvəzləyib.

Bəli, Ərdoğanın Soçiyə gedərək Putinlə görüşəcəyi bildirilir, tuneldə saçan işığın əhatə dairəsi belə versiyanı önə çıxarır ki, Türkiyə lideri rusiyalı həmkarı ilə görüş məkanının dəyişməsindən narahat deyil.

Burası da var ki, Türkiyə xarici işlər naziri Hakan Fidan Ukraynaya səfər edib görüşlər keçirdikdən sonra Ərdoğan-Putin görüşünün yerinin dəyişməsi barədə məlumatlar ortaya çıxdı.

Lakin bunlar detallardır, geniş müstəvidə Türkiyə üçün indi ən vacib olanı Rusiya-Ukrayna arasındakı müharibəni özünün moderatorluğu vasitəsilə sonlandırmaqdır. Ankaranın məntiqi strateji irəliləyişə nail olmaqdır, o, özünü Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin arasında yerbəyer edərək sülh prosesində ən üst mövqelərə çıxmağa çalışır.

Əgər Türkiyə vasitəsilə sülh əldə edilsə, Ankaranın beynəlxalq profili onu qlobal oyunçu zolağına salacaq.

Bu baxımdan, Ərdoğan “Türkiyə olmasın, Rusiya olsun, əsas - məqsədə nail olmaqdır” məntiqindən çıxış edir, ancaq onun Putini yola gətirməsi çox çətin görünür.

İlk olaraq Türkiyə “Taxıl sazişi”ni bərpa etmək üçün Putini ələ almağa çalışacaq, buna nail olunsa, Ankara sülh sazişi üzrə səylərindəki manevrlər sahəsini genişlədəcək.
Bununla belə, Rusiyanın neoimperiya məramından geri dönməməsi, Putinin Ukraynanı “qırmızı xətt” kimi görməsi Türkiyənin işini çətinləşdirir, elə hesablamaq olar ki, Ərdoğanla görüş gərgin müzakirələr atmosferində keçəcək.

Liderlərin razılıq sərhədlərinə yaxınlaşmaq hədləri iki ölkənin Suriya, Afrika, Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya üzrə sövdələşmələr ehtimallarından da asılı olaraq qalmaqdadır.

Deməli, Putin-Ərdoğan görüşündəki müzakirələr geniş beynəlxalq gündəliyi əhatə edə biləcək önəmə sahibdir.

Elə buna görədir ki, beynəlxalq və regional oyunçular, onların ambisiyalarının əhatəsində qalan dövlətlər Putinlə Ərdoğanın görüşü və onun nəticələrini böyük həyəcanla gözləyirlər.

Ərdoğanla Putinin dil tapmaq təcrübəsi olduğundan görüşdən müəyyən nəticələr gözləməyə dəyər, lakin inandırıcı gəlmir ki, nə Rusiya, nə də Türkiyə maraqlarını bir-birinə güzəştə getsin.

Güzəşt olmayacaqsa, onda daha səmərəli əməkdaşlıq platforması üçün planlar cızıla bilər ki, bu da Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin fonunda başqa regionlarda öz təsirlərini göstərər.

Ərdoğanın səfərinin əhəmiyyəti həm də burasındadır ki, görüş zamanı Rusiyanı mümkün nüvə ritorikasından uzaq tuta biləcək şifahi razılıq əldə edilə bilər.

Nəticə çıxarası olsaq, Ərdoğanın səfərindən sonra Ukrayna cəbhəsində fərqli bir vəziyyət yaranacağı gözlənilmir. Çünki rəsmi Kiyev əks-hücum əməliyyatlarından bol bəhrə görməyə ümid edir, Moskva isə Ukraynanı ram edəcəyinə inanır.
Aqşin Kərimov //oxu.az//

