 |
|
|
Ukraynada beş milyon hektardan çox kənd təsərrüfatı sahələri yararsız hala düşüb
“Hromadske”nin materialı
Ətraf mühiti müharibənin susqun qurbanı adlandırırlar. Bəzən elə görünür ki, insan itkisindən və fəlakətli dağıntılardan pis heç nə ola bilməz. Amma ilk baxışda gözə görünməyini nahaq yerə ləng təsirli bomba ilə müqayisə etmirlər.
Biz “ekosid” ifadəsini tez-tez eşitsək də, zaman boyu uzanan bu fəlakətin tam miqyasının fərqinə indiyədək də vara bilmirik.
Dəymiş ziyanın quru statistikasının arxasında nə dayanır? Müharibə torpağa və qidanın keyfiyyətinə necə təsir edir? Hətta raketin sadəcə uçuşu belə necə zəhərlidir. Artıq indi nə edə bilərik və ətraf mühitə qarşı bütün hərbi cinayətləri lazımınca sənədləşdirməsi üçün dövlətin kifayət qədər vəsaiti varmı?
“Hromadske”nin Ukrayna nəşri bütün bunları ekoloqlarla birgə aydınlaşdırmağa çalışıb.
Kaxovka fəlakəti: miqyasları dərk etmək
Rusiyanın ekosidi barədə tammiqyaslı işğal başlandığı zamandan danışılıb və bunun ən bariz nümunəsi, əlbəttə ki, rus hərbçilərinin Kaxovka bəndini partlatmasıdır. Bu texnogen və ekoloji fəlakətin nəticələri barədə az danışılmayıb: onlarla yaşayış məntəqəsi və on min hektarlarla qoruq ərazisi suyun altında qalıb, nadir bioloji növ müxtəlifliyi məhv olunub, Dnepr və Qara dəniz suları son dərəcə çirklənib, suvarma sistemi sıradan çıxıb, su anbarı isə səhraya çevrilib. Terror aktı yüz minlərlə insanın həyatına təsir edib.
Təkcə torpağın məhsuldar üst qatının bərpasına, – bu qat Kaxovka bəndinin partladılması nəticəsində Dnepr çayının yaratdığı güclü sellə yuyulub, – yüz illər lazım gələ bilər.
“Əgər heç nə etməsən, torpağın məhsuldar qatının bir santimetri yüz il ərzində əmələ gələcək”, – Ukrayna MEA-nın Zabolotnı adına Mikrobiologiya və Virusologiya İnstitutunun alimi, biologiya elmləri doktoru Lyudmila Belyavskaya “Hromadske”yə deyib.
Fəlakətdən iki ay ötüb, ancaq suyun nəyi apardığı və bunu sonunda hara gətirdiyi hələ də anlaşılmaz olaraq qalır. Su təkcə məhsuldar torpağın üst qatını yumayıb və böyük ehtimalla, xırda çöl faunasının nadir bitki və heyvan dünyasını məhv etməyib, bundan başqa, ona yüzlərlə ton maşın yağı, basdırılmış zəhərli tullantılar, heyvan cəsədləri, anbarlarda qorunan kimyəvi məhsullar düşüb. Ekoloqlar heç konkret təsirlərdən danışa bilmirlər: yəqin ki, bütün bu zəhərli maddələr artıq Qara dəniz hövzəsinə çatıb. Onların bir hissəsi yolda dibə çökür və yeraltı sulara qarışır.
“Mahiyyət etibarı ilə Dneprin aşağı hissəsində və Buq çayının cənubunda, həmçinin yaxın ərazilərdə bütün içməli su təchizatı mənbələri sıradan çıxıb. Oradakı su içməli suyun keyfiyyət parametrlərinə uyğun gəlməyib. Bəzi yerlərdə onların təmizlənməsi ilə bağlı ölçü tədbirləri görülüb, bəzilərində yox, axı bütün bu ərazi döyüş yerləridir”, – “Ekologiya-Hüquq-İnsan” beynəlxalq xeyriyyə təşkilatının ekoloqu Anatoli Pavelko deyib.
Məqalə müəlliflərinin ünsiyyət qurduğu müxtəlif təşkilatların alimləri və ekoloqları sahilinə zibil qalaqları çıxan Qara dənizdən qrunt, lil və su nümunələri götürüb. Onlar hazırda tədqiqatın hələ davam etdiyini söyləyirlər.
