Rusiya Azərbaycan və Ermənistan arasında tələsik sülhün imzalanmasının “gələcəkdə yeni münaqişələrin, faciələrin əsasını qoyacağı”nı hesab edir.
Bu açıqlamanı iki hissədə dəyərləndirmək olar:
Birincisi, vasitəçilik yarışında ABŞ və Avropa İttifaqına uduzan Rusiya prosesi Qərbin inhisarından çıxarmağa çalışır: Qərb masasında tərəflərin sülh sazişini yaxın aylarda, yaxud ilin sonuna kimi imzalaya biləcəyi gözlənilir; Moskva bu prosesdə mövqeyini gücləndirmək üçün yanaşmasına korrektlər etdi və Qarabağdakı erməni əhalisinin gələcəyinin Azərbaycan qanunvericiliyi çərçivəsində həllini dəstəklədi, lakin bu, prosesi Qərbin inhisarından çıxarmaq üçün yetərli deyil, o cümlədən, sülh sazişinin hansı masada – Qərb, yaxud Rusiya – imzalanmasından asılı olmayaraq, yaxın dövrdə reallaşması rusların bölgədəki rıçaqlarının zəifləməsi ilə nəticələnək; Moskva Bakı-İrəvan xəttində Qarabağ üzərindən saxladığı təsir rıçaqlarını yeni platformaya köçürməmiş prosesin yekunlaşmasını istəmir;
İkincisi, Rusiya mümkün sülh sazişini “yeni münaqişələr və faciələr xəbərdarlığı” ilə təhdid edir və bununla tərəfləri Qərbin vasitəçiliyindən çəkindirmək, həm də bu vasitəçiliyin təhlükəli olduğu rəyini yaratmaq istəyir;
Rusiyanın niyyəti bəllidir, lakin əsas suallardan biri “yeni münaqişələr və faciələr yarana bilər” dedikdə nəyi nəzərdə tuturlar.
Qərb masasında sülh müqaviləsinin imzalanması Qarabağda Bakı və Moskvanın üz-üzə qalması riskini yaratsa da, Azərbaycanın “Qarabağ daxili məsələmizdir” mövqeyini gücləndirəcək və 10 noyabr bəyannaməsi sıradan çıxacağı üçün Rusiya sülhməramlılarının 2025-ci ildən sonra qalması imkanını sual altına salır: Moskva Bakı-İrəvan xəttində özü üçün yeni “dayaq nöqtəsi” tapmadan tərəflərin anlaşmasını istəmir, əgər proses nəzarətindən çıxacaqsa, Qarabağda “etnik münaqişə”nin qızışdırılması ssenarilərini tətbiq edə biləcəyi istisna deyil, “yeni münaqişə, yeni faciə xəbərdarlığı” da daha çox buna işarə hesab edilə bilər;
Məhz buna görə “prioritet sürət deyil, balanslaşdırılmış və qarşılıqlı məqbul qərarların keyfiyyətli hazırlanması olmalıdır” deyir. Prosesi uzatmaq üçün istifadə etdiyi gedişlərdən biri də Azərbaycan və Ermənistan arasında “parlamentlərarası əlaqələr” və s. kimi “xalq diplomatiyası”nın başqa forması ilə bağlı təklifləridir.
Uzunmüddətli sülh üçün ictimai əlaqələr vacibdir, lakin bu, sülh müqaviləsinin imzalanmasının uzanması riski baxımından, Azərbaycanın maraqlarına cavab vermir. Çünki geosiyasi situasiya və bunun regiona təsiri mövcud siyasi balansı dəyişə, Ermənistanın əlini gücləndirə bilər. Və bu, həm nəqliyyat dəhlizlərinin açılmasını, həm Qarabağdakı separatizmin ləğv edilməsini, həm də zamanı çatanda sülhməramlıların Azərbaycan ərazisindən çıxarılmasını çətinləşdirəcək.
Azərbaycan qalib ölkə kimi öz gündəliyinə uyğun sazişi imzalamaq niyyətindədir.
Asif Nerimanli
Teref.az