İnternet dövründə, informasiyanın yayılma sürətinin fantastik həddə çatdığı bir zamanda yaddaşımız qısalır, ona görə də “gündəm” deyilən bir anlayış yaranıb. Media, sosial şəbəkələr “gündəm” dalınca qaçır, demirəm ki, bu pisdir, ya yaxşıdır, fakt olaraq belədir. Nəticə etibarı ilə dünən aktual olan mövzu bu gün yaddan çıxır, səhər müzakirə olunanlar axşama dəbdən düşür.
Sözün, fikrin çəkisi, danışmaq və dinləmək mədəniyyəti getdikcə zəifləyir, insanları informasiya “istehlakçısına” çeviriblər, amma bu “istehlak” paralel olaraq da tez “ifraz” olunur, yaddaşlarda qalmır, insanın formalaşmasında ciddi rol oynamır. Fikir yönləndirilməsi o qədər asanlaşıb ki, ciddi mövzuların “alıcısı” azalıb.
Cəmiyyət “dərd danışan” axtarır, özünün deyə bilmədiyini başqası deyəndə ürəyindən tikan çıxır, amma bu “dərd danışmaq” ölkədə heç nəyi dəyişdirmir, “dərd danışmaqdan” kimsə “dərd həll etmək” moduna keçmək istəyəndə ona da 100 “vedrə bağlayıb” ciddi mövzuları belə dəyərdən salırlar.
Siyasət sahəsi məhz “dərd həll edən” sahədir, problemlərin cözüm yollarının müzakirəsi müstəvisidir, amma onillərdir ki, bu sahəni iqtidar da, onların güzgüdəki əksi, sistem qoruyucusu olan klassik müxalifət də siyasəti gözdən-nüfuzdan salaraq bayağı “ağlaşma” platformasına çeviriblər. İqtidar öz səhvlərini görmədən beynəlxalq aləmdən şikayət edir, xarici qara qüvvələrdən danışır, hamının bizi gözü götürmədiyinə görə inkişafımızın ləngiməsindən dəm vurur, klassik müxalifət isə nəticələrdən danışaraq səbəbləri aradan qaldırmaq yollarını ya bilmir, ya da bəsit təqdim edir. İqtidar kadr dəyişikliklərini islahat kimi təqdim edir, klassik müxalifət isə deyir ki, onların kadrları pisdir, bizimki yaxşı olacaq – hər iki tərəf düz demir, yanılır. Problem insanlarda, kadrlarda deyil, sistemdə, “oyun qaydalarındadır”. İllərdir, “iqtidarın rəisi pisdir, icra başçısı pisdir, naziri pisdir, bizimki yaxşı olacaq”, tezisi irəli sürüb bunun üzərində “dərd danışırlar”, iqtidar da, “müxalifətin biliyi-bacarığı, təcrübəsi yoxdur, 92-93-də hər şeyi bərbad etdilər”, tezisinin yüz versiyası üzərində 30 ildir “oynayır”. Klassik müxalifət deyir ki, əhaliyə pul paylamaq lazımdır, populistlik edir, iqtidar da əlində cəmləşdirdiyi maliyyə imkanlarına görə eyni şeyi edir (effektsiz edir, amma edir), hər il pul paylamaq istiqamətlərini artıraraq daha çox vətəndaşı özündən asılı vəziyyətə salaraq verdiyi qəpik-quruşa görə onları susmağa məcbur edir.
Bizim yanaşmamız isə fərqlidir, biz deyirik ki, yaxşı-pis icra başçısı olmur, bu institut kökündən ləğv edilməli, yerli özünüidarə institutları yaradılmalıdır, iddia edirik ki, yaxşı-pis nazir olmur, parlamentdən çıxan hesabatlı hökumət üzvləri olur, yaxşı, ya da pis polis rəisi, məhkəmə sədri olmur, qanunların dəyişdirilməsi yolu ilə hüquqin aliliyini təmin edən sistem olur. Biz təklif edirik ki, vergiləri azaltmaq, gömrük tariflərini aşağı salmaq yolu ilə insanlar özləri pul qazansın, dövlətin sosial yükü azalsın, vətəndaşın iqtisadi fürsətləri artsın ki, dövlətdən-hökumətdən asılılığının azalması onları siyasi aktiv vətəndaşa çevirsin.
Yəni, biz “dərd həll etmək” istəyirik, amma çox zaman cəmiyyətin özü belə bizi “dərd danışmağa” vadar etmək istəyir, hər dəfə “gündəm” deyilən süni və manipulyativ mövzularda danışmağımızı gözləyir.
Əvvəl danışmağı, sonra da dinləməyi öyrənməliyik ki, iqtidarlı-klassik müxalifətli yaratdıqları bu mənasız “siyasi dalandan” çıxmağı bacaraq, sonra yolu-izi tapmaq çətin olmayacaq. Bunu bacarmasaq bu “dalanda”, hətta “qısır döngədə” itib-batacaq, irəliyə gedə bilməyəcəyik...
Natig Cəfərli
Teref.az