“Biz lil nümunəsi götürmüşük, amma hələ laboratoriyada analiz etməmişik. Suyun dibində nə var, tərkibi necədir, bu tərkib təhlükəlidirmi – bunun üçün ətraflı tədqiqat aparmaq lazımdır. Bir neçə komponentin analizini edib “vəssalam, təhlükəsizdir, kartof əkin” söyləmək olmaz”, – Anatolinin həmkarı ekoloq Yekaterina Polyanskaya deyir.
“Bizimlə gedən insanlar virusoloqlar üçün də analiz götürüblər. Virusoloqlar deyiblər ki, əgər bu çoxdankı lildirsə, orada təhlükəli virsular ola bilər. Mən qorxutmaq istəmirəm, amma bir ekoloq kimi deyim: orada hələ ki heç nə əkməmişəm və orada bitən heç nəyi yemərəm. Yaxşısı budur, analizin nəticələrini gözləyək və təhlükənin olub-olmadığını bilək. Analizlərsə zaman tələb edir”, – o əlavə edir.
Gözə görünməyən zəhər torpaqdan masaya
Rusiya hərbçiləri Ukraynanın ərazisinə soxulandan sonra ən çox məhsuldar torpaqları olan bölgələr əziyyət çəkir. Beş milyon hektardan çox kənd təsərrüfatı sahələri yararsız hala düşüb. Və bu sahələr hər ötən gün artır. Həmin ərazilər minalanıb, döyüş sursatı ilə doludur, orada partlayışlar nəticəsində çuxurlar meydana gəlib, neft məhsulları və kimyəvi zəhərli birləşmələrlə çirklənib.
Qrunt torpaqların ağır metallarla çirklənməsi böyük problemə çevrilib. Döyüşlərin getdiyi ərazilərdən nümunə götürən alimlərin tədqiqatlarına görə, mərmi partlayışından sonra torpaqda qurğuşun, kadmium, alüminium, mis, kobalt, manqan və digər metalların miqdarı artıb. Partlayıcı maddənin oksidləşməsi nəticəsində isə kükürd və azot birləşmələri çoxalıb. Bu maddələr çuxurlarda təxminən iki metr dərinlikdə ola bilər. Ağır texnikanın yandığı və neft məhsullarının axımı baş verdiyi yerlər heç də az təhlükəli deyil.
Bütün zəhərli maddələr torpaqdan bitkilərə keçir. Odur ki, heç bir halda sadəcə çuxuru doldurmaq və ya bu torpaqda nəsə əkmək olmaz. Zəhərli maddələri ən çox günəbaxan, buğda və qarğıdalı özünə çəkə bilər, biologiya elmləri doktoru Lyudmila Belyavskaya deyir. Ağır metallar orqanizmdə toplana və müxtəlif xəstəliklər və ya genetik mutasiyalar doğura bilər. Və bu təkcə üzərində fəal hərbi döyüşlər gedən ərazilərə aid deyil.
Ərazilərin minalardan təmizlənməsinə və konservasiyasına yüz illər lazım gələcək
“Washington Post” bu yaxınlarda Slovakiya GLOBSEC qeyri-hökumət təşkilatının nəticələrini dərc edib: hazırkı templə Ukraynanın bütün ərazisini minadan təmizləmək üçün 757 il və milyardlarla dollar lazım gələ bilər.
Hazırda Ukrayna ərazisinin üçdə biri mina sahəsidir. Söhbət təxminən 174 min kvadrat kilometrdən gedir. Ölçülərinə görə, bu, Uruqvay və ya Amerikanın Florida ştatı kimidir.
“Meşələri minalardan əllə təmizləməli olacaqlar, axı ora maşın girə bilməz. Mən bilmirəm, əllərində minaaxtaran neçə adam bu işlə məşğul olmalıdır. Üstəlik orada plastik minalar ola bilər. Bu aparatlarla onları eşitmək çox çətindir, çünki həmin minların yalnız balaca bir detalı metaldandır. Belə başa düşürəm ki, Donetsk, Xarkov və sərhəd vilayətlərində bəzi meşələrdə potensial olaraq adamların gəzməsi qadağan olunacaq. Lap Birinci Dünya Müharibəsindən çıxmış Fransadakı kimi”, – “Ekologiya-Hüquq-İnsan” beynəlxalq xeyriyyə təşkilatının ekoloqu Yekaterina Polyanskaya deyir.
Ekoloqların proqnozlaşdırmasına görə, daha çox dağıntılara məruz qalmış və faktiki olaraq döyüş sahəsinə çevrilmiş Baxmutu, Soledarı, Marinkanı, Avdeyevkanı və digər şəhərlərlə kəndləri gələcəkdə konservasiya gözləyir. Axı bu torpaqlar tamamilə dağılıb – minlanmış həmin ərazilərdə minlərlə çuxurlar mövcuddur, odur ki, artıq yaşayış üçün yararlı deyil.