Bu məsələ həm beynəlxalq aləmdə aparılır, həm də sahədə. Prosesləri izləyəndə maraqlı mənzərə ilə qarşılaşırıq. Avropa İttifaqı bir yandan bəyan edir ki, Qarabağa humantar yardım üçün Azərbaycanın təklif etdiyi Ağdam-Xankəndi yolunu dəstəkləyirlər. Digər yandan isə Qarabağa göndərilən 19 TIR-ın yoxlanılması prosesində yaxından iştirak edirlər. Onların hansı əməlləri səmimidir? Sahədə etdikləri, yoxsa verdiyi bəyanatlar? Bu sualın ən düzgün cavabı "maraqları" olardı.
Laçındakı sərhəd-keçid məntəqəsinin qurulmasının əhəmiyyəti hər keçən gün daha da artır. Sərhəd-keçid məntəqəsi ilə Azərbaycan Xankəndində bayrağını dalğalandırmasa da, Qarabağda yaşayan ermənilərə ərazinin sahibi kimdir göstərir və hiss etdirir. Təkcə Qarabağdakı yox, elə Ermənistan vətəndaşları da istədikləri vaxt əllərini-qollarını sallayaraq Qarabağa rahat gəlib-gedə bilmirlər. Sərhəd-keçid məntəqəsinin digər əhəmiyyəti isə Azərbaycan tərəfinin informasiya yığması ilə bağlıdır. Belə ki, rəsmi Bakı Qarabağda yaşayanların kimlikləri barədə dəqiq informasiyalar əldə edir. Bunun üzərinə axtarışda olanların saxlanılmasını təmin edə bilir. Misal üçün, Vaqif Xaçaturyan!
Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı cinayət törətmiş təxminən 720 nəfər Azərbaycan tərəfindən axtarılır. Həmin şəxslərin böyük hissəsi Qarabağda, bir qismi Ermənistanda, bir hissəsi Rusiyada, az hissəsi isə Avropa və Amerikada yaşayır. Yeri gəlmişkən, Ermənistanda yaşayanların bir hissəsi uzun illər hakimiyyətdə olublar. Sərkisyan, Köçəryan müharibə zamanı səhra komandirləri olublar.
Azərbaycan tərəfi axtardığı cinayətkarlardan biri olan Vaqif Xaçaturyanı Laçın sərhəd-keçid məntəqəsində saxlayıb. Təsəvvür edin, həmin bu cinayətkarlar o qədər arxayın olublar, qorunacaqlarını düşünüblər ki, nəinki qaçıblar, hətta rahatlıqla sərhədi keçməyə də cəhd edirlər.
Vaqif Xaçaturyan 1988-89-cu illərdən başlayaraq proseslərdə iştirak edib. Onun Meşəli qətliamında əli olması barədə artıq mətbuatda informasiya gedib. İddia olunur ki, Xaçaturyan 1996-cı ildən başlayaraq Samvel Babayanın sürücüsü olub. Məsələ ondadır ki, müharibənin ilk günlərindən Xaçaturyanla Babayan yaxın münasibətdə olublar. Hətta əsirlikdə olan çoxlu sayda insan da bildirir ki, Xaçaturyanla Babayan həmişə bir yerdə olublar. Əsirlikdə olanlarla söhbətdən çıxarılan nəticə bu yöndədir ki, Xaçaturyan Samvel Babayanın qara işlərini görməklə məşğul olub. Belə ki, hələ müharibə bitməmiş belə əsirlər Xankəndində işlədilirdi. O zaman Samvel Babayan və digər rəhbər şəxslər Şuşa türməsindən əsirləri gətirərək işlədirdi. Çoxlu sayda əsir Samvel Babayanın parniklərində, Sərkisyanın villasının tikintisində işlədiliblər. Samvel Babayan üçün işlədilən əsirlərin hər biri Vaqif Xaçaturyanı gördüyünü deyir. Xaçaturyan Şuşanın işğalında, Laçın dəhlizinin açılmasında və Xocalı soyqırımında iştirak edib və cənfəşanlığı ilə seçilib.
Vaqif Xaçaturyan sürücülüklə yanaşı, Samvel Babayanın qara işlərini görüb. Belə ki, qeyri-qanuni bütün əməllərdə Xaçaturyanın adı keçir.
Vaqif Xaçaturyanın ələ keçirilməsi təkcə öz əməllərinə cavab verəcəyi baxımdan əhəmiyyətli deyil. Xaçaturyan Samvel Babayanın ən yaxınında olduğuna görə həm də son dərəcə ciddi informasiya daşıyıcısıdır. Onun Azərbaycan istintaq orqanlarına verəcəyi məlumatlar Qarabağda törədilən cinayətləri daha çox şaxələndirəcək, yeni cinayətkarları ortaya çıxaracaq. Erməni tərəfinin bu qədər narahat olmasında və onun geri qaytarılması üçün Avropa Məhkəməsinə müraciət etməsində əsas səbəb də budur.
Xaçaturyanın həbsi Qarabağdakı cinayətkarları hərəkətə gətirəcək. Belə ki, onlar Qarabağdan qaçmağın, məsuliyyətdən yayınmağın yollarını axtaracaqlar. Burada iki variant var. Onlar ya şərti sərhədi keçib Ermənistana qaçmağı düşünəcəklər, ya da Rusiya sülhməramlılarının helikopterləri vasitəsi ilə gedəcəklər. Hesab edirəm ki, Rusiya tərəfindən birbaşa göstəriş almış şəxslərin Qarabağdan çıxarılmasında Rusiya sülhməramlıları özü də maraqlı olacaq.
Pul qarşılığında da bunun olacağı təəccüblü olmaz. Başqa bir ehtimal isə informasiya daşıyıcısı olan şəxslərin ölüm hallarına da şahid olacağıq. Onların Azərbaycan tərəfinin əlinə keçməsi Azərbaycanın əlini son dərəcə gücləndirəcək. Məhz buna görə onların aradan götürülməsi yönündə də addımlar atılacaq. Şübhəsiz ki, bu işdə Ermənistan xüsusi xidmət orqanları fəaliyyət göstərəcək. Bu istiqamətdə Qarabağda hərəkətli günlərin şahidi olacağıq. Qarabağda yaşayan ermənilərin yazdıqlarından da bunu anlamaq mümkündür.