Dünyanın ən zəngin karbohidrogen ehtiyatlarından birinə sahib olan, lakin aktiv xarici siyasəti və geosiyasi ambisiyaları ilə də seçilən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri yerləşdiyi coğrafiya etibarilə tez-tez qlobal və regional güclərin rəqabətinə məruz qalır. Dünya iqtisadiyyatı üçün can damarı rolunu oynayan Körfəzdə fərqli maraqların toqquşacağını təxmin etmək elə də çətin deyil. Bu məqalədə isə sözügedən toqquşmalardan birinə - İsrail və İran arasında onilliklərdir davam edən düşmənçiliyə, ələlxüsus da rəsmi Əbu-Dabinin bu qarşıdurmadakı mövqeyinə toxunulacaq.

İsraillə əlaqələr

2020-ci ildə ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə İsrail, BƏƏ, Bəhreyn, Sudan və Mərakeş arasında imzalanan və İbrahim Razılaşmaları adlandırılan normallaşma müqaviləsi Tel-Əviv və Əbu-Dabi arasında münasibətlərin rəsmi səviyyədə dərinləşməsi üçün təkan rolunu oynadı. Bu müqavilənin ardınca BƏƏ İsraildə səfirlik açan ilk Körfəz ölkəsi statusuna yiyələndi. Lakin iki ölkə arasındakı münasibətləri 2020-ci ildən başlatmaq düzgün olmaz. Daha əvvəl də tərəflər arasında təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq olmuş, hər iki ölkə beynəlxalq hərbi təlimlərdə iştirak etmiş, BƏƏ tərəfi xüsusən neft təsislərinin və daxili təhlükəsizliyinin qorunması üçün israilli iş adamına məxsus 3 ədəd dron satın almış, habelə Qətər siyasi elitasını təqib etmək üçün İsrail mərkəzli şirkətin kəşfiyyat softveyrindən istifadə etmişdir.

İbrahim Razılaşmalarından sonra mövcud münasibətlərin üzərindən “gizlilik pərdəsi” götürülmüşdür və iki ölkə xüsusən iqtisadiyyat və təhlükəsizlik sahələrində daha yaxın münasibətlər qurmağa başlamışdır. Bunlara misal kimi İsrail, ABŞ, BƏƏ və Hindistanın daxil olduğu “I2U2” qrupunu, ABŞ, İsrail və bir çox ərəb ölkəsinin daxil olduğu Yaxın Şərq Hava Müdafiəsi İttifaqı təşəbbüsünü, BƏƏ və digər bəzi ərəb ölkələri, ABŞ və İsrail arasında baş tutan Negev Sammitini və keçən il imzalanmış, bu ilin mart ayında qüvvəyə minən, tərəflər arasındakı ticarət məhsullarının 96%-i üzərində vergi və gömrük tariflərini ləğv edən, yaxud azaldan Hərtərəfli İqtisadi Tərəfdaşlıq Razılaşmasını (“CEPA”) göstərmək mümkündür. Dərinləşən münasibətlər hərbi müstəvidə əməkdaşlığa da tövhə vermiş, tərəflər birlikdə təkmilləşmiş sensorlar və qeydəalma sistemlərilə təchiz olunmuş insansız qayıq istehsal etməklə bağlı razılıq əldə etmişlər. Lakin Netanyahunun yenidən hakimiyyətə gələrək İsrail tarixinin ən ifrat sağ hökumətini qurması, ölkədə baş qaldırmış etirazlar, hökumətin Qərb Sahilindəki məskunlaşma siyasətini qətiyyətlə davam etdirməsi, hətta 2020-ci ildə bölgənin ilhaqını vəd etməsi, yəhudi mühacirlərlə fələstinlilər arasında toqquşmaların artması, bəzi kabinet üzvlərinin, BƏƏ də daxil olmaqla, Ərəb dünyasında etiraza səbəb olan, provokativ addımlar atması (israilli maliyyə naziri Bezalel Smotriçin İordaniyanı da İsrail ərazisi kimi göstərən xəritə arxasında çıxış etməsi və çıxışı zamanı “fələstinli” anlayışının keçən əsrdə uydurulmuş mif olduğunu bildirməsi) ölkələr arasındakı münasibətin daha da dərinləşməsi önündəki əsas əngəllərdəndir.

Hərçənd, bu münasibətlər Fələstin mövzusundan asılı olmayaraq, ortaq regional təhlükəsizlik və iqtisadi maraqlar ətrafında inşa edilsə belə, BƏƏ daxili və beynəlxalq mənfi reaksiyalardan yayınmaq məqsədilə İsraillə yaxınlaşma siyasətinin tempini zəiflətməyə məcbur olur. Həmçinin İsrailin digər ərəb ölkələri ilə də normallaşma prosesi başlatmasına gətirib çıxaracağına inanılan İbrahim Razılaşmalarının istənilən nəticəni hələ ki, verməməsi, Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasındakı münasibətlərin yaxşılaşması fonunda BƏƏ-nin də İranla münasibətləri yenidən nəzərdən keçirərək tərəflər arasındakı gərginliyi yumşaltması, habelə İranın BƏƏ də daxil olmaqla bir çox bölgə ölkəsinin daxil olduğu donanma ittifaqı yaratma planını açıqlaması Əbu-Dabinin dəyişən geosiyasi reallıqlara tamamilə praqmatik baxış bucağından yanaşdığını və İsraillə əlaqələrin səviyyəsini də bu praqmatikanın müəyyən etdiyini deməyə əsas verir.

İranla əlaqələr

İranla BƏƏ arasındakı münasibətlər heç də birmənalı deyil. İslam İnqilabından etibarən ABŞ hegemoniyasına və hazırki dünya nizamına müqavimət göstərməyə çalışan Tehranın yaxın tarixdə dəfələrlə Hörmüz boğazını bağlayaraq bütün dünyadakı iqtisadi sabitliyi sarsmaqla təhdid etməsi neft-qaz ölkəsi olan BƏƏ-ni İranı təhdidkar və təhlükəli bir qonşu olaraq görməyə vadar edib. Bundan əlavə, iki ölkə arasında hələ də həllini tapmamış ərazi münaqişəsi də mövcuddur. Söhbət Fars körfəzinin şərqində, Hörmüz boğazına nəzarət edən mövqedə yerləşən üç adadan – Əbu-Musa, Böyük Tunb və Kiçik Tunbdan gedir. Adalar 1971-ci ildən etibarən rəsmi Tehranın nəzarətindədir. İran tərəfi adaların tarix boyu İran mərkəzli dövlətlərin parçası olduğunu, lakin 1921-ci ildə Britaniya imperiyası tərəfindən işğal olunduğunu bildirir. BƏƏ tərəfi isə sözügedən adaların 1971-ci ilədək Şarcə və Ras-əl-Xeymə əmirliklərinə məxsus olduğunu, 2 dekabr 1971-ci ildə bölgədəki əmirliklərin birləşərək BƏƏ-nin müstəqilliyini elan etməsindən cəmi 2 gün əvvəl İran ordusu tərəfindən ələ keçirildiyini ifadə edir.

İran tərəfi BƏƏ qurulmazdan qısa müddət əvvəl Şarcə əmirliyi ilə Tehran hökumətinin anlaşma memorandumu imzaladığını, bu sənədə görə İranın adada qoşun saxlaya biləcəyini önə sürsələr də, həmin sənəddə digər iki ada haqda heç nə qeyd olunmayıb. Bu üç adadan sadəcə Əbu-Musada yaşayış var. Sayı bir neçə min nəfərə çatan ada əhalisinin əksəriyyətini İran vətəndaşları təşkil etsə də, BƏƏ vətəndaşlığı olan sakinlər də var. Hətta adadakı BƏƏ vətəndaşı azlığa iranlı idarəçilərin təzyiq göstərdiyi ilə bağlı iddialar da mövcuddur.

Adalarla bağlı münaqişənin 50 ildən çox yaşı olsa da, Rusiya və Körfəz Əməkdaşlıq Təşkilatı (KƏT) ölkələrinin Xarici İşlər nazirləri arasında bu ilin 10 iyulunda baş tutmuş görüşün yekununa dair sənəddə yer verilmiş cümlə məsələni yenidən alovlandırdı: “Nazirlər üç ada – Böyük Tunb, Kiçik Tunb və Əbu-Musa məsələsinin ikitərəfli danışıqlar və ya Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi vasitəsilə, beynəlxalq hüquqa və BMT Xartiyasına müvafiq olaraq, sülh yoluyla həllinə çatmaq üçün Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin göstərdiyi təşəbbüs də daxil olmaqla, bütün sülh səylərinə dəstəklərini təsdiq edirlər”.

Bu açıqlamanı ölkələrinin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmətsizlik kimi qəbul edən İran rəsmiləri isə çox gecikmədən bu bəyanata öz etirazlarını bildirdilər. İran XİN sözçüsü Nasir Kənani adaların əbədiyyən İrana aid olduğunu, Xarici İşlər naziri Əmir Abdullahiyan isə ölkəsinin milli maraqlarından və ərazi bütövlüyündən güzəştə getməyəcəyini ifadə etdi. Həmçinin Rusiyanın Tehrandakı səfiri də Xarici İşlər Nazirliyinə çağırıldı. Rusiyanın Ukraynada apardığı müharibəyə dəstək verən azsaylı ölkələrdən olan, bu ölkə ilə sıx əməkdaşlıq aparan İranın adalar mövzusunda Moskvaya hiddət dolu reaksiya göstərməsi məsələnin cənub qonşumuz üçün necə həssas olduğunu nümayiş etdirir.

İranla BƏƏ-nin mövqelərinin kəsişdiyi digər bir məqam isə Yəməndəki vətəndaş müharibəsidir. İranın dəstək verdiyi Husi qüvvələri Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-nin dəstəklədiyi silahlı dəstələrə qarşı illərdir mübarizə aparır. Bəzən bu mübarizə Yəmənin sərhədlərini ötüb keçərək yarımadanın digər ölkələrinə də sıçrayır. Buna misal olaraq Husilərin BƏƏ-yə qarşı təşkil etdikləri dron hücumlarını göstərmək olar. 2022-ci ildə yanacaq tankına olunmuş hücum nəticəsində 3 işçi həyatını itirmişdi. Bu isə iqtisadiyyatının özəyini neft-qaz sektorunun təşkil etdiyi ölkə üçün ciddi təhdiddir. Əmirliklər bu təhdidlərdən müdafiə oluna bilmək üçün İsraillə təhlükəsizlik məsələlərində əməkdaşlığı daha da artırmağa meyil göstərir.

Lakin Tehranla Əbu-Dabi arasında münasibətlər heç də sadəcə çəkişmələrdən ibarət deyil. İki ölkə çox yaxın iqtisadi tərəfdaşdır. BƏƏ ağır sanksiyalarla üzləşmiş İrana bu məhdudiyyətlərdən yayınmaq üçün uyğun şəraitə sahibdir. Bu səbəbdəndir ki, BƏƏ şirkətləri İrana sanksiyalardan boyun qaçırmağa kömək etdikləri üçün ABŞ-ın cəzalandırıcı tədbirlərinə hədəf olublar. BƏƏ-nin bir neçə ay əvvəl ABŞ öndərliyindəki dəniz koalisiyasını tərk etməsi də İran tərəfindən sevinclə qarşılanmış, İran XİN Abdullahiyanın Əmirliklərdən olan həmkarı ilə görüşünün ardınca İranın rəsmi xəbər agentliyi olan “IRNA”-da Əbu-Dabinin bu qərarıyla bağlı xəbər dərc edilmişdir.