Ekoloji cinayətlərin sənədləşdirilməsi: problemlər və çağırışlar
Dövlət Ekologiya Müfəttişliyi müharibə boyu ətraf mühitə iki min yarımdan çox dəfə ziyan vurulduğunu təsbit edib. Baş Prokurorluğun hazırda ətraf mühitə qarşı cinayətkarlıqla bağlı təhqiq etdiyi işlərin sayı 200-ü ötüb. Onlardan 15-ni məhz ekoloji cinayət kimi (Cinayət Məcəlləsinin 441-ci maddəsi) təfsir edirlər. Ukrayna qanunvericiliyinə görə, bu, flora və ya faunanın kütləvi məhvi, atmosferin və ya su ehtiyatlarının zəhərlənməsidir ki, onlar da nəticədə ekoloji fəlakətə səbəb ola bilər.
Rusiyalı hərbçilərin atom elektrik stansiyalarını tutması və atəşə məruz qoyması, Atom Tədqiqatları İnstitutunun atəşə tutulması, quşların, delfinlərin kütləvi şəkildə məhvi, neft bazalarına məqsədyönlü şəkildə hücumlar və Kaxovka SES-in dağıdılması, – bu, Çernobıl dövründən bəri ən iri ekoloji fəlakətdir, – bu, birmənalı şəkildə ekosiddir. Və Ukrayna, Baş Prokurorluğun dediyinə görə, dünyada ilk ölkədir ki, bu miqyasda ekoloji hərbi cinayətləri və ekosidi təhqiq edir.
Hərçənd Beynəlxalq cinayət hüququnda hələ ki “ekosid” termini yoxdur. Haaqa məhkəməsinin onu beynəlxalq cinayət kimi tanıması üçün beynəlxalq hüquqşünaslar uzun illərdir ki, mübarizə aparır. Ukrayna bu mübarizənin katalizatoru ola bilər.
Bu proses hələ uğursuzdur. Hərçənd Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (BCM) ətraf mühitə ziyan vurulmasına müharibə cinayəti kontekstində baxa bilər. Ukrayna Baş Prokurorluğu Ofisi məhz buna ümid bəsləyir – BCM nümayəndələri Kaxovka faciəsinin təhqiqatına başlayıb.
Ukrayna özü bilavasitə icraçıları mühakimə edə bilər. Ölkədə ətraf mühitə qarşı hərbi cinayətkarlığa görə ilk hökm Rusiya generalı və polkovnikinə çıxarılıb. İstintaqın məlumatına görə, onlar Kaxovka SES-nın zəbt olunmasında və Şimal Krım kanalının partladılmasında bilavasitə iştirak ediblər. Bu adamlara qiyabi də olsa 12 il həbs cəzası və 1,5 milyard qriven cərimə kəsilib.
Ekoloji cinayətlərin beynəlxalq təhqiqatı isə qat-qat çox çəkə bilər, axı bunun üçün danılmaz dəlillər və ekspertizalar lazımdır. Ukraynada bu cinayətlərin sənədləşdirilməsi ilə bağlı da çətinliklər var. “Ekodiya”nın icraçı direktoru Olqa Polunina deyir. Bunlar həm itkilərin hesaba alınması üzrə metodikada yaranan suallar, həm müxtəlif orqanlar arasında koordinasiyanın yoxluğu, həm də bütün bunları lazımınca tədqiq etmək üçün aşkar vəsait çatışmazlığıdır.
“Bu, çox alicənab cəhddir (beynəlxalq məhkəmədə ekoloji cinayəti sübuta yetirmək – red.), lakin bu məsələdə çoxlu “amma”lar var. Birincisi, ölkədə normal şəkildə ekoloji monitorinq aparılmır. Yəni, kobud desək, əgər müharibədən əvvəlki qrunt nümunəsini məhkəməyə təqdim edə bilməsəm, neft axıntısının ətraf mühitə təsirinin məhz müharibə zamanı baş verdiyini necə sübut edə bilərəm. Zənnimcə, biz araşdırmaya başlayanda bu problem aydınlaşacaq”, – Polunina “Hromadske”a şərhində deyir.
Ekoloqların sözlərinə görə, təbii ehtiyatlara görə məsul olan bütün dövlət sahələri bu cür statistika aparsın: harada nə və necə zərər çəkib. Ukraynanın əsas işi bunu mümkün qədər çox və ətraflı təsbit etməkdir. Effektli olub-olmadığına isə Beynəlxalq Məhkəmə qərar verəcək.
meydan tv