1991-ci ilin dekabrında Xocalının Meşəli kəndindəki soyqırım hadisələri ilə bağlı beynəlxalq axtarışda olan şəxslərdən biri - Xaçaturyan Vaqif Çərkəzoviçin Azərbaycan hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən Laçın sərhəd-keçid məntəqəsində saxlanılması və Bakıya gətirilməsindən sonra Xankəndidəki müharibə cinayəti törətmiş digər caanilər narahat olmağa başlayıblar. Separatçı qondarma rejimin “ordusunun sabiq baş komandanı“ olmuş Samvel Babayan açıqlama verib. Azərbaycanın beynəlxalq axtarışa verdiyi şəxslərdən olan Babayan erməni mediasına deyib ki, Azərbaycan 300 nəfərdən çox erməni canisini beynəlxalq axtarışa verib: “Mən Ermənistan hökümətinə sülh danışıqları vasitəsi ilə axtarılan şəxslərin bağışlanması fikrini irəli sürdüm. Lakin onlar məni ciddiyə almadılar və özüm üçün narahat olduğumu qeyd etdilər. Erməni hakimiyyəti səhv edir. Mən də bu siyahıdayam”.

Qeyd edək ki, Baş Prokurorluğun iyulun 29-da yaydığı məlumatda qeyd edilib ki, qanunsuz erməni silahlı birləşmələrinin üzvləri tərəfindən 22 dekabr 1991-ci il tarixdə Xocalı rayonunun Meşəli kəndində Azərbaycan milliyətindən olan şəxslərin soyqırımı, deportasiyası, kənd sakinləri və dövlətə məxsus çoxsaylı əmlakı məhv etmə və zədələməklə külli miqdarda maddi ziyanın vurulması faktları üzrə Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddələri ilə Azərbaycan Respublikasının Prokurorluq orqanları tərəfindən başlanmış cinayət işinin istintaqı davam etdirilir: “İstintaqla müəyyən edilib ki, qeyd olunan tarixdə 1955-ci il təvəllüdlü, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı, Əsgəran rayonunun Badara kəndində doğulmaqla həmin kənddə yaşamış, Xankəndi şəhər avtomobil nəqliyyat müəssisəsində sürücü işləmiş Xaçaturyan Vaqif Çerkezoviç erməni milliyyətindən olan digər şəxslərlə birgə Meşəli kəndində yaşamış azərbaycanlıları bir milli qrup kimi bütövlükdə məhv etmək məqsədilə müxtəlif silahlardan, o cümlədən, odlu silah və piyadaların döyüş maşınından istifadə etməklə həmin kəndə silahlı basqın edib azərbaycanlı milliyyətindən olan 25 nəfəri öldürüb, 14 nəfər şəxsə müxtəlif dərəcəli bədən xəsarətləri yetirib, 358 nəfər azərbaycanlını isə beynəlxalq hüquq normaları və Azərbaycan Respublikasının qanunları ilə müəyyən edilmiş əsaslar olmadan qanuni yaşadıqları yerlərdən didərgin salıb. Bundan başqa, Xaçaturyan Vaqif Çerkəzoviç qabaqcadan əlbir olduğu şəxslərlə birgə cinayətkar hərəkətlərini davam etdirərək dövlətə və kənd sakinlərinə məxsus əmlakları məhv etmək və zədələməklə ümumilikdə 5 milyon 496 min 900 manat məbləğində maddi ziyan vurub. Aparılan cinayət işi üzrə kifayət qədər əsaslı şübhələr yarandığından Xaçaturyan Vaqif Çerkezoviçin Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 103 (soyqırımı) və 107-ci (əhalini deportasiya etmə və ya məcburi köçürmə) maddələrilə təqsirləndirilən şəxs qismində cəlb olunması barədə qərar qəbul edilmiş, lakin olduğu yer istintaqa məlum olmadığına görə barəsində 12 noyabr 2013-cü il tarixdə beynəlxalq axtarış elan edilməklə məhkəmənin qərarı ilə həbs qətimkan tədbiri seçilib. Keçirilmiş axtarış tədbirləri nəticəsində 29 iyul 2023-cü il tarixdə Vaqif Xaçaturyan Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin vasitəçiliyi ilə müalicə almaq adı altında Ermənistan Respublikasına getmək istəyərkən Dövlət Sərhəd Xidmətinin hərbi qulluqçuları tərəfindən Azərbaycan-Ermənistan dövlət sərhədinin Laçın sərhəd-keçid məntəqəsində saxlanılıb. Vaqif Xaçaturyanın Bakı şəhərində tibb müəssisəsinə yerləşdirilməsi, zəruri tibbi yardımın göstərilməsi, həmçinin BQXK-nın nümayəndələrinin ona baş çəkməsinə şəraitin yaradılması təmin ediləcəkdir. Hazırda cinayət işi üzrə digər təqsirləndirilən şəxslərin məsuliyyətə cəlb edilməsi üçün zəruri əməliyyat-istintaq tədbirləri davam etdirilir”.