Yekun

BƏƏ maraqlarına cavab verəcək şəkildə həm İsrail, həm də İranla münasibətləri qorusa belə, bu işin bəzən xeyli çətinləşə biləcəyi aydın məsələdir. İsraillə normallaşma Ərəb dünyasında BƏƏ-yə qarşı skeptikanın formalaşmasına gətirib çıxardı. İbrahim Razılaşmalarına gözlənildiyi kimi başqa ərəb ölkələrinin qoşulmaması, əksinə, Səudiyyə Ərəbistanının ABŞ-a meydan oxuyurmuşcasına Çinin təşkilatçılığında İranla münasibətləri nizama salmağı qərarlaşdırması BƏƏ-nin bu məsələdə tək qalmasına gətirib çıxarır. Eyni şəkildə İranla hələ də həllini tapmamış adalar məsələsinin bu yaxınlarda yenidən aktuallıq qazanması və rəsmi Tehranın bu mövzuda kompromisə açıq olmaması münasibətlərin düyümlənməsinə səbəb olur. Belə olan halda BƏƏ üçün ən optimal variant hadisələrin necə cərəyan edəcəyini müşahidə etmək üçün gözləmək olacaqdır. Hər nə qədər ABŞ-ın Yaxın Şərqdən çıxaraq diqqətini Uzaq Şərqə yönəldəcəyi iddia olunsa da, ABŞ hələ də regiondakı mövcudluğunu qoruyur və ABŞ-la, o cümlədən İsraillə müttəfiqlik BƏƏ üçün regional geosiyasi landşaftda üstünlük qazanmağa kömək edə bilər. Eyni zamanda İranla gərginliyin nəzarətsiz şəkildə artması da arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər. Buna görə də BƏƏ Səudiyyə Ərəbistanı və İran münasibətlərinin yaxın gələcəkdə necə inkişaf edəcəyini, bu ilədək bir-birlərinə qatı düşmən kimi yanaşmış bu iki ölkənin çoxsaylı anlaşmazlıqlarını hansı yolla həll edəcəyini görməlidir. Səudiyyə-İran münasibətlərinin regionun geosiyasi mənzərəsində yaradacağı dəyişiklik İsraillə BƏƏ arasındakı münasibətlərin xarakterinə də birbaşa təsir göstərəcək.

Murad Təhməzov

Top-Center

Panfarsizmi dövlət ideologiyası səviyyəsinə qaldırıb, irqi siyasəti idarəçilik alətinə çevirmiş İran
heç kimlə yola getmir.
Dünyada başqa dövlətə ölüm arzulayıb, onu özünə düşmən sayan ikinci belə bir hakimiyyət və
ideologiya mövcud deyil. 1979-cu il fevral inqilabının ilk illərində “İsrailə ölüm!”, “Amerikaya
ölüm!“, “İngiltərəyə ölüm!”, “Şurəviyə ölüm!” deyib, qarğış edən bu hakimiyyət bir müddət sonra
sonuncu iki sloqanı yığışdırdı. İlk iki şüar isə hələ də söylənilir.
İranda əvvəllər, inqilabın ilk illərində, elə indi də elə düşünürlər ki, ölkəni qarışdıran “ingilis
barmağı”dır. Yəni ölkə kənardan qarışdırılır. Rejim hakimiyyətə etiraz edənləri, bir qayda olaraq,
qərbin casusu sayır.

İlk baxışda İranı əsasən ABŞ, İsrailin qarışdırması barədə iddialara haqq qazandırmaq da olar.
Ancaq bu məqamda ölkənin ətrafına və əməkdaşlıq etdiyi dövlətlərə nəzərə salmaq və sonra
mülahizə yürütmək gərəkdir.
İran hakimiyyətin qonşu dövlətlərin, Ermənistan istisna olmaqla, hamısı ilə ciddi problemi var.
Rejimin Pakistan, Əfqanıstan, Türkmənistan, Azərbaycan, İraq, Türkiyə, Küveyt, BƏƏ, Bəhreyn
dövlətlərinin hər biri ilə ayrı-ayrılıqda çox ciddi problemi var.
Əsas sual budur: İranın, yaxud oradakı mövcud hakimiyyətin qonşularla problemlərinin əsasında
nə durur?
Tehran rejimi özünü Səfəvilər və Qacar türk dövləti kimi aparmağa çalışır. Hər iki dövlət imperiya
idi. Ancaq fars şovinistlərinə və ya panfarsistlərə aid deyildi. Yaxud, türk düşmənlərinin dediyi
kimi, pantürkist də deyildilər. Onlar ərazi və inzibati idarəetmə imperiyası qurmuşdular. Bu,
panfarsçıların düşündükərindən və həyata keçirmək niyyətində olduqlarından tamam fərqli bir
haldır. Min ilə yaxındır panfarsistlər regionda ağalıq uğrunda mübarizə aparırlar. Bunu islam,
daha doğrusu, şiəliklə pərdələməyə çalışırlar.
İrandakı rejimin başlıca bəlası da budur. O, bu yolla ərəblərdən, türklərdən ötən illərin heyfini alır.
Məsələn, sasanilərin qisasını ərəblərdən, səlcuqların heyfini türklərdən almağa çalışır, pakistanlı
və əfqanıstanlılarla isə Tehranın “böyük qardaş olması”nı qəbul etmədiyi üçün kin saxlayır.
Bu qisas və kin panfarsizmi içindən yeyir. Ona görə qonşu dövlətlərlə xoş davrana bilmir.
İranın keçmiş Prezidenti Həsən Ruhaninin siyasi məsələlər üzrə müşaviri Həmid Əbutalebi bu
günlərdə ölkəsinin bəlalarından danışıb. O, rəsmi Tehranın Moskvaya yönəlik xarici siyasətini
kəskin tənqid edərək, deyib: “İranın yaxın tarixdə başına gələn bəlaların başında Rusiya durur”.
Keçmiş müşavir BMT Təhlükəsizlik Şurasının İranın atom-nüvə proqramı ilə bağlı qəbul etdiyi 3
qətnamənin lehinə Rusiyanın da səs verdiyini vurğulayaraq, deyib: “Rusiya BMT Təhlükəsizlik
Şurasında İranı məhv edib. Pilotsuz təyyarələrlə İslam Respublikasını Ukrayna böhranına daxil
edib”.
O, tarixə nəzərə salaraq, İran paytaxtını Rusiyanın işğal etdiyini söyləyib: “Rusiyadan başqa
dünyanın hansı ölkəsi ölkəmizin paytaxtını işğal edib? Rusiyanın xərclərini İran xalqı ödəməlidir?
Bizim indi problemimiz olan Ukrayna harada idi? Ukrayna ilə çox yaxşı münasibətlərimiz olub”.
Keçmiş müşavir İranın ali rəhbəri Seyid Əli Xamneyini Rusiya hakimiyyətinin yaxın tərəfdaşı
hesab edir. Qeyd edək ki, İran lideri Vladimir Putinin Ukraynaya qarşı müharibəsini də
dəstəkləyib. O, bunu Qərbə və NATO-ya qarşı olduqları üçün etdiklərini bildirib.
Əbutalebi Xamneyinin adını çəkmədən deyib: “Onlar NATO-nun genişləndiyini deyirlər. NATO ilə
sərhədimiz təzə çəkilir? Hələ inqilabdan əvvəl bizim sərhəddə Türkiyədə NATO-nun ən böyük
hərbi bazası var idi. NATO qəflətən problemimiz oldu? NATO-nun genişlənməsi – ruslara doğru
deməkdir. Rusiyanı müdafiə etməliyik? Ruslar bizi qoruyur?”

Həmid Əbutalebinin fikrincə, İranın xarici siyasətində milli maraqlar öz yerini itirib: “Strukturlar
və agentlər strateji qarışıqlıq böhranını həll edə bilmirlər”.
Bu açıqlama sübut edir ki, İrandakı hakimiyyətin düşməni xaric ölkələr deyil. Rusiya isə 300 ilə
yaxındır indiki İranın ərazisində mövcud olmuş türk dövlətlərinə qarşı müharibə aparıb. İndiki
rejimlə Moskvanı birləşdirən başlıca amil bu düşmənlik olub. Başqa sözlə, İran Ukraynada
NATO-ya qarşı deyil. O, yenə paniranist düşüncəsinin əsiridir. Türkiyənin regiondakı nüfuz və
artan rolunu həzm edə bilmir. Oyunçu olduğunu nümayiş etdirir. Ukraynada Rusiya tərəfdən çıxış
etməklə özünü göstərir.
İrandakı hakimiyyətin düşməni İsrail deyil. Çünki onun İranla heç bir əlaqəsi yoxdur. ABŞ-ın da
İranla münasibətləri və əlaqələri yox dərəcəsindədir. O zaman sualın cavabı budur: İran
dövlətinin başlıca düşməni panfarsizm və paniranizmdir. Tehran hakimiyyəti indi və gələcəkdə
bu hikkədən xilas ola bilməzsə, heç vaxt səmimi qəbul olunmayacaq. Tehrandakı rejimi bir çox
hallarda bu şovinist ideologiya ilə dövlət maraqlarını qarışdırır. Elə bəlası da burada başlayır. İran
üçün xilas panfarsçılıq və şovinistlikdən imtinadan başlayır.
Pressklub
Sədrəddin Soltan