Belə görünür ki, azərbaycanlılara qarşı soyqırımı həyata keçirmiş erməni quldurları Xaçaturyanın qandallanmasından sonra məsələnin ciddiyyətini anlayıb və qorxuya düşüblər. Babayanın açıqlamasında bu özünü göstərir.

TEREF.AZ-ın məlumatına görə, məsələ ilə bağlı AYNA-ya danışan hərbi ekspert Elxan Şıxəliyev deyib ki, əslində bu ondan xəbər verir ki, Azərbaycan Birinci Qarabağ müharibəsində hərbi cinayətlər törətmiş şəxslərin hamısı barədə xəbərdardır: “Kimin Qarabağ ərazisində yaşadığını Bakı bilir. Babayan da belə bir siyahının olması barədə məlumatlıdır. Onun özü də qatı cinayətkar terrorçulardan biridir və anlayır ki, onun da adı həmin siyahıdadır. Eyni zamanda, kimlərin adının o siyahıda olduğunu Babayan bilir”.

Ekspertin sözlərinə görə, bizim hüquq-mühafizə orqanlarının diqqətini cəlb edən əsas məsələ Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı ərazilərimizdə soyqırımılarında iştirakı, əli olan insanların yaxalanmasıdır: “Babayan bu siyahıda birinci ola biləcək şəxslərdəndir. İndi Babayan da, Qarabağdakı canilərin hamısı da həyəcanlıdırlar. Onlar özlərini sorğulamağa başlayıblar ki, adları siyahıda ola bilər, ya yox. Bəlkə də əvvəl elə hesab edirdilər ki, Azərbaycan bundan məlumatsızdır. Xaçaturyanın Laçın sərhəd-keçid postunda saxlanması, Bakıya gətirilməsi əməliyyatından sonra anladılar ki, yox, Azərbaycan bunların hamısı barədə məlumatlıdır və onların tutularaq istintaqa cəlb edilməsindəı, cəzalandırılmasında israrlıdır”.

“Bu canilər indi istintaqdan yayınmaq üçün müxtəlif yollar axtaracaqlar. Onların bundan sonra Laçın postundan keçməmək üçün bütün vasitələrə əl atacaqları gözləniləndir”, - deyə Şıxəliyev söyləyib.

“Daha bir məsələ isə onlar Azərbaycanla inteqrasiyaya getmək və bununla əfv olunmaq istəklərini göstərə bilərlər. Sual oluna bilər ki, bu, mümkündürmü? Əlbəttə, Azərbaycan tərəfi onların müraciətinə baxa bilər, mümkündür, yoxsa yox, qərar verər”, - deyə ekspert əlavə edib.

E.Şıxəliyev hesab edir ki, yeni bir mərhələyə qədəm qoyulub: “İndi Xankəndidə canilər arasında gərginlik yaşanır. Azərbaycan səhrəddəki “humanitar yardım” şousundan diqqətləri yayındırdı və indi Xankəndidə müzakirə olunan əsas mövzu “aclıq” yox, cinayətlərinə görə yaxalanmaqlarıdır. Düşünürəm ki, Azərbaycan hüquq-mühafizə orqanlarının belə əməliyyatlarının davamı gələcək. Ona görə də Xaçaturyan kimi, digər canilər qandallanaraq Bakıya gətirilmələrinə, ədalət qarşısına çıxarılmağa hazır olmalıdırlar